Planeta: Paggiddiatan a nagbaetan dagiti rebision

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Inter-aktibo nga agbasabasa iti pakasaritaan
← Nadadaan nga urnosBarbaro nga urnos →
Content deleted Content added
VisualWikitext
m Nagsimpa kadagiti biddut ti CS1 (via JWB)
Sinukatan ti Pluto_symbol.svg iti File:Pluto_monogram_symbol.svg (babaen ni CommonsDelinker gapu ta: File renamed: dab).
Linia 77: Linia 77:
|+ Dagiti planeta 1930–2006
|+ Dagiti planeta 1930–2006
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
| 1 <br /> Merkurio <br /> [[Papeles:Mercury symbol.svg|14px|☿]] || 2 <br /> Benus <br /> [[Papeles:Venus symbol.svg|14px|♀]] || 3 <br /> Daga <br /> [[Papeles:Earth symbol.svg|10px|⊕]] || 4 <br /> Marte <br /> [[Papeles:Mars symbol.svg|14px|♂]] || 5 <br /> Hupiter <br /> [[Papeles:Jupiter symbol.svg|14px|♃]] || 6 <br /> Saturno <br /> [[Papeles:Saturn symbol.svg|14px|♄]] || 7 <br /> Urano <br /> [[Papeles:Uranus symbol.svg|14px|♅]] || 8 <br /> Neptuno <br /> [[Papeles:Neptune symbol.svg|14px|♆]] || 9 <br /> Pluto <br /> [[Papeles:Pluto symbol.svg|14px|♇]]
| 1 <br /> Merkurio <br /> [[Papeles:Mercury symbol.svg|14px|☿]] || 2 <br /> Benus <br /> [[Papeles:Venus symbol.svg|14px|♀]] || 3 <br /> Daga <br /> [[Papeles:Earth symbol.svg|10px|⊕]] || 4 <br /> Marte <br /> [[Papeles:Mars symbol.svg|14px|♂]] || 5 <br /> Hupiter <br /> [[Papeles:Jupiter symbol.svg|14px|♃]] || 6 <br /> Saturno <br /> [[Papeles:Saturn symbol.svg|14px|♄]] || 7 <br /> Urano <br /> [[Papeles:Uranus symbol.svg|14px|♅]] || 8 <br /> Neptuno <br /> [[Papeles:Neptune symbol.svg|14px|♆]] || 9 <br /> Pluto <br /> [[Papeles:Pluto monogram symbol.svg|14px|♇]]
|}
|}
Idi 1992, dagiti astronomo a ni [[Aleksander Wolszczan]] ken ni [[Dale Frail]] ket nangpakdaarda ti pannkaduktal kadagiti planeta iti lawlaw ti maysa a [[pulsar]], ti [[PSR B1257+12]]. Daytoy a pannakaduktal ket sapasap a naikedkeddeng a ti immuna a nalawag a pannkaduktal iti planetario a sistema iti lawlaw iti sabali a bituen. Ken idi Oktubre 6, 1995, ni [[Michel Mayor]] ken ni [[Didier Queloz]] iti [[Unibersidad ti Hinebra]] ket nangipakdaarda ti immuna nalawag a pannakaduktal iti maysa nga eksoplaneta nga agliklikmut iti maysa nga ordinario a [[nangruna nga agsisinnaruno]] a bituen ([[51 Pegasi]]).<ref name="Mayor">{{cite journal | last=Mayor |first=Michel |author2=Queloz, Didier | title=Ti masa ti Hupiter a kakuyog ti solar a kita ti bituen | journal=Nature | year=1995 | volume=378 | issue=6356 | page=355–359 | doi= 10.1038/378355a0 | bibcode=1995Natur.378..355M}}</ref>
Idi 1992, dagiti astronomo a ni [[Aleksander Wolszczan]] ken ni [[Dale Frail]] ket nangpakdaarda ti pannkaduktal kadagiti planeta iti lawlaw ti maysa a [[pulsar]], ti [[PSR B1257+12]]. Daytoy a pannakaduktal ket sapasap a naikedkeddeng a ti immuna a nalawag a pannkaduktal iti planetario a sistema iti lawlaw iti sabali a bituen. Ken idi Oktubre 6, 1995, ni [[Michel Mayor]] ken ni [[Didier Queloz]] iti [[Unibersidad ti Hinebra]] ket nangipakdaarda ti immuna nalawag a pannakaduktal iti maysa nga eksoplaneta nga agliklikmut iti maysa nga ordinario a [[nangruna nga agsisinnaruno]] a bituen ([[51 Pegasi]]).<ref name="Mayor">{{cite journal | last=Mayor |first=Michel |author2=Queloz, Didier | title=Ti masa ti Hupiter a kakuyog ti solar a kita ti bituen | journal=Nature | year=1995 | volume=378 | issue=6356 | page=355–359 | doi= 10.1038/378355a0 | bibcode=1995Natur.378..355M}}</ref>

