Planeta: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision
TjBot (tungtungan | aramid) m r2.7.2) (Robot: Agnaynayon bjn:Palanit |
m r2.7.3) (Robot: Agnaynayon gn:Mbyjajere |
||
| Linia 92: | Linia 92: | ||
[[gd:Planaid]] |
[[gd:Planaid]] |
||
[[gl:Planeta]] |
[[gl:Planeta]] |
||
[[gn:Mbyjajere]] |
|||
[[gu:ગ્રહ]] |
[[gu:ગ્રહ]] |
||
[[gv:Planaid]] |
[[gv:Planaid]] |
||
Rebision manipud idi 10:17, 13 Hulio 2012
Ngato nga aray: Urano ken Neptuno;
maikadua nga aray: Daga, puraw nga ansisit ti bituen a Sirius B, Venus;
baba nga aray (inaramid ken naipadakkel dita baba nga imahen) – ngato: Márte ken Merkúrio;
baba: ti Bulan, dagiti ansisit a planeta Pluto ken Haumea
Ti pita wenno planeta ket maysa a nainlaw-angan wenno selestial a bagi a pagliklikmutan ti maysa a bituen wenno tidda ti bituen nga addaan iti naananay a dagsen tapno mapagbalin a nagtimbukel ti bukodna a grabidad, saan unay nadagsen tapno mangrugi iti termonuklear a panaglunag, ken nawadaannan ti kaarrubana a deppaar dagiti marapita wenno planetisimal.[a][1][2]
Ti kaawagan a pita ket kabbaro laeng no ipadpada iti kaawagan a planeta a naggapu pay kadagiti taga-ugma a kapanawenan. Ti balikas a pita ket naadaw manipud iti balikas a Tinggian para iti daga. Daytoy a balikas ket kognado ti Ilokano a balikas a pitak. Daytoy a kaawagan ket napili ta saan met nga awan ti posibilidad nga iti maysa a paset ti law-ang, adda dagiti planeta a maipada iti daga, no sadino ket mabalin a tumaud ti biag.
Ti kaawagan met a planeta ket manipud iti taga-ugma a pagsasao a Griego πλανήτης αστήρ planētēs astēr a kayat na a saoen ket "agkalkalautang a bituen". Ti balikas wenno makunkuna a planeta ket taga-ugma, nga addaan kadagiti panakaamo ti pakasaritaan, siensia, mitolohia, ken relihion. Napansin dagidi nagkauna a kultura a kasla nailangitan, wenno emisario dagiti Diós. Orihinal nga adda pito a planeta. Daytoy ket relatido iti pammati dagiti Romano a dagiti pito a Dios ket agsisinnukat iti panagbantay kadagiti aramid ti lubong. Ti panagsasaruno dagitoy a dios ket umuna ti Init sumaruno ti Bulan, Márte, Merkúrio, Hupiter, Venus ken Saturno. Basar kadaytoy kadagiti nagan dagiti pito nga aldaw ti lawas malaksid iti Dominggo a naggapu iti Latin a dies Dominicus (ti aldaw ti Apo): Dominggo, Lunes (manipud iti Luna), Martes, Mierkoles, Huebes (ti Hupiter ket Iovi iti kaso a henitibo), Biernes ken Sabado.
Iti agdama, adu pay laeng dagiti mamati iti astrolohia (maysa a panagadal a nagramut iti pammati a nasantoan dagiti planeta), a mangibagbaga a ti kuti dagiti planeta ket pagbaliwen na dagiti biag dagiti tattao no pay supiaten daytoy ti sientipiko a komunidad. Iti panagabanse ti kinaammo a sientipiko, nagsabalin ti panakasirmata dagiti tattao kadagiti planeta, adun dagiti agsusupadi a patta. Uray ita, awan pay ti di-masupiat wenno inkontestado a panakaipalpalawag no ania ti maysa a planeta. Idi 2006, ofisial nga inampom ti Kappon ti Internasional nga Astonomika (IAU) ti maysa a resolusion nga agipalpalawag kadagiti planeta iti uneg ti Sistema a Solar wenno Tutudngan ti Init. Daytoy a panagipalpalawag ket agpadpada a dinaydayaw ken binalbalaw, ken sinupsupiat dagiti sumagmamano a sientipiko.
