Wikipedia:Annuroten iti gramatika ken panangiletra

Dagiti sumaganad ket maysa a nalaka nga annuroten iti pagbatayan a gramatika ken panangiletra (ortograpia) iti panagsurat iti artikulo ditoy Ilokano Wikipedia. Daytoy ket saan nga opisial a pagalagadan iti pasasao nga Ilokano ngem nasken a suruten ditoy a Wikipedia tapno saan a maka-allilaw ti panagbiruk ken saan a maaduan unay dagiti adu a doble a panid.

Maibasar dagitoy nga annuroten iti estilo, estruktura, konsepto ti Ilokano agdama a maus-usar—ti ar-aramaten ti kaaduan a mannurat iti Iloko kadagiti agdama a warnakan ken dadduma pay a pagbasaan iti Ilokano (kas iti Bannawag, Rimat, Sirmata, Tawid, Samtoy, Ilocos Times, dagiti libro ken antolohia nga ipabpablaak ti GUMIL Filipinas ken dadduma pay). Agsipud ta daytoy ti ad-adda ken ad-adu a maar-aramat, nupay saan nga isu ti opisial ken/wenno pagalagadan a pagbatayan a masurot, isu met ti padasentayo ditoy Ilokano Wikipedia.

No ngamin maipapan iti pagalagadan ti pagsasao nga Ilokano (wenno Iloko, iti dadduma) ti pakarikutan nga unaen, medio nga adda rigrigatna ta agingga ita ket komplikado daytoy a banag, agsusupiat ken di agsusurot dagiti maseknan no ania ti nasken a suroten a pagalagadan. Ti pamay-antayo, mangaramidtayo latta metten iti bukodtayo a kasla pagalagadan a maaramat ditoy laeng Ilokano Wikipedia, a maibasar ken asideg met laeng iti adda ken agdama nga us-usaren ti kaaduan.

Unaentayo dagiti kadawyan ken basaran pay laeng nga annuroten maipapan iti naannayas ken nasinop a panangsangal kadagiti balikas.

Gramatika

Panagaramat iti TI ken ITI

No damdamo ti agsurat iti Iloko, makariro ti agaramat ti TI ken ITI ta naynay a mapagsinnukat ti umiso a panangusar kadagitoy iti buklen a sentensia.

Ti TI ket isu ti artikulo nga Inggles a THE (wenno A ken AN) (Tagalog: ANG). Mabalin pay daytoy a ti preposition nga OF (Tagalog: NG). Ti plural a porma ti TI ket DAGITI.

Ti met ITI ket isu ti Inggles nga IN wenno ON wenno OF manen (Tagalog: SA). Ti plural a pormana ket KADAGITI.

Kas pagarigan:

Ti sabong ti karabasa ket naimas (a madengdeng).
The flower of the squash is edible.
Ang bulaklak ng kalabasa ay masarap.

Iti dalanko nga agawid nakasabatak ti napintas a balasang.
On my way home, I met a beautiful lady.
Sa aking daan pauwi, nakasalubong ako ng magandang dalaga.

Agtartaray dagiti aso.
The dogs are running.
Tumatakbo ang mga aso.

Kadagiti barangay ti Pinugkit, ti Caballaibaan ti kalawaan.
Among the barangays of Pinugkit, Caballaibaan is the largest (in area).
Sa mga barangay ng Pinugkit, ang Caballaibaan ang pinakamalawak.

Agsaysayasay ti dara dagiti bannuar kadagiti uratko.
The blood of heroes flows in my veins.
Dumadaloy sa aking mga ugat ang dugo ng mga bayani. 

Pagarigan pay, madlaw nga agduma dagitoy a sentensia:

Nayanak iti bulan ti Mayo. (Born on the month of May)
Nayanak ti bulan iti Mayo. (The moon is born in May)

Core ken oblique

Segun met ken ni Apo Carl Galvez Rubino, maysa a mabigbig a lingguista, ti TI ket maawagan iti core case nga artikulo, ket ti met ITI ket oblique case nga artikulo.

Kunana pay:

Core case articles are used in front of nouns corresponding to possessors, or verbal or predicate arguments, while oblique articles correspond to non-arguments (nouns that are ordinarily preceded by a preposition in English). Remember that intransitive verbs take one argument in Ilocano, and transitive verbs may take two.