Rebision manipud idi 18:43, 2 Oktubre 2021

Dagiti sabsabali ti kaddakkel a planeta tapno maipadpada ida:
Ngato nga aray: Urano ken Neptuno;
maikadua nga aray: Daga, puraw nga ansisit ti bituen a Sirius B, Venus;
baba nga aray (inaramid ken naipadakkel dita baba nga imahen) – ngato: Márte ken Merkúrio;
baba: ti Bulan, dagiti ansisit a planeta Pluto ken Haumea

Ti pita wenno planeta ket maysa a nainlangitan wenno selestial a bagi a pagliklikmutan ti maysa a bituen wenno tidda ti bituen nga addaan iti naananay a dagsen tapno mapagbalin a nagtimbukel ti bukodna a grabidad, saan unay nadagsen tapno mangrugi iti termonuklear a panaglunag, ken nalinisannan ti kaarrubana a deppaar dagiti marapita wenno planetisimal.[a][1][2]

Ti kaawagan a pita ket kabbaro laeng no ipadpada iti kaawagan a planeta a naggapu pay kadagiti taga-ugma a kapanawenan. Ti balikas a pita ket naadaw manipud iti balikas a Tinggian para iti daga. Daytoy a balikas ket kognado ti Ilokano a balikas a pitak. Daytoy a kaawagan ket napili ta saan met nga awan ti posibilidad nga iti maysa a paset ti law-ang, adda dagiti planeta a maipada iti daga, no sadino ket mabalin a tumaud ti biag.

Ti kaawagan met a planeta ket manipud iti taga-ugma a pagsasao a Griego πλανήτης αστήρ planētēs astēr a kayat na a sawen ket "agkalkalautang a bituen". Ti balikas wenno makunkuna a planeta ket taga-ugma, nga addaan kadagiti panakaamo ti pakasaritaan, siensia, mitolohia, ken relihion. Napansin dagidi nagkauna a kultura a kasla nailangitan, wenno emisario dagiti Diós. Orihinal nga adda pito a planeta. Daytoy ket relatido iti pammati dagiti Romano a dagiti pito a Dios ket agsisinnukat iti panagbantay kadagiti aramid ti lubong. Ti panagsasaruno dagitoy a dios ket umuna ti Init sumaruno ti Bulan, Márte, Merkúrio, Hupiter, Venus ken Saturno. Basar kadaytoy kadagiti nagan dagiti pito nga aldaw ti lawas malaksid iti Dominggo a naggapu iti Latin a dies Dominicus (ti aldaw ti Apo): Domingo, Lunes (manipud iti Luna), Martes, Mierkoles, Huebes (ti Hupiter ket Iovi iti kaso a henitibo), Biernes ken Sabado.

Iti agdama, adu pay laeng dagiti mamati iti astrolohia (maysa a panagadal a nagramut iti pammati a nasantoan dagiti planeta), a mangibagbaga a ti kuti dagiti planeta ket pagbaliwen na dagiti biag dagiti tattao no pay supiaten daytoy ti sientipiko a komunidad. Iti panagabanse ti kinaammo a sientipiko, nagsabalin ti pannakasirmata dagiti tattao kadagiti planeta, adun dagiti agsusupadi a patta. Uray ita, awan pay ti di-masupiat wenno inkontestado a panakaipalpalawag no ania ti maysa a planeta. Idi 2006, ofisial nga inampom ti Kappon ti Internasional nga Astonomika (IAU) ti maysa a resolusion nga agipalpalawag kadagiti planeta iti uneg ti Sistema a Solar wenno Tutudngan ti Init. Daytoy a panagipalpalawag ket agpadpada a dinaydayaw ken binalbalaw, ken sinupsupiat dagiti sumagmamano a sientipiko.

No pay namin-adun a naisingasing a liklikawen dagiti planeta ti init, idi la maika-17 a siglo a nasuportaran dagiti pamaneknek daytoy a sirmata babaen dagiti immuna a teleskopio nga obserbasion nga astronomikal nga inaramid ni Galileo Galilei. Iti naannad nga analisis ti datos ti obserbasion, naduktalan ni Johannes Kepler a saan a nagtimbukel dagiti lilikawan wenno paliklikmutan dagiti planeta, no di ket arimbuklen wenno eliptikal. Iti isasayaat dagiti aparato ti obserbasion, nakita dagiti astronomo, a kas iti Daga, ket palpalikmuten na dagiti dadduma pay a planeta kadagiti bangking a liligusan wenno pagtayyekan, ken addaan kadagiti agpada a langa dagiti dadduma kas koma gorra ti yelo Ingles: ice-cap ken dagiti tiempo. Nanipud idi rugi ti Panawen ti Law-ang, naammoan babaen kadagiti obserbasion manipud kadagiti probo wenno panukain (panagsukisok ti limbang) nga addaan kadagiti agpapada a langa ti Daga ken dagiti dadduma a planeta kas iti bulkanismo, bagio, tektonika ken hidrolohia.