No pay namin-adun a naisingasing a liklikawen dagiti planeta ti init, idi la maika-17 a siglo a nasuportaran dagiti pamaneknek daytoy a sirmata babaen dagiti immuna a teleskopio nga obserbasion nga astronomikal nga inaramid ni Galileo Galilei. Iti naannad nga analisis ti datos ti obserbasion, naduktalan ni Johannes Kepler a saan a nagtimbukel dagiti lilikawan wenno paliklikmutan dagiti planeta, no di ket arimbuklen wenno eliptikal. Iti isasayaat dagiti aparato ti obserbasion, nakita dagiti astronomo, a kas iti Daga, ket palpalikmuten na dagiti dadduma pay a planeta kadagiti bangking a liligusan wenno pagtayyekan, ken addaan kadagiti agpada a langa dagiti dadduma kas koma gorra ti yelo Ingles: ice-cap ken dagiti tiempo. Nanipud idi rugi ti Panawen ti Law-ang, naammoan babaen kadagiti obserbasion manipud kadagiti probo wenno panukain (space probes) nga addaan kadagiti agpapada a langa ti Daga ken dagiti dadduma a planeta kas iti bulkanismo, bagio, tektonika ken hidrolohia.
Dagiti planet a ket kadawyan a nabingbingay dagiti dua a nangruna a tipo: dadakkel, nababa ti densidadna a higánte nga alingásaw, ken babbabassit, nabato a maradaga wenno naindagaan a planeta. Iti panagipalpalawag ti IAU, adda walo a planeta iti Sistema Solar. Iti panagsasarunoda manipud iti Init, adda uppat a naindagaan, Merkurio, Venus, Daga, ken Marte, santo uppat a higante nga alingassaw, Hupiter, Saturno, Urano ken Neptuno. Laonen pay ti Sistema Solar ti lima nga ansisit a planeta wenno pita: Ceres, Pluto (ti orihinal a maikasiam a planeta ti Sistema Solar), Makemake, Haumea, ken Eris. Malaksid iti Marte, Venus, Ceres, ken Makemake, amin dagitoy ket liklikawen ti maysa wenno ad-adu pay a natural a satelite wenno allikaw wenno bulan.
Nanipud idi 1992, iti pannakaduktal kadagiti ruar-init a pita wenno extrasolar a planeta (dagiti planeta nga agliklikaw kadagiti sabali a bituen), nagrugi a maawatan dagiti sientipiko nga addaan iti pumada a karakteristika iti Daga dagiti planeta iti sibubukel a Galaxia ti Ariwanas (ti Dalan Gatas wenno Via Lactea wenno Milky Way).
Pakasaritaan
Ti kapanunutan dagiti planeta ket naparang-ay iti pakasaritaanna, manipud kadagiti nailangitan nga agkalkalautang a bituen iti taga-ugma agingga kadagiti maralubong a banag ti panawen a sientipiko. Iraman pay itan ti konsepto saan laeng dagiti lubong iti Sistema Solar, no di ket pati dagiti ginasut kadagiti sabali nga extrasolar a sistema. Dagiti inherente nga ambiguidad iti panagipalpalawag kadagiti planeta ket nagbanag kadagiti adu a sientipiko a kontrobersia.
Iti taga-ugma, binigbig dagiti astronomo dagiti lawag nga agkutkuti iti tangatang. Inawagan dagiti taga-ugma a Griego πλάνητες ἀστέρες (planetes asteres "agkalkalautang a bituen") wenno "πλανήτοι" (planētoi "agkalkalautang") nga iti tatata a panawen ti makunkuna a "planeta".[3] Iti taga-ugma a Gresia, Tsina, Babilonia, ken kadagiti amin a sakbay a moderno a sibilisasion,[4][5] dandani nga agnanayon a namatmatian a ti Daga ti sentro ti law-ang ken amin a sabali a planeta ket palpalikmutan na ti Daga. Ti rason para kadagitoy a persepsion ket kasla agparparang a dagiti bit-bituen ken planeta ket palpalikmuten da ti Daga ti tunggal-maysa nga aldaw,[6] ken ti nalawag a sentido komun a puot a ti Daga ket nalagda ken estable, ken daytoy ketsaan nga agkutkuti ngem nakatalna.