Kas pagarigan:

CORE:
Ania ti naganmo? — What is your name?
Nakita ti lalaki ti babai. — The boy saw the girl. (transitive verb)
Kayatmi ti kape. — We want coffee.
Asino ti amam? — Who is your father?
Lima ti ramay ti ima. — The hand has five fingers.

OBLIQUE:
Nailet iti balasang. — It is tight on the young lady.
Nakakita ti lalaki iti babai. — The boy saw a girl. (intransitive verb)
Nalawa ti palda iti baket. — The skirt is lose on the old lady.
Napanda iti uneg ti simbaan. — They went inside the church.

Panagaramat iti A ken NGA

Aramaten ti A no ti sarunuenna a rugi a letra ti balikas ket konsonante.

Kas pagarigan:

Naemma a balasang.
Simmangpet a nakabitbit iti inuragana a kukod ti baka.
Adu a sangaili ti immay iti kasar ni Maria.

Aramaten ti NGA no ti sarunuenna a rugi a letra ti balikas ket bokal (vowel).

Kas pagarigan:

Nasingpet nga ubing.
Nalaing nga agarado ni Juan.
Natinnag ti baso nga iggemna.

Dagiti pangsandi

Adda walo a pangsandi iti Iloko, uppat kadagitoy ti umuna a persona nga agmaymaysa wenno ad-adu ngem maysa, ken sagdudua a maikadua a persona (agmaymaysa ken ad-adu ngem maysa) ken maikatlo a persona (agmaymaysa ken ad-adu ngem maysa).

siak	Umuna a persona, agmaymaysa
sika	Maikadua a persona, agmaymaysa
isu wenno isuna	Maikatlo a persona, agmaymaysa
data (rehional a sabali a kitana: sita)	Umuna a persona, inclusive
dakami (rehional a sabali a kitana: sikami)	Umuna a persona, plural exclusive
datayo (rehional a sabali a kitana: sitayo)	Umuna a persona, plural inclusive
dakayo (rehional a sabali a kitana: sikayo)	Maikadua a persona, plural
isuda	Maikatlo a persona, plural

Mausar dagitoy kas agwaywayas wenno maikapet/maisilpo kadagiti balikas (a berbo, pangnagan, pangilasin ken dadduma pay). Kadagiti Ilokano (a patneng), ti dakayo ken isuda ket maaramat pay kas pagdayaw wenno pagtamed a balikas no daytay makitungtong iti nataengan wenno dadduma pay a tattao a madaydayaw.

Kas pagarigan, kas agwaywayas:

Siak ti nangala.
Sika ti napusgan.
Isu ti kayatko.
Data ti mapan.
Dakami a mangurkuranges.
Datayo dagiti mairurrurumen.
Dakayo dagiti mangidumduma.
Isuda dagiti madidios a tattao.

No maikapet wenno maisilpo ti pangsandi (Ingles: pronoun) iti balikas, segun ken ni Apo Rubino ket adda dua a pakaidasigan dagitoy: enclitic absolutive ken ergative enclitic. Gagangay a no umuna a persona a singular ket -ak ti udi ti balikas a nasilpuan iti enclitic absolutive a pronoun, -ko wenno -k met no ergative enclitic a pronoun.

Agwaywayas	Enclitic absolutive	Ergative enclitic
siak	-ak	-ko wenno -k
sika	-ka	-mo wenno -m
isu wenno isuna	isu	-na
data	-ta	-ta
dakami	-kami	-mi
datayo	-tayo	-tayo
dakayo	-kayo	-yo
isuda	-da	-da

Kas pagarigan, kas naikapet:

Enclitic absolutive:
 Simmurotak a napan nagarem.
 Ay-ayatenka unay-unay.
 Isu ti nagsurat.
 Agpadata ti gasat.
 Nagsidakami iti inabraw nga aba.
 Agsasalatayo man ketdi iti duronduron, kapetkapet.
 Mangankayo iti patupat.
 Simrekda iti gukayab.

Ergative enclitic:
 Baketko daydiay napungga a nakalabaga.
 Damom kadi ti uminom iti arak?
 Dinanogdanogna ti kabusorna.
 Balonenta dayta natuno a paltat.
 Dagami ti nagdissuan ti balay ni Butog.
 Manggatayo dagiti adda iti igid ti kalsada.
 Umaykaminto kadagiti balbalayyo.
 Nalalapsat dagiti babbalasangda idiay nga away.

