Jump to content

Filipinas

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia

Nagsasabtan: 13°N 122°E / 13°N 122°E / 13; 122

Republika ti Filipinas
    • Republika ng Pilipinas
    • Republic of the Philippines
Napili a pagsasao: 
"Maka-Diyos, Maka-Tao, Makakalikasan at Makabansa"[1]
"Para iti Dios, Tattao, Katutubo, ken Pagilian"
Nailian a kanta: Lupang Hinirang
Napili a Daga

Nalatak a Selio
Dakilang Sagisag ng Pilipinas  (Filipino)
Nalatak a Selio ti Filipinas
Lokasion ti Filipinas
Lokasion ti Filipinas
KapitolioManilaa
14°35′N 120°58′E / 14.583°N 120.967°E / 14.583; 120.967
Kadakkelan a siudadSiudad ti Quezon
14°38′N 121°02′E / 14.633°N 121.033°E / 14.633; 121.033
Opisial a sasao
Mabigbig a rehional a sasao
Pagpilian a pagsasaob
Grupgrupo ti etniko
(2015)
Nagan dagiti umiliFilipino (lalaki, neutral)
Filipina (babai)

Pinoy (lokal nga awag iti lalaki)
Pinay (lokal nga awag iti babai)

Philippine (Ingles)
GobiernoUnitario a presidensial a batay-linteg a republika
Bongbong Marcos
Sara Duterte
Juan Miguel Zubiri
Martin Romualdez
Alexander Gesmundo
LehislaturaKongreso
• Akinngato a kamara
Senado
• Akinbaba a kamara
Kamara dagiti Pannakabagi
Pannakabangon ti Republika
Hunio 12, 1898
Enero 21, 1899
Disiembre 10, 1898
Marso 24, 1934
Hulio 4, 1946
Pebrero 2, 1987
Kalawa
• Dagup
300,000 km2 (120,000 sq mi) (Maika-72)
• Danum (%)
0.61[3] (akin-uneg a dandanum)
• Daga
298,170 km2 (115,120 sq mi)
Populasion
• Senso idi 2020
increase 109,035,343[4]
• Densidad
336/km2 (870.2/sq mi) (Maika-47)
GDP (PPP)Karkulo idi 2021
• Dagup
increase $1 trilion[5] (Maika-29)
• Tunggal maysa a tao
increase $9,061[5] (Maika-115)
GDP (nominal)Karkulo idi 2021
• Dagup
increase $402.638 bilion[5] (Maika-32)
• Tunggal maysa a tao
increase $3,646[5] (Maika-118)
Gini (2018)positive decrease 42.3[6]
kalalainganna · Maika-44
HDI (2019)increase 0.718[7]
nangato · Maika-107
KuartaPisos (Filipino: piso) (₱) (PHP)
Sona ti orasUTC+8 (PST)
• Kalgaw (DST)
UTC+8 (saan a mapalpaliiw)
Pormat ti petsa
  • bb-aa-tttt
  • aa-bb-tttt
Pagmanehuankanawan[8]
Kodigo ti panagtawag+63
Kodigo ti ISO 3166PH
TLD ti internet.ph
  1. ^ Bayat a ti maitutop a Manila ket naidesignado a kas ti nailian a kapitolio, ti sibubukel a Metro Manila ket naikeddeng a kas ti tugaw ti gobierno.[9]
  2. ^ Ibagbaga ti Batya-linteg ti Filipinas ti 1987 a ti "Espaniol ken Arabiko ket maipatal-o a kas boluntario ken pagpilian."[10]
  3. ^ Inrangarang dagiti rebolusionario a Filipino ti wayawaya manipud iti Espania idi Hunio 12, 1898, ngem inted ti Espania ti is-isla iti Estados Unidos para iti $20 a riwriw iti Tulag ti Paris idi Disiembre 10, 1898 a kanungpalan a nakaiturongan ti Gubat ti Filipino–Amerikano.
  4. ^ Binigbigen ti Estados Unidos iti Amerika ti wayawaya ti Filipinas idi Hulio 4, 1946, babaen ti Tulag ti Manila.[11] Napili daytoy a petsa gapu ta maitunos iti Aldaw ti Wayawaya, a napalpaliiw idiay Filipinas a kas ti Aldaw ti Wayawaya aginggana idi Mayo 12, 1962, idi ni Presidente Diosdado Macapagal ket nagited ti Proklamasion ti Presidente Blng. 28, ken nagipan daytoy iti Hunio 12, ti petsa ti proklamasion ni Emilio Aguinaldo.[12]
  5. ^ Iti pakaitunosan iti artikulo 11 ti Bilin ti Rebolusionario a Gobierno ti Hunio 23, 1898, nagpili ti Kongreso ti Malolos ti komision tapno mairugi ti burador ti batay-linteg idi Septiembre 17, 1898. Ti komision ket buklen da Hipólito Magsalin, Basilio Teodoro, José Albert, Joaquín González, Gregorio Araneta, Pablo Ocampo, Aguedo Velarde, Higinio Benitez, Tomás del Rosario, José Alejandrino, Alberto Barretto, José Ma. de la Viña, José Luna, Antonio Luna, Mariano Abella, Juan Manday, Felipe Calderón, Arsenio Cruz ken Felipe Buencamino.[13]