Dagiti planet a ket kadawyan a nabingbingay dagiti dua a nangruna a tipo: dadakkel, nababa ti densidadna a higánte nga alingásaw, ken babbabassit, nabato a maradaga wenno naindagaan a planeta. Iti panagipalpalawag ti IAU, adda walo a planeta iti Sistema Solar. Iti panagsasarunoda manipud iti Init, adda uppat a naindagaan, Merkurio, Venus, Daga, ken Marte, santo uppat a higante nga alingassaw, Hupiter, Saturno, Urano ken Neptuno. Laonen pay ti Sistema Solar ti lima nga ansisit a planeta wenno pita: Ceres, Pluto (ti orihinal a maikasiam a planeta ti Sistema Solar), Makemake, Haumea, ken Eris. Malaksid iti Marte, Venus, Ceres, ken Makemake, amin dagitoy ket liklikawen ti maysa wenno ad-adu pay a natural a satelite wenno allikaw wenno bulan.

Nanipud idi 1992, iti pannakaduktal kadagiti ruar-init a pita wenno extrasolar a planeta (dagiti planeta nga agliklikaw kadagiti sabali a bituen), nagrugi a maawatan dagiti sientipiko nga addaan iti pumada a karakteristika iti Daga dagiti planeta iti sibubukel a Galaxia ti Ariwanas (ti Dalan Gatas wenno Via Lactea wenno Nagririmpuok a Bituen).

Pakasaritaan

Naimaldia a panakaaramid iti heosentriko a kosmolohika a modelo manipud iti Cosmographia, Antwerp, 1539

Ti kapanunutan dagiti planeta ket naparang-ay iti pakasaritaanna, manipud kadagiti nainlangitan nga agkalkalautang a bituen iti taga-ugma agingga kadagiti maralubong a banag ti panawen a sientipiko. Iraman pay itan ti konsepto saan laeng dagiti lubong iti Sistema Solar, no di ket pati dagiti ginasut kadagiti sabali nga extrasolar a sistema. Dagiti tinawtawid a saan a kinalawag iti panagipalpalawag kadagiti planeta ket nagbanag kadagiti adu a sientipiko a kontrobersia.

Iti taga-ugma, binigbig dagiti astronomo dagiti lawag nga agkutkuti iti tangatang. Inawagan dagiti taga-ugma a Griego πλάνητες ἀστέρες (planetes asteres "agkalkalautang a bituen") wenno "πλανήτοι" (planētoi "agkalkalautang") nga iti tatata a panawen ti makunkuna a "planeta".[3] Iti taga-ugma a Gresia, Tsina, Babilonia, ken kadagiti amin a sakbay a moderno a sibilisasion,[4][5] dandani nga agnanayon a namatmatian a ti Daga ti sentro ti law-ang ken amin a sabali a planeta ket palpalikmutan na ti Daga. Ti rason para kadagitoy a pannagipagarup ket kasla agparparang a dagiti bit-bituen ken planeta ket palpalikmuten da ti Daga ti tunggal-maysa nga aldaw,[6] ken ti nalawag a sentido komun a puot a ti Daga ket nalagda ken natalinaay, ken daytoy ketsaan nga agkutkuti ngem nakatalna.

Babilonia

Ti immuna a sibilisasion nga addaan iti nairebbengan a teoria maipapan kadagiti planeta ket dagiti Babilonio, a nagtaeng idiay Mesopotamia idi umuna ken maikasua a mileneo BC. Ti kaduogan a sibibiag a planetario a teksto nga astronomikal ket ti Babilonio a Tableta a Benus iti Ammisaduqa, maysa a kopia iti maikapito siglo SK/BC a listaan dagiti panagpalpaliiw iti panagkutkuti ti planeta a Venus, nga amangan a napetsaan iti kaunaan a maikadua a mileneo BC.Ti MUL.APIN ket maysa a paris iti kuneiporme a tab-tableta a napetsaan manipud idi maika-7 a siglo BC nga agipakita ti panagkuti iti Init, Bulan ken dagiti planeta iti maysa tawen.[7]Dagiti Baboliniko nga Astrologo ket nagaramid da kadagiti nagpaayan iti nagbalin tattan a makunkuna a Lumaud nga Astrolohia.[8]Ti Enuma anu enlil, a naisurat iti panawen a Neo-asirio idi maika-7 a siglo BC,[9]ket naglaon ti listaan dagiti Partaan ket dagiti panakaibagianda kadagiti sabsabali a selestial a penomeno a mairaman dagiti planeta.[10][11]Ti Benus, Márte, Hupiter, ken Saturno ket nainaganan babaen dagiti Baboliniko nga Astrologo. Dagitoy laeng ti naamamuan a planeta aginggana ti panakaparnuay ti teleskopio iti moderno a panawen.[12]