Babilonia
Ti immuna a sibilisasion nga addaan iti nairebbengan a teoria maipapan kadagiti planeta ket dagiti Babilonios, a nagtaeng idiay Mesopotamia idi umuna ken maikasua a mileneos BC.. Ti kalakayan a sibibiag a planetario a testo nga astronomikal ket ti Babilonio a Tableta a Venus iti Ammisaduqa, maysa a kopia iti maikapito siglo SK/BC a listaan dagiti panagpalpaliiw iti panagkutkuti ti planeta a Venus, nga amangan a napetsaan iti kaunaan a maikadua a mileneo BC.Ti MUL.APIN ket maysa a paris iti kuneiporme a tab-tableta a napetsaan manipud idi maika-7 a siglo BC nga agipakita ti panagkuti iti Init, Bulan ken dagiti planeta iti maysa tawen.[7]Dagiti Baboliniko nga Astrologo ket nagaramid da kadagiti nagpaayan iti nagbalin tattan a makunkuna a Lumaud nga Astrolohia.[8]Ti Enuma anu enlil, a naisurat iti panawen a Neo-asirio idi maika-7 a siglo BC,[9]ket naglaon ti listaan dagiti Partaan ket dagiti panakaibagianda kadagiti sabsabali a selestial a penomeno a mairaman dagiti planeta.[10][11]Ti Venus, Márte, Hupiter, ken Saturno ket nainaganan babaen dagiti Baboliniko nga Astrologo. Dagitoy laeng ti naamamuan a planeta aginggana ti panakaparnuay ti teleskópio iti moderno a panawen.[12]
Greko-Romano nga astronomía
| 1 Bulan  |
2 Merkúrio  |
3 Venus  |
4 Init  |
5 Márte  |
6 Hupiter  |
7 Saturno 
|
Gapu ta saan da nga interesado kadagiti nailangitan a kasla dagiti Babilonios, dagiti taga-ugma a Griego ket immuna a saan da nga inikkan ti kinaipangruna dagiti planeta. Dagiti Pitagóriko idi maika-6 ken maika-5 asiglo BC ket nakaparang-ay da ti bukodda a teoria a maipanggep kadagiti planeta, a nabuklan ti Daga, Init, Bulan, ken dagiti planeta nga nagliklikmut ti maysa a "Tengnga nga Apuy" iti sentro ti Law-ang. Ni Pitágoras wenno ni Parménides ket isuda ti makunkuna nga immuna a nanginaganan ti rabii a bituen ken ti baggák (Venus) nga dagitoy ket maysa nga agpapada.[13] Idi maika-3 a siglo BC, Aristarko iti Samos ket nagitukon ti maysa a heliosentriko a sistema, a segun nga ti Daga ken dagiti planeta ket paliklikmuten da ti init. Nupay kasta, ti heosentriko a sistema ket isu ti nagturay aginggan ti Sientipiko a Rebolusion.
Idi panawen ti umuna siglo BC, idi agdama ti Helenistika a paset ti panawen, dagiti Griego ket nangrugida nga agiparang-ay kadagiti bukodda a panggep iti matematika par aiti panagipadto ti puseto dagiti planeta. Dagityo a kapanggepan, a naibatay iti heometria ngem saan a kas ti aritmetika dagiti Babilonio, ket daytoy ti manglabas to dagiti narigat a teoria ken kasayaat dagiti Babilonio, ken nagbanagan kadagitikaaduan a tignay ti astronomia a napalpaliiw manipud ti Daga nga inususar ti mata laeng. Dagitoy a teoria ket nakaabotda kadagiti kangatuan a panagisao iti Almagesto a sinurat babaen ni Ptolomio idi maika-2 a siglo CE. Nakakomkompleto ti panakaiturayan to modelo ni Ptolomelio a daytoy ket simmukat kadagiti amin nga obra iti astromia ken isu pay laeng ti maitudtudo nga atronomiko a testo para kadagiti i3 a pagilian iti Lumaud a lubong.[14] Kadaiti Griego ken Romano adda dagiti naamammoan a pito a planeta, ti tunggal maysa ketnagipagarup a ti agliklikmut iti Daga segun dagiti narigat a linteg inbaga ni Ptolomio. Dagitoy ket, iti dumakdakkel a panagurnos manipud ti Daga (ti panagurnos ni Ptolomio): ti Bulan, Merkurio, Benus, ti Init, Marte, Hupiter, ken Saturno.[15][14][16]
Pinagibasaran
- ^ "IAU 2006 Sapasap a Gimong: Nagbanagan dagiti IAU Resolusion a butos". Kappon ti Internasional nga Astronomiko. 2006. Naala idi 2009-12-30.