Ti Filipinas (Filipino: Pilipinas [ˌpɪlɪˈpinɐs]; Ingles: Philippines), opisial a ti Republika ti Filipinas (Filipino: Republika ng Pilipinas; Ingles: Republic of the Philippines), ket ti naturay a pagilian nga isla idiay Abagatan a daya nga Asia a mabirukan idiay akinlaud a Taaw Pasipiko. Daytoy ket buklen dagiti agarup a 7,641 nga isla[14] a naikategoria iti dakkel a sakup babaen dagiti tallo a nangruna a pannakabingbingay ti heograpia manipud iti amianan aginggana iti abagatan: ti Luzon, Visayas, ken Mindanao. Ti kapitolio a siudad ti Filipinas ket ti Manila ken ti kaaduan ti populasion a siudad ket ti Siudad ti Quezon, isuda a dua ket parte ti Metro Manila.[15]

Ti lugar ti Filipinas iti Singsing ti Apuy ti Pasipiko ken ti kaasidegna iti ekuador ket pakaaramidan ti Filipinas a kanayon a makasanay kadagiti gingined ken dagiti bagio, ngem mangited pay daytoy kadagiti adu a masna a rekurso ken maysa kadagiti kalatakan a biodibersidad. Ti Filipinas ket addaan iti agarup a kalawa iti 300,000 kuadrado kilometro (115,831 sq mi),[16] ken ti populasion iti ad-adu ngem 100 a riwriw nga addaan iti naparpardas nga iya-adu ngem iti ania man a pagilian iti daya nga Asia.[17][18] Daytoy ti maikapito a kaaduan ti populasion a pagilian idiay Asia ken ti maika-12 a kaaduan ti populasion a pagilian iti lubong. Mainayon pay dagiti 12 a riwriw a Filipino nga agnanaed iti ballasiw-taaw, ken mangbukel daytoy iti maysa a kadakkelan a diaspora iti lubong. Adu met dagiti nadumaduma nga etnisidad ken kultura a mabirukan iti amin a paset ti is-isla. Kadagiti prehistoriko a panawen, dagiti Negrito ket isuda idi dagiti immun-una a nangtagtagitao ti purpuro. Isuda ket sinaruno dagiti nagsasaruno nga allon dagiti tattao nga Austronesio.[19] Napasamak pay dagiti pannakisukat kadagiti Insik, Malayo, Indiano, ken dagiti estado ti Islam. Kalpasanna, dagiti nadumaduma a pagilian ket nabangonda idi babaen ti turay dagiti Datu, Raha, dagiti Sultan wenno dagiti Lakan.