Greko-Romano nga astronomia

Dagiti 7 a nagtitimbukel a planeta ni Ptolemeo
1
Bulan
☾		 2
Merkurio
☿		 3
Benus
♀		 4
Init
☉		 5
Marte
♂		 6
Hupiter
♃		 7
Saturno
♄

Gapu ta saan da nga interesado kadagiti nainlangitan a kasla dagiti Babilonios, dagiti taga-ugma a Griego ket immuna a saan da nga inikkan ti kinaipangruna dagiti planeta. Dagiti Pitagóriko idi maika-6 ken maika-5 asiglo BC ket nakaparang-ay da ti bukodda a teoria a maipanggep kadagiti planeta, a nabuklan ti Daga, Init, Bulan, ken dagiti planeta nga nagliklikmut ti maysa a "Tengnga nga Apuy" iti sentro ti Law-ang. Ni Pitágoras wenno ni Parménides ket isuda ti makunkuna nga immuna a nanginaganan ti rabii a bituen ken ti baggák (Venus) nga dagitoy ket maysa nga agpapada.[13] Idi maika-3 a siglo BC, Aristarko iti Samos ket nagitukon ti maysa a heliosentriko a sistema, a segun nga ti Daga ken dagiti planeta ket paliklikmuten da ti init. Nupay kasta, ti heosentriko a sistema ket isu ti nagturay aginggana ti Sientipiko a Rebolusion.

Idi panawen ti umuna siglo BC, idi agdama ti Helenistika a paset ti panawen, dagiti Griego ket nangrugida nga agiparang-ay kadagiti bukodda a panggep iti matematika par aiti panagipadto ti puseto dagiti planeta. Dagityo a kapanggepan, a naibatay iti heometria ngem saan a kas ti aritmetika dagiti Babilonio, ket daytoy ti manglabas to dagiti narigat a teoria ken kasayaat dagiti Babilonio, ken nagbanagan kadagitikaaduan a tignay ti astronomia a napalpaliiw manipud iti Daga nga inususar ti mata laeng. Dagitoy a teoria ket nakaabotda kadagiti kangatuan a panagisao iti Almagesto a sinurat babaen ni Ptolomio idi maika-2 a siglo CE. Nakakomkompleto ti panakaiturayan to modelo ni Ptolomelio a daytoy ket simmukat kadagiti amin nga obra iti astromia ken isu pay laeng ti maitudtudo nga atronomiko a teksto para kadagiti i3 a pagilian iti Lumaud a lubong.[14] Kadaiti Griego ken Romano adda dagiti naamammoan a pito a planeta, ti tunggal maysa ketnagipagarup a ti agliklikmut iti Daga segun dagiti narigat a linteg inbaga ni Ptolomio. Dagitoy ket, iti dumakdakkel a panagurnos manipud iti Daga (ti panagurnos ni Ptolomio): ti Bulan, Merkurio, Benus, ti Init, Marte, Hupiter, ken Saturno.[15][14][16]

India

Idi 499 CE, ti taga-India nga astronomo a niAryabhata ket nangisingasing ti planetraio a modelo a nalawag a nangitipon ti [[panagtayyek ti Daga] iti pagtayyekanna, nga isu ket nangipalplawag ti gapuanan ti maiparparang a maaw-awatan nga agpalaud a panagungunay dagiti bituen. Isu pay ket namatmati a dagiti panagtayyek dagiti planeta ket immitlog.[17] Adu kadagiti simmursurot kenni Aryabhata idiay Abagatan nga India, a dagiti pamunganayanna idiay kadagiti inaldaw a panagtayyek ti Daga, ken dagiti dadduma pay, ket sinursurot ken dagiti dadduma pay nga obrana a naibatay kaniada[18]

Idi 1500, ni Nilakantha Somayaji iti eskuela ti astronomia ken matematika ti Kerala, iti bukodna a Tantrasangraha, ti napabaro a modelo ni Aryabhata.[19] Iti bukodna nga Aryabhatiyabhasya, ti maysa a komentario para iti Aryabhatiya ni Aryabhata, isu ket nangiparang-ay ti maysa a planetario a modelo a ti Merkurio, Benus, Marte, Hupiter ken Saturno ket liklikmutenda ti Init, ken daytoy met ket likmutanda ti Daga, daytoy ket kapadpada ti Ti koniko a sistema a kalpasan daytoy nga insingasing babaen ni Tycho Brahe iti naladaw a maika-16 a siglo. Kaaduan kadagiti astronomo iti Eeskuela ti Kerala a nnagsursurot kaniana ket inaw-awatda daytoy a planetario a sistema.[19][20]