No maikapet a makuna, nasken a nakakapet dagitoy a pronoun a saan ket a naisina wenno nakawayas:

"biagko" saan a "biag ko"
"agragsaktayo" saan nga "agragsak tayo"
"imbagana" saan nga "imbaga na"
"agyamankami" saan a "agyaman kami"
"sipsiputanka" saan a "sipsiputan ka"
"nuangmi" saan a "nuang mi"
"talonyo" saan a "talon yo"

Agmaymaysa ken ad-adu ngem maysa

Usaren ti agmaymaysa a TI ken ITI ken ti ad-adu ngem maysa a DAGITI ken KADAGITI kas pangiduyakyak iti kinamaymaysa wenno kaadu ken kabassit dagiti banag.

Kas pagarigan:

Agmaymaysa	Ad-adu ngem maysa
ti tao	dagiti tao
ti sinuratna	dagiti sinuratna
iti lugar	kadagiti lugar
iti anakna	kadagiti anakna

Mabalin met nga ipaadu nga is-isuna ti balikas:

Singular	Ad-adu ngem maysa
tao	tattao
lugar	luglugar
uliteg	uuliteg
billit	bilbillit

No parisan iti TI/DAGITI ken ITI/DAGITI ti agmaymaysa ken ad-adu ngem maysa a balikas, liklikan a maulit ti kinaadu dagitoy:

"dagiti tao" saan a "dagiti tattao"
"dagiti lugar" saan a "dagiti luglugar"
"iti tattao" saan a "kadagiti tattao"
"kadagiti billit" saan a "kadagiti bilbillit"

Panangiletra (spelling)

Ti us-usaren a pagalagadan a panangiletra iti dayoty a Wikipedia ket ti moderno a panangisurat ti Ilokano (ortograpia), ti moderno a panagisurat ti Ilokano ket agususar iti abesedário (alphabet) a naibatay iti Abakada nga abesedário (Tagalog alphabet). Naibatay daytoy nga estilo iti ortograpia a kas ti inus-usar ti warnakan a Bannawag. Daytoy ket pagalagadan laeng ken saan nga opisial, kitaen ti panid daytoy a pakitungtungan no kayat a makisao iti daytoy a kapanggepan.

Ganggannaet a balikas (Ingles, Español)

Madlaw nga adda wenno adu dagiti balikas a ganggannaet wenno nabulod (loaned words), nangruna iti Ingles ken Español, ditoy Ilokano Wikipedia a saan a naipatarus iti Ilokano. Wenno saan ket a nayiloko laeng ti pannakailetrana.

Kastoy ti aramidentayo tapno saan met a nasken nga isarakan wenno ipatarus amin a balikas wenno termino (aglalo dagiti teknikal a sao wenno termino) iti Ilokano agsipud ta awan ti orihinal nga Ilokano dagitoy ket masansan nga agbanag laeng a literal wenno tabbed ti panangipilit a panangbirok iti agpayso a pakaitarusanna. Usarenen ti moderno nga ortograpia (panagisurat) no agusar kadagiti ganggannaet a balikas.

No ti Ingles, umuna a surotentayo ti panangiletra a moderno nga ortograpia iti Ilokano, no awan ti kapadpadana a panagiletra iti Ilokano, isurat metten iti Ingles.

Kas pagarigan:
kompiuter, selpon, network, web, internet, sopwer, hardware, teknikal

No met sao wenno balikas nga Español a nagbalinen a paset ti Ilokano, surotentayo ti panangiletra a moderno nga ortograpia iti Ilokano.

Kas pagarigan:
Filipinas, artikulo, teksto, reperensia, pamilia, inpormasion, edukasion, teknolohia, termino, siensia, dokumento, koneksion, sertipikado, densidad, kantidad, eksperimento, premio, kalendario, siudad, probinsia, gobernador

Dagiti nagibasaran

• Rubino, Carl Galvez, Ilocano Dictionary and Grammar: Ilocano-English, English-Ilocano

Kitaen pay

• English Wikipedia manual of style

Dagiti silpo ti ruar

• Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano
• Yloco blog, panangitukon iti reintelektualisasion ti Iloko