Ti isasangpet ni Ferdinand Magellan idiay Homonhon, Daya a Samar idi 1521 ket isu ti nangmarka ti rugi ti kolonisasion ti Espania. Idi 1543, ni Ruy López de Villalobos ti Espaniol nga eksplorador ket ninagananna ti purpuro iti Las Islas Filipinas a kas pammadayaw ken ni Felipe II ti Espania. Iti met isasangpet ni Miguel López de Legazpi manipud iti Siudad ti Mehiko, idi 1565, nabangon ti immuna a pagtaengan ti Espania iti purpuro.[20] Ti Filipinas ket nagbalin a parte ti Imperio nga Espaniol para kadagiti ad-adu ngem 300 a tawen. Daytoy ket nagresultaan ti kaaduan a relihion iti Romano Katolisismo. Iti las-ud iti daytoy a panawen, ti Manila ket nagbalin nga akinlaud a sentro ti trans-Pasipiko a panagtagilako ken nangisilpo ti Asia iti Acapulco iti Kaamerikaan babaen ti panagusar kadagiti galeon ti Manila.[21]

Idi met nasukatanen ti maika-19 a siglo iti maika-20, sinaruno dayta ti napardas a panagsasaruno ti Rebolusion ti Filipinas, ken nangrugian daytoy ti saan a napaut nga Umuna a Republika ti Filipinas, sinaruno met ti narungsot a Gubat ti Filipino–Amerikano a panagrukma babaen ti puersa ti militar ti Estados Unidos.[22] Malaksid pay manipud iti paset ti panawen ti panangsakup ti Hapon, nangitalinaay iti panagturay ti Estados Unidos kadagiti isla aginggana idi kalapsan ti Sangalubongan a Gubat II, ti Filipinas ket nabigbigan a kas maysa a nawaya a pagilian. Manipud idin, ti Filipinas ket nasansan ng addaan iti nariro a sanay iti demokrasia, a nakairamanan ti pannakatuang ti di naranggas a rebolusion.[23]

Ti adu a populasion ti pagilian ken ti makapataud nga ekonomia ket isu ti nakaituronganna a maidasig a kas agpakatengnga a bileg. Daytoy ket miembro a nagpundar iti Nagkaykaysa a Pagpagilian, Gunglo ti Komersio ti Lubong, Gunglo ti Pagpagilian ti Abagatan a daya nga Asia, ti forum ti Pagtitinnulongan ti Ekonomia ti Asia-Pasipiko, ken ti East Asia Summit. Daytoy ket mangsangaili pay dagiti kuartel ti Banko ti Panagparang-ay ti Asia.[24] Ti Filipinas ket naikeddeng a kas maysa a rumrummuar a pagtagilakuan ken ti baro nga industrialisado a pagilian,[25] nga addaan iti maysa nga agbalbaliw nga ekonomia manipud iti maysa a naibatay iti agrikultura a mapmapan iti ad-adu kadagiti serbisio ken panagpataud.[26]

Etimolohia

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Nagan ti Filipinas
Ari Felipe II ti Espania.

Nanaganan idi ti Filipinas a kas pamamdayaw ken ni Ari Felipe II ti Espania. Iti las-ud ti ekspedision idi 1542 ni Ruy López de Villalobos ti Espaniol nga eksplorador, ninagananna dagiti isla ti Leyte ken Samar iti Felipinas para idi iti Prinsipe ti Asturias. Kanungpalan nga iti nagan ti Las Islas Filipinas ket nausarton a mangsakop kadagiti amin nga isla ti purpuro. Sakbay idi dayta ket kanayon a naus-usar, dagiti dadduma a nagan a kas ti Islas del Poniente (Is-isla ti Laud) ken ti pananginagan ni Magellan para kadagiti isla iti San Lázaro ket naus-usarda pay idi babaen dagiti Espaniol a mangibaga kadagiti isla.[32]

Ti opisial a nagan ti Filipinas ket nagbalbaliw kadagiti adu a beses iti kurso ti pakasaritaan. Idi las-ud ti Rebolusion ti Filipinas, inrangarang ti Kongreso ti Malolos ti pannakabangon ti República Filipina wenno ti Republika Filipina. Manipud iti paset ti panawen ti Gubat ti Espaniol–Amerikano (1898) ken ti Gubat ti Filipino–Amerikano (1899–1902) aginggana iti paset ti panawen ti Mankomunidad (1935–46), dagiti turay ti kolonia ti Amerika ket tinawtawaganda ti pagilian a kas Is-isla ti Filipinas, ti maysa a panangipatarus iti nagan nga Espaniol.[22] Mnaipud iti Tulag ti Paris idi 1898, nangrugrugi a nagparparang ti nagan a Filipinas ken isun ti nagbalin a kadawyan a nagan ti pagilian. Manipud idi panagpatingga ti Sangalubongan a Gubat II, ti opisial a naganen ti pagilian ket ti Republika ti Filipinas.[33]