Astronomia ti mediebal a Muslim

Idi maika-11 a siglo, ti panaglasat ti Benus ket pinaliiw idi babaen ni Avicenna, a nangibagbaga a ti Benus, mabalin a sagpaminsan, ket adda iti baba ti Init.[21] Idi maika-12 a siglo, ni Ibn Bajjah ket nagpaliiw idi kadagiti "dua a planeta a kas dagiti nangisit a piltak iti sanganan ti Init", nga intono kua ket nainaganan a kas ti panaglasat ti Merkurio ken Benus babaen ti Maragha nga astronomo a ni Qotb al-Din Shirazi idi maika-13 a siglo.[22] Nupay kasta, ni Ibn Bajjah ket saanna a napaliiw ti panaglasat ti Benus, ket awan ti napasamat iti kabibiagna.[23]

Europeano a Renasimiento

Dagiti Renasimineto a planeta, ca. 1543 aginggana ti 1781
1
Mercury
☿		 2
Benus
♀		 3
Daga
⊕		 4
Mars
♂		 5
Hupiter
♃		 6
Saturno
♄

Iti idudumteng ti Sientipiko a REbolusion, nagbalbaliw ti pannakaawat ti termino a "planeta" manipud kadagiti agbalballasiw iti langit (a mainaig iti lugar ti bituen); iti bagi nga agliklikmut iti Daga (wenno ti naipampmattianidi iti dayta a panawen); ken idi maika-16 a siglo iti banag a dagus a nagliklikmut iti Init idi nakagun-od ti pannakaawat ti heliosentriko a modelo ni Copernicus, Galileo ken ni Kepler.

Isunga ti Daga ket nairaman kadagiti listaan ti planeta, bayat a nailaksid ti Init ken ti Bulan. Iti immun-una, idi naduktalan dagiti immuna a satelite ti Hupiter ken Saturno idi maika-17 a siglo, dagiti termino a "planeta" ken "satel=lite" ket nagsisinnukat ket agpapada a naus-usar – urayno ti naud-udi a naibagbaga ket nain-inut a nagbalin nga ad-adu a naus-usar kadagiti sumakbay a siglo.[24] Manipud idi tengnga ti maika-19 a siglo, ti bilang dagiti "planeta" ket napardas nga immad-adu gapu kadagiti ania man a baro a naduktalan a banag a dagus a mangliklikmut ti Init ket nailista idi a kas maysa a planeta babaen ti sientipiko a komunidad.

Maika-19 a siglo

Dagiti baro a planeta, 1807–1845
1
Merkurio
☿		 2
Benus
♀		 3
Daga
⊕		 4
Marte
♂		 5
Vesta
⚶		 6
Juno
⚵		 7
Ceres
⚳		 8
Pallas
⚴		 9
Hupiter
♃		 10
Saturno
♄		 11
Urano
♅

Idi maika-19 a siglo dagiti astronomo ket nangrugrugida a namatmati a dagiti kinaudi a naduktalan a bagbagi a naidasig idi a planeta kadagiti ganganai a gudua ti siglo (a kas tiCeres, Pallas, ken ti Vesta) ket maigiddiat a sabsabali manipud kadagiti tradisonal a planeta. Dagitoy a bagiu ket nakibinningayda ti agpapada a rehion iti limbang a nagbaetan ti Marte ken Hupiter (tu barikes ti asteroid), ken addaan dagitoy ti basbassit a masaa; gapu ti nagbanagan daytoy, dagitoy ket nabaliwan ti pannakaidasigda a kas dagiti "asteroid". Iti kaawan kadagiti ania man a panangipalpalawag, ti maysa a "planeta" ket naawawatan idi a kas ti ania man a "dakkel" a bagi a nangliklikmut iti Init. Gaputa adda dagiti dakkel unay a baetan ti kadakkel dagiti asteroid ken dagiti planeta, ken dagiti kaadu ti nagsasaruno a baro a naduktalan ket kasla nagpatingga idi naduktalan ti Neptuno idi 1846, awan idi ti nalawag a pannakasapul ti pormal a panangipalpalawag.[25]

Maika-20 a siglo

Dagiti planeta 1854–1930, 2006–agdama
1
Merkurio
☿		 2
Benus
♀		 3
Daga
⊕		 4
Marte
♂		 5
Hupiter
♃		 6
Saturno
♄		 7
Urano
♅		 8
Neptuno
♆

Nupay kasata, idi maika-20 a siglo, ti Pluto ket naduktalan idi. Kalpasan dagiti immuna a panagpalplaiiw a nakaiturongan ti pammati a daytoy idi ket dakdakkel ngem ti Daga,[26] ti banag idi ket dagus nga inaw-awat a kas ti maikasiam a planeta. Ti adu pay a panagpalplalliw ket nakabiruk a ti bagi ket napudnuan a basbassit: idi 1936, ni Raymond Lyttleton ket nangisingasing a ti Pluto ket mabalin a nakatalaw a satelite ti Neptuno,[27] ken ni Fred Whipple ket nangisingasing idi 1964 a ti Pluto ket mabalin a maysa a kometa.[28] Nupay kasta, gapu ta daytoy ket dakdakkel pay laeng ngem dagiti naamammuan nga asteroid ken kasla saan nga adda kadagiti dakdakkel a populasion,[29] daytoy ket nakatalinaay ti kasasaadna aginggana idi 2006.