- ^ "Ago-obra a Bunggoy dagiti Extrasolar a Planeta (WGESP) iti Kappon ti Internasional nga Astronomiko". IAU. 2001. Naala idi 2008-08-23.
- ^ H. G. Liddell and R. Scott, A Greek–English Lexicon, ninth edition, (Oxford: Clarendon Press, 1940).
- ^ Neugebauer, Otto E. (1945). "The History of Ancient Astronomy Problems and Methods". Journal of Near Eastern Studies. 4 (1): 1–38. doi:10.1086/370729.
- ^ Ronan, Colin. "Astronomia Sakbay ti Teleskopio". Astronomia idiay in Tsina, Korea ken Hapon (Walker nga ed.). pp. 264–265.
- ^ Kuhn, Thomas S. (1957). Ti Copernica a Rebolusion. Pagmalditan ti Unibersidad ti Harvard. pp. 5–20. ISBN 0-674-17103-9.
- ^ Francesca Rochberg (2000). "Astronomia ken dagiti Kalendario iti Taga-ugma a Mesopotamia". Iti Jack Sasson (ed.). Dagiti Sibilisasion iti Taga-ugana nga Asideg a Daya. Vol. III. p. 1930.
- ^ Holden, James Herschel (1996). A History of Horoscopic Astrology. AFA. p. 1. ISBN 978-0-86690-463-6.
- ^ Hermann Hunger, ed. (1992). Astrolohika a reporta kadagiti Assyrian nga ari. Stado Archivo iti Assyria. Vol. 8. Helsinki University Press. ISBN 951-570-130-9.
- ^ Lambert, W. G.; Reiner, Erica (1987). "Babylonian Planetary Omens. Part One. Enuma Anu Enlil, Tablet 63: The Venus Tablet of Ammisaduqa". Journal of the American Oriental Society. 107 (1): 93. doi:10.2307/602955. JSTOR 602955.
{{cite journal}}: Ad-adu ngem maysa kadagiti|pages=ken|page=ti nainaganan (tulong) - ^ Kasak, Enn; Veede, Raul (2001). Mare Kõiva ken Andres Kuperjanov (ed.). "Understanding Planets in Ancient Mesopotamia (PDF)" (PDF). Electronic Journal of Folklore. Museo ti Literaria iti Estonia. 16: 7–35. Naala idi 2008-02-06.
{{cite journal}}: Panagtaripato ti CS1: adu a nagnagan: authors list (silpo) - ^ A. Sachs (Mayo 2, 1974). "Babylonian Observational Astronomy". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Royal Society of London. 276 (1257): 43–50 [45 & 48–9]. Bibcode:1974RSPTA.276...43S. doi:10.1098/rsta.1974.0008. JSTOR 74273.
- ^ Burnet, John (1950). Grigo a philosoia: Thales agingga ti Plato. Macmillan and Co. pp. 7–11. ISBN 978-1-4067-6601-1. Naala idi 2008-02-07.
- ^ a b Goldstein, Bernard R. (1997). "Isalsalakan ti penomena: ti lugar iti likud ti planeta a teoria ni Ptolomio". Warnakan par iti Pakasaritaan iti Astronomia. Cambridge (UK). 28 (1): 1–12. Bibcode:1997JHA....28....1G.
- ^ "planet, n." Oxford nga Inggles a Diksionario. 2007. Naala idi 2008-02-07. Paammo: pilien ti Etimolohia nga etiketa
- ^ Ptolomio (1998). Almagesto ni Ptolomio. Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan. ISBN 978-0-691-00260-6.
{{cite book}}: Di naikaskaso ti di ammo a parametro ti|coauthors=(maisingasing ti|author=) (tulong)
 | |