Politika

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga ar-artikulo: Politika ti Filipinas, Presidente ti Filipinas, ken Batay-linteg ti Filipinas

Ti Filipinas ket addaan iti demokratiko a gobierno iti porma ti batay-linteg a republika ng addaan iti presidensial a sistema.[34] Daytoy ket iturayan a kas maysa nga unitario nga estado malaksid iti Agwaywayas a Rehion iti Muslim a Mindanao (ARMM) a kaaduan a nawaya manipud iti demokratiko a sistema ti gobierno. Adda metten dagiti panangipadas a mangbaliw ti gobierno iti maysa a pederal, maymaysa a kamara, wenno parlamentario a gobierno manipud iti administrasion ni Ramos. Iti agdama, agplanplano manen ti agdama nga administrasion ni Presidente Duterte a mangsukat iti unitario a porma ti gobierno iti pederal a porma ti panangidaulo, nga iti daytoy maikkat ti posision a Bise Presidente ken masukatan iti posision nga Umuna a Ministro ken isu ti agbalin a daulo ti gobierno ken ti Presidente kas daulo ti Estado.[35][36]

Ti Presidente ket agrebbeng a kas ti daulo ti estado ken daulo ti gobierno ken isu ti hepe nga agbilbilin kadagiti siiigam a buyot. Ti presidente ket nabutosan babaen ti popular a butos para iti maysa nga innem a tawen a termino, nga iti las-udna daytoy ket mangidutok ken mangiturong ti gabinete.[37] Ti dua a kamara a Kongreso ket buklen ti Senado, nga agserbi a kas ti akinngato a kamara, nga addaan kadagiti miembro a nabutosan kadagiti innem a tawen a termino, ken ti Kamara dagiti Pannakabagi, nga agserbi a kas ti akinbaba a kamara, nga addaan kadagiti miembro a nabutosan kadagiti tallo a tawen a termino.[37]

Nabutosan dagiti agdama a Senador bayat a dagiti representatibo ket nabutosanda manipud kadagiti lehislatibo a distrito ken babaen ti sektoral a pannakabagi.[37] Ti bileg ti ukom ket nairebbeng iti Korte Suprema, a buklen ti Pangulo ti Hustisia a kas ti mangiturong nga opisial ken dagiti sangapulo ket uppat a katakunaynay a hustisia, amin isuda ket indutok babaen ti Presidente manipud kadagiti nominasion nga inted babaen ti Konseho ti Ukoman ken Bar.[37]

Administratibo a pannakabingbingay

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Dagiti administratibo a pannakabingbingay ti Filipinas

Ti Filipinas ket nabingbingay kadagiti tallo a grupo ti isla: ti Luzon, Visayas, ken Mindanao. Dagitoy ket nabingbingay kadagiti 18 a rehion, dagiti 81 a probinsia, dagiti 145 a siudad, dagiti 1,489 nga ili, ken dagiti 42,029 a baranggay.[38] Iti pay maipatinayon, Seksion 2 ti Tignay ti Republika Blng. 5446 ket mangiyunay-unay a ti panangipalawag ti teritorio a baybay iti likmut ti purpuro ti Filipinas ket saan a mangapekto iti panagtunton iti akindaya a parte ti Sabah.[39][40]