Dagiti planeta 1930–2006
1
Merkurio
☿		 2
Benus
♀		 3
Daga
⊕		 4
Marte
♂		 5
Hupiter
♃		 6
Saturno
♄		 7
Urano
♅		 8
Neptuno
♆		 9
Pluto
♇

Idi 1992, dagiti astronomo a ni Aleksander Wolszczan ken ni Dale Frail ket nangpakdaarda ti pannkaduktal kadagiti planeta iti lawlaw ti maysa a pulsar, ti PSR B1257+12. Daytoy a pannakaduktal ket sapasap a naikedkeddeng a ti immuna a nalawag a pannkaduktal iti planetario a sistema iti lawlaw iti sabali a bituen. Ken idi Oktubre 6, 1995, ni Michel Mayor ken ni Didier Queloz iti Unibersidad ti Hinebra ket nangipakdaarda ti immuna nalawag a pannakaduktal iti maysa nga eksoplaneta nga agliklikmut iti maysa nga ordinario a nangruna nga agsisinnaruno a bituen (51 Pegasi).[30]

Ti pannakaduktal kadagiti ekstrasolar a planeta ket nakaituronga ti sabali pay a saan a nalawag a pannkaipalplawag iti planeta; ti puntos a ti planeta ket agbalinen a maysa a bituen. Adu kadagiti naamammuanen nga ekstrasolar a planeta ket ket ad-adu a dakdakkel ngen ti masa iti Hupiter, a ganganai a makaabut kadagiti nainlangitan a banag a tinawtawagan a kas dagiti "kayumanggi nga ansisit".[31] Dagiti kayumanggi nga ansisit ket sapsap dagitoy a naikedkeddeng a bituen gapu ti abilidadda makilunag iti deuterio, ti nadagdagsen nga isotopo ti hidrohenio. Bayat a dagiti bituen a dakdakkel ngem 75 a beses iti Hupiter ket makilunag iti hidrohenio, dagiti bituen kadagiti masa ti 13 a Hupiter ket makilunag iti deuterio. Nupay kasta, ti deuterio ket saan unay nga adu, ken kaaduan kadagiti ansisit ket nabayagdanton nga agsardeng a makitipon iti deuterio sakbay a maduktalan dagitoy, a makaaramid kaniada a narigat a malasin manipud kadagiti dakkel unay a planeta.[32]

Maika-21 a siglo

Gapu kadagiti pannkaduktal idi las-ud ti kinaudi a gudua ti maika-20 a siglo kadagti ad-adu a banag iti kaunegan ti Sistema a Solar ken dagiti dakkel a banag iti lawlaw dagiti bituen, adda dagiti suppiat a rimsua no kasano ti mangbukel ti maysa a planeta. Adda dagiti naisangayan a di pannakaitunosan no ti maysa a banag ket maikeddeng a maysa planeta no daytoy ket paset ti maysa a naisangayan a populasion a kas ti maysa nga barikes, wenno daytoy ket dakkel umayen a agpataud ti enerhia babaen ti termonuklear a panaglunag iti deuterio.

Adda dagiti umad-adu a bilang dagiti astronomo a nangitaktakder para iti Pluto a maikkat ti pannkaidasigna akas maysa a planeta, gapu ta dagiti adu a kapadpadana a banag anga umab-abot ti kadakkelna ket nabirukanen iti isu met laeng a rehion iti Sistema a Solar (ti Barikes ti Kuiper) idi las-ud ti tawtawen ti 1990 ken dagiti nasapa a tawtawen ti 2000. Ti Pluto ket nabirukan idi a kas maysa a bassit a bagi iti populasion kadagiti rinibu.

Adda kadagitoy ket mairaman ti Quaoar, Sedna, ken Eris ket naibagbaga idi kadagiti nadayeg a pagiwarnakan a kas ti maikasangapulo a planeta, nupay kasat daytoy ket napay a nakaawat iti sientipiko a pannakabigbigan. Ti pannkairangarng ti Eris idi 2005, ti maysa a banag a 27% a dakdakkel ngem ti Pluto, ket nakapartuat ti kammasapulan ken ti punliko nga essem para iti opisial a pannakaipalplawag iti planeta.