Nueva VizcayaNueva EcijaAmianan a SamarAmianan a SamarAmianan a SamarNegros OrientalNegros OccidentalMountain ProvinceMisamis OrientalMisamis OccidentalMetro ManilaMasbateMasbateMasbateMarinduqueMaguindanaoLeyteLa UnionLanao del SurLanao del NorteLagunaKalingaSiudad ti IsabelaIsabelaIloiloIloiloIloiloIlocos SurIlocos NorteIfugaoGuimarasDaya a SamarDaya a SamarIs-isla ti DinagatDavao OrientalDavao OrientalDavao OccidentalDavao OccidentalDavao OccidentalDavao del SurDavao del NorteDavao del NorteDavao del NorteSiudad ti CotabatoCotabatoDavao de OroCebuCebuCebuCebuCebuCebuCebuCaviteCatanduanesCapizCamarines SurCamarines SurCamarines SurCamarines NorteCamiguinCagayanCagayanCagayanCagayanCagayanCagayanCagayanBulacanBukidnonBoholBoholBoholBiliranBiliranBenguetBatangasBatangasBatangasBatangasBatanesBatanesBatanesBataanBasilanAuroraApayaoAntiqueAntiqueAntiqueAntiqueAlbayAlbayAlbayAlbayAklanAgusan del SurAgusan del NorteAbraZamboanga SibugayZamboanga del SurZamboanga del NorteSiudad ti ZamboangaSiudad ti ZamboangaZambalesSamarSamarSamarSamarTawi-TawiTawi-TawiTawi-TawiTawi-TawiTawi-TawiTawi-TawiTarlacSurigao del SurSurigao del SurSurigao del NorteSurigao del NorteSurigao del NorteSurigao del NorteSurigao del NorteSuluSuluSuluSuluSuluSuluSuluSuluSultan KudaratAbagatan a LeyteAbagatan a LeyteAbagatan a CotabatoSorsogonSiquijorSaranganiSaranganiRomblonRomblonRomblonRomblonRomblonRomblonRizalRizalQuirinoQuezonQuezonQuezonQuezonQuezonQuezonQuezonPangasinanPangasinanPampangaPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanPalawanOriental MindoroOccidental MindoroOccidental MindoroOccidental MindoroOccidental MindoroMalaysiaMalaysiaMalaysiaMalaysiaMalaysiaMalaysiaRehion Administratibo ti KordilieraRehion ti IlocosTanap ti CagayanTengnga a LuzonMetro ManilaCalabarzonMimaropaRehion ti BicolDaya a VisayasTengnga a VisayasLumaud a VisayasRehion ti Isla ti NegrosPeninsula ti ZamboangaAmianan a MindanaoCaragaRehion ti DavaoSOCCSKSARGENAgwaywayas a Rehion iti Muslim a MindanaoBaybay FilipinasBaybay SuluBaybay Abagatan TsinaBaybay CelebesDanaw BuluanLuek DupulisanLuek PagadianLuek MayoLuek PujadaLuek MelgarLuek TaguiteLuek SindanganLuek PanguilLuek DumanquilasKanal DapaDanaw MainitLuek PilarLuek TolongLingsat San JuanicoKanal JanabatasLuek OrmocLuek CarigaraLuek MaquedaLuek CabugaoDanaw BuhiDanaw BatoLuek PanganiranDanaw NaujanBessang MompogLuek BagacLuek SubicLuek DingalanLuek PalananDivilacan BayLuek DasolLuek BanguiLuek GingoogLuek BisligLuek LiangaLuek LanuzaLingsat Luzon (Is-isla Batanes)Lingsat Luzon (Is-isla Babuyan)Luek BalerCasiguran SoundBessangg MasbateBessang TicaoBessang BuriasLuek San PedroLuek BatangasLuek BalayanLingsat San BernardinoBessang SibutuDanaw LanaoDanaw TaalLingsat SaranganiLuek SaranganiKanal BalintangKanal BabuyanDinagat SoundLingsat SurigaoLuek SogodKanal CanigaoLingsat CebuLuek MacajalarLuek ButuanLuek IliganLuek SorsogonGolpo AlbayGolpo LagonoyLuek LamonLuek TayabasLingsat TablasLaguna de BayLingsat LinapacanLingsat MindoroBessang Daya a CuyoBessang Laud a CuyoLingsat GuimarasLingsat IloiloGolpo PanayBaybay SamarGolpo AsidGolpo RagayLuek San MiguelLingsat PolilloGolpo LingayenGolpo LeyteBaybay BoholBaybay BoholBohol SeaLingsat BasilanSibuguey BayLuek IllanaGolpo DavaoGolpo MoroLuek MaligayBaybay SuluBaybay CamotesBaybay CamotesBaybay CamotesBaybay CamotesBaybay BisayanoBaybay BisayanoBaybay BisayanoBaybay BisayanoBaybay BisayanoBaybay BisayanoBessang Isla VerdeKanal JintotoloLuek ManilaLuek ManilaLuek ManilaBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay SibuyanBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaLingsat TañonLingsat TañonBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay CelebesBaybay CelebesBaybay CelebesBaybay CelebesBaybay CelebesBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaTañon StraitBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay SuluBaybay SuluBaybay SuluBaybay CelebesBaybay CelebesBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay FilipinasBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaBaybay Abagatan TsinaLuek HondaLuek CabalianLuek PagapasLuek SigayanLuek BasiadLuek MaribojocTaytay BayBessang CalaviteLingsat Balabac

Dagiti rehion ti Filipinas

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Dagiti rehion ti Filipinas

Dagiti rehion idiay Filipinas ket dagiti administratibo a pannakabingbingay a kangrunaan nga agserbi tapno maurnos dagiti probinsia ti pagilian para iti panagpalaka ti administrasion. Ti Filipinas ket nabingbingay kadagiti 18 a rehion (17 nga administratibo ken 1 autonomo). Kaaduan kadagiti opisina ti gobierno ket nabangon babaen ti rehion inmbes a dagiti agmaymaysa nga opisina ti probinsia, ken kadawyan (ngem saan a kankanayon) iti siudad a naidesignado a rehional a sentro. Manipud idi 2015, ti CALABARZON ket isu ti kaaduan ti populasion a rehion bayat a ti Nailian a Kapitolio a Rehion (NCR) ket ti kapusekan ti populasion.

Dagiti 5 a Kaaduan ti Poulasion a Rehion iti Filipinas
Rehion Kalawa (km2) Populasion manipud idi 2015 Densidad ti populasion/km2 % ti Populasion
CALABARZON 16,873.31 14,414,774 850 14.27%
NCR 613.94 12,877,253 21,000 12.75%
Tengnga a Luzon 22,014.63 11,218,177 510 11.11%
Tengnga a Visayas 10,102.16 6,041,903 600 5.98%
Rehion ti Bicol 18,155.82 5,796,989 320 5.74%

Heograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Heograpia ti Filipinas
Topograpia ti Filipinas

Ti Filipinas ket maysa a purpuro a buklen dagiti agarup a 7,500 nga is-isla[41] nga addaan iti dagup a kalawa iti daga, ken mairaman dagiti bagi ti danum, iti agarup a 300,000 kuadrado kilometro (115,831 sq mi).[42] Ti agatiddog iti 36,289 kilometro (22,549 mi) nga aplayana ket mangaramid daytoy iti pagiliana nga addaan iti maika-5 a kaatiddogan nga aplaya iti lubong.[37][43] Daytoy ket mabirukan iti pagbaetan ti 116° 40', ken 126° 34' E longitud ken 4° 40' ken21° 10' N latitud ken beddengan babaen ti Baybay Filipinas[44] iti daya, ti Baybay Abagatan Tsina[45] iti laud, ken ti Baybay Celebes[46] iti abagatan. Ti isla ti Borneo[47] ket mabiruk kadagiti bassit laeng a kilometro iti abagatan a laud ken ti Taiwan ket dagus a mabirukan iti amianan. Ti Maluku ken Sulawesi ket mabirukan dagitoy iti abagatan-abagatan a laud ken ti Palau ket mabirukan iti daya ti is-isla.[37]

Kaaduan dagiti kabambantayan nga isla ket nabongan iti tropikal a katuduan a bakir ken nagtaud iti bulkan. Ti kangatuan a bulkan ti Bantay Apo.Daytoy ket agtayag iti 2,954 metro (9,692 ft) iti ngato ti pantar ti baybay ken mabirukan idiay isla ti Mindanao.[48][49] Ti Kaadaleman ti Galathea idiay Trinsera ti Filipinas ket ti kaadaleman a punto ti pagilian ken ti maikatlo a kaadaleman iti lubong. Ti trinsera ket mabirukan idiay Baybay Filipinas.[50]

Ti kaatiddogan a karayan ket ti Karayan Cagayan iti akin-amianan a Luzon.[51] Ti Luek Manila, iti aplaya a pakabirukan ti kapitolio a siudad ti Manila, ket naikapet iti Laguna de Bay, ti kadakkelan a danaw iti Filipinas, babaen ti Karayan Pasig. Ti Luek Subic, ti Golpo Davao, ken ti Golpo Moro ken dagiti sabali a nangruna a luek. Ti Lingsat ti San Juanico ket mangisina kadagiti isla ti Samar ken Leyte ngem daytoy ket ballasiwen babaen ti Rangtay San Juanico.[52]