Ti panangaku daytoy a problema, ti IAU ket nangirugi ti pannkapartuat ti pannakaipalplawag ti planeta, ken nagpataud iti maysa idi Agusto 2006. Ti bilang dagiti planeta ket bimmassit iti walo kadagiti dakdakkel unay a bagi nga dda iti nakaliklik ti pagtayyekanda (Merkurio, Benus, Daga, Marte, Hupiter, Saturno, Urano, ken Neptuno), ken napartuat ti maysa a baro a klase dagiti ansisit a planeta, nga immununa a naglaon kadagiti tallo a banag (Ceres, Pluto ken Eris).[33]

Dagiti nota

Dagiti nagibasaran

  1. ^ "IAU 2006 Sapasap a Gimong: Nagbanagan dagiti IAU Resolusion a butos". Kappon ti Internasional nga Astronomiko. 2006. Naala idi 2009-12-30.
  2. ^ "Ago-obra a Bunggoy dagiti Extrasolar a Planeta (WGESP) iti Kappon ti Internasional nga Astronomiko". IAU. 2001. Naala idi 2008-08-23.
  3. ^ H. G. Liddell and R. Scott, A Greek–English Lexicon, maikasiam nga edision, (Oxford: Clarendon Press, 1940).
  4. ^ Neugebauer, Otto E. (1945). "Ti Pakasaritaa ti Taga-ugma a Parikut ti Astronomia ken dagiti Pamay-an". Warnakan kadagiti Panagdal ti Asideg a Daya. 4 (1): 1–38. doi:10.1086/370729.
  5. ^ Ronan, Colin. "Astronomia Sakbay ti Teleskopio". Astronomia idiay in Tsina, Korea ken Hapon (Walker nga ed.). p. 264–265.
  6. ^ Kuhn, Thomas S. (1957). Ti Copernica a Rebolusion. Pagmalditan ti Unibersidad ti Harvard. p. 5–20. ISBN 0-674-17103-9.
  7. ^ Francesca Rochberg (2000). "Astronomia ken dagiti Kalendario iti Taga-ugma a Mesopotamia". Iti Jack Sasson (ed.). Dagiti Sibilisasion iti Taga-ugana nga Asideg a Daya. Vol. III. p. 1930.
  8. ^ Holden, James Herschel (1996). A History of Horoscopic Astrology. AFA. p. 1. ISBN 978-0-86690-463-6.
  9. ^ Hermann Hunger, ed. (1992). Astrolohika a reporta kadagiti Assyrian nga ari. Stado Archivo iti Assyria. Vol. 8. Unibersidad ti Helsinki a Pagmalditan. ISBN 951-570-130-9.
  10. ^ Lambert, W. G.; Reiner, Erica (1987). "Babylonian Planetary Omens. Part One. Enuma Anu Enlil, Tablet 63: The Venus Tablet of Ammisaduqa". Journal of the American Oriental Society. 107 (1): 93–96. doi:10.2307/602955. JSTOR 602955.
  11. ^ Kasak, Enn; Veede, Raul (2001). Mare Kõiva ken Andres Kuperjanov (ed.). "Pannka-awat kadagiti Planeta iti Taga-ugma a Mesopotamia (PDF)" (PDF). Electronic Journal of Folklore. Museo ti Literaria iti Estonia. 16: 7–35. Naala idi 2008-02-06.
  12. ^ A. Sachs (Mayo 2, 1974). "Panagpalpaliiw nga Astronomia ti Babilonia". Dagiti Pilosopiko a Transaksion iti Naarian a Kagomongan ti Londres. Naarian a Kagimongan ti Londres. 276 (1257): 43–50 [45 & 48–9]. Bibcode:1974RSPTA.276...43S. doi:10.1098/rsta.1974.0008. JSTOR 74273.
  13. ^ Burnet, John (1950). Grigo a philosoia: Thales agingga ti Plato. Macmillan and Co. p. 7–11. ISBN 978-1-4067-6601-1. Naala idi 2008-02-07.
  14. ^ a b Goldstein, Bernard R. (1997). "Isalsalakan ti penomena: ti lugar iti likud ti planeta a teoria ni Ptolomio". Warnakan par iti Pakasaritaan iti Astronomia. Cambridge (UK). 28 (1): 1–12. Bibcode:1997JHA....28....1G.
  15. ^ "planet, n." Oxford nga Ingles a Diksionario. 2007. Naala idi 2008-02-07. Paammo: pilien ti Etimolohia nga etiketa
  16. ^ Ptolomio; Toomer, G. J. (1998). Almagesto ni Ptolomio. Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan. ISBN 978-0-691-00260-6.
  17. ^ J. J. O'Connor ken ni E. F. Robertson, Aryabhata ti Mankaman, arkibo ti MacTutor a Pakasaritaan ti Matematika]]