Mabirukan kadagiti kaadaywan a parte ti Singsing ti Apuy ti Pasipiko, makasanay ti Filipinas kadagiti masansan nga aktibidad ti seismiko ken bulkaniko. Ti Banak Benham iti daya ti Baybay Filipinas ket ti maysa a rehion ti sirok ti baybay nga aktibo iti tektoniko a subduksion.[53] Garup a 20 a gingined dagiti mairehistro iti inaldaw, ngem kaaduan dagitoy ket nakapsut unay a marikna. Ti naudi a nakaro a gingined ti gingined ti Luzon ti 1990.[54] Adda dagiti adu nga aktibo a bulkan a kas ti Bulkan Mayon, Bantay Pinatubo, ken Bulkan Taal. Ti panagbettak ti Bantay Pinatubo idi Hunio 1991 ket nagpataud ti maikadua a kadakkelan a panagbettak iti daga iti maika-20 a siglo.[55] Saan amin a nalatak a langa ti heograpia ket naranggas wenno makadadael. Ti nataltalna a legado dagiti panagdisturbo ti heolohia ket ti Subtereneo a Karayan ti Puerto Princesa, ti lugar ket mangirepresenta ti habitat para iti konserbasion ti biodibersidad, ti lugar ket aglaon pay ti napno nga ekosistema ti bantay aginggana iti baybay ken addaan kadagiti kangrunaan a bakir iti Asia.[56]

Gapu ti kasasaad a bulkaniko dagiti isla, adu dagiti deposito ti mineral. Nakarkulo a ti pagilian ket addaan iti maikadua a kaaduan ti deposito ti balitok kalpasan ti Abagatan nga Aprika ken maysa kadagiti kaaduan a deposito ti gambang iti lubong.[57] Daytoy ket nabaknang pay iti nikel, kromita, ken zinc. Uray no kastoy dayta, ti saan a nasayaat a panagtaripato, t nangato a densidad ti populasion, ken ti panagrikna iti enbironmento ket nagresultaan ti kaaduan a saan pannakaala dagitoy a mineral.[57] Ti enerhia ti heotermal ket ti produkto ti aktibidad ti bulkan a nasaysayaat nga innala iti Filipinas. Ti Filipinas ket isu ti maikadua a kadakkelan nga agpatpataud iti heotermal iti lubong kalpasan ti Estados Unidos, ken 18% ii kasapulan iti elektrisidad ti pagilian ket naal-ala babaen ti bileg ti heotermal.[58]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti dakamat