  18. ^ Sarma, K. V. (1997) "Astronomia idiay India" iti Selin, Helaine Ensiklopedia ti Pakasaritaan ti Siensia, Teknolohia, ken Medisina kadagiti Saan a Lumaud a Kultura, Kluwer Academic Publishers, ISBN 0-7923-4066-3, p. 116
  19. ^ a b =Ramasubramanian, K. (1998). "Modelo iti planetraio a panaggunay kadagiti obra dagiti astronomo ti Kerala". Bulletin of the Astronomical Society of India. 26: 11–31 [23–4]. Bibcode:1998BASI...26...11R.{{cite journal}}: Panagtaripato ti CS1: surok a kurtasurat (silpo)
  20. ^ Ramasubramanian etc. (1994)
  21. ^ Sally P. Ragep (2007). "Ibn Sīnā: Abū ʿAlī al‐Ḥusayn ibn ʿAbdallāh ibn Sīnā". Iti Thomas Hockey (ed.). Ti Biograpikal nga Ensiklopedia dagiti Astronomo. Springer Science+Business Media. p. 570–572. Bibcode:2000eaa..bookE3736.. doi:10.1888/0333750888/3736. ISBN 0-333-75088-8.
  22. ^ S. M. Razaullah Ansari (2002). Pakasaritaan ti oriental nga astronomia: dagiti nagbanagan dagiti 17 a nagtitinnulongan a pannakitungtungan iti maika-23 a Sapasap nga Asemblia tiSangalubongan a Kappon ti Astronomia, nga inurnos babaen ti Komision 41 (Pakasaritaan ti Astronomia), a npasamak idiay Kyoto, Agosto 25–26, 1997. Springer. p. 137. ISBN 1-4020-0657-8.
  23. ^ Fred Espenak. "Innem a milenio a katologo kadagiti panaglasat ti BenusS: 2000 BCE aginggana ti 4000 CE". NASA/GSFC. Naala idi 11 Pebrero 2012.
  24. ^ Kitaen dagiti kangrunaan a dakamat idiay Linia ti panawen ti pannakaduktal kadagiti planeta ken dagiti bulan ti Sistema a Solar
  25. ^ Hilton, James L. (2001-09-17). "Kaano idi a Nagbalin dagiti Asteroid a kas dagiti Bassit a Planeta?". U.S. Naval Observatory. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-09-21. Naala idi 2007-04-08.
  26. ^ Croswell, K. (1997). Planet Quest: Ti Epiko a Pannakaduktal dagiti Ganganaet a Sistema Solars. The Free Press. p. 57. ISBN 978-0-684-83252-4.
  27. ^ Lyttleton, Raymond A. (1936). "Kadagiti posible a resulta iti pannakasabat ti Pluto iti sitema ti Neptuno". Binulan a Pakdaar ti Naarian a Kagimongan ti Astronomia. 97: 108. Bibcode:1936MNRAS..97..108L.
  28. ^ Whipple, Fred (1964). "Ti Pakasaritaan ti Sistema a Solar". Dagiti nagbanagan iti Nailina nga Akademia dagiti Siensia ti Estados Unidos iti Amerika. 52 (2): 565–594. Bibcode:1964PNAS...52..565W. doi:10.1073/pnas.52.2.565. PMC 300311. PMID 16591209.
  29. ^ Luu, Jane X.; Jewitt, David C. (1996). "Ti Kuiper a Barikes". Scientific American. 274 (5): 46–52. doi:10.1038/scientificamerican0596-46.
  30. ^ Mayor, Michel; Queloz, Didier (1995). "Ti masa ti Hupiter a kakuyog ti solar a kita ti bituen". Nature. 378 (6356): 355–359. Bibcode:1995Natur.378..355M. doi:10.1038/378355a0.
  31. ^ "Sapasap nga Asemblia ti IAU : Suppiat ti pannakaipalpalawag iti Planeta" (.wmv). MediaStream.cz. 2006. Naala idi 2008-08-23.
  32. ^ Basri, Gibor (2000). "Dagiti Panagpalpaliiw kadagiti Kayumanggi nga Ansisit". Tinawen a Panagrepaso iti Astronomia ken Astropisika. 38 (1): 485. Bibcode:2000ARA&A..38..485B. doi:10.1146/annurev.astro.38.1.485.
  33. ^ Green, D. W. E. (2006-09-13). "(134340) Pluto, (136199) Eris, ken (136199) Eris I (Dysnomia)" (PDF). Circular No. 8747. Sentral nga Opisina para kadagiti Astronomiko a Telegrama, Sangalubongan a Kappon ti Astronomia. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi Hunio 24, 2008. Naala idi 2011-07-05. {{cite journal}}: Makasapul ti dakamat journal iti |journal= (tulong)

Dagiti akinruar a silpo

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Planeta&oldid=388850"