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ "Republic act no. 8491". Republic of the Philippines. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2014-03-08. Naala idi Marso 8, 2014.
  2. ^ DepEd adds 7 languages to mother tongue-based education for Kinder to Grade 3. GMA News. Hulio 13, 2013.
  3. ^ "East & Southeast Asia :: Philippines". The World Factbook. Washington, DC: Central Intelligence Agency. Oktubre 28, 2009. Naala idi Nobiembre 7, 2009.
  4. ^ "2020 Census of Population and Housing (2020 CPH) Population Counts Declared Official by the President". Philippine Statistics Authority.
  5. ^ a b c d "World Economic Outlook database: April 2021". International Monetary Fund. Abril 2021. Naala idi Abril 6, 2021.
  6. ^ "Gini Index". World Bank. Naala idi Marso 2, 2011.
  7. ^ "Human Development Report 2020" (PDF) (iti Ingles). United Nations Development Programme. Disiembre 15, 2020. Naala idi Disiembre 15, 2020.
  8. ^ Lucas, Brian (Agosto 2005). "Which side of the road do they drive on?". Naala idi Pebrero 22, 2009.
  9. ^ "Presidential Decree No. 940, s. 1976". Manila: Malacanang. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-04-09. Naala idi Abril 4, 2015.
  10. ^ Joselito Guianan Chan; Managing Partner. "1987 Constitution of the Republic of the Philippines, Article XIV, Section 7". Chan Robles & Associates Law Firm. Naala idi Mayo 4, 2013.
  11. ^ Treaty of General Relations Between the United States of America and the Republic of the Philippines. Signed at Manila, on 4 July 1946 (PDF), United Nations, naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi Hulio 23, 2011, naala idi Disiembre 10, 2007
  12. ^ "Republic of the Philippines Independence Day". Washington, D.C.: United States State Department. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-09-15. Naala idi Hulio 30, 2015.
  13. ^ Calderón, Felipe (1907). Mis memorias sobre la revolución filipina: Segunda etapa, (1898 á 1901). Manila: Imp. de El Renacimiento. pp. 234, 235, appendix, pp. 5–10.
  14. ^ "More islands, more fun in PH". CNN Philippines. Pebrero 20, 2016. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2018-10-07. Naala idi Pebrero 20, 2016.
  15. ^ "Metro Manila Official Website". mmda.gov.ph. Naala idi Disiembre 17, 2015.
  16. ^ "Geoba.se: Gazetteer – The World – Top 100+ Countries by Area – Top 100+ By Country ()". geoba.se. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2016-06-23. Naala idi Disiembre 17, 2015.
  17. ^ "Philippines joyous as baby Chonalyn's arrival means population hits 100m". the Guardian. 27 Hulio 2014.
  18. ^ "Philippine population officially hits 100 million". Rappler.
  19. ^ "A Lexicostatistical Classification of the Austronesian Languages". Internationald Journal of American Linguistics, Memoir. 19: 38–46. 1965.
  20. ^ "History of Cebu". Cebu City Tour. 17 Mayo 2012. Naala idi Pebrero 22, 2013.
  21. ^ Kane, Herb Kawainui (1996). "The Manila Galleons". Iti Bob Dye (ed.). Hawaiʻ Chronicles: Island History from the Pages of Honolulu Magazine. Vol. I. Honolulu: University of Hawaii Press. pp. 25–32. ISBN 0-8248-1829-6.
  22. ^ a b Constantino, R (1975). The Philippines: a Past Revisited. Quezon City: Tala Pub. Services.
  23. ^ "The Original People Power Revolution". QUARTET p. 77. Naala idi Pebrero 28, 2008.
  24. ^ admin. "Departments and Offices". Asian Development Bank. Asian Development Bank. Naala idi 2015-11-26.
  25. ^ "The N-11: More Than an Acronym – Goldman Sachs" (PDF). Naiyarkibo (PDF) manipud iti kasisigud idi 2011-07-19. Naala idi 2011-07-19.
  26. ^ CIA World Factbook, Philippines Naiyarkibo 2015-07-19 iti Wayback Machine, Naala idi Mayo 15, 2009.
  27. ^ Scott, William Henry. (1994). Barangay: Sixteenth-century Philippine Culture and Society. Ateneo de Manila University Press. p. 6. ISBN 971-550-135-4.
  28. ^ Spate, Oskar H. K. (1979). "Chapter 4. Magellan's Successors: Loaysa to Urdaneta. Two failures: Grijalva and Villalobos". The Spanish Lake – The Pacific since Magellan, Volume I. Taylor & Francis. p. 97. ISBN 0-7099-0049-X. Naala idi Enero 7, 2010.
  29. ^ Friis, Herman Ralph. (Ed.). (1967). The Pacific Basin: A History of Its Geographical Exploration. American Geographical Society. p. 369.
  30. ^ Galang, Zoilo M. (Ed.). (1957). Encyclopedia of the Philippines, Volume 15 (3rd nga ed.). E. Floro. p. 46.
  31. ^ Tarling, Nicholas. (1999). The Cambridge History of Southeast Asia – Volume One, Part Two – From c. 1500 to c. 1800. Cambridge, UK: Cambridge University Press. p. 12. ISBN 0-521-66370-9.
  32. ^ [27][28][29][30][31]
  33. ^ Quezon, Manuel, III. (Marso 28, 2005). "The Philippines are or is?". Manuel L. Quezon III: The Daily Dose. Naala idi Disiembre 20, 2009.
  34. ^ "Country description". US State Department Website. US State Department Website. Enero 2012. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-01-03. Naala idi Enero 24, 2012. The Philippines is an emerging economy with a democratic system of government.
  35. ^ Robles, Alan C. (Hulio 2008). "Civil service reform: Whose service?". D+C. Internationale Weiterbildung und Entwicklung [InWEnt]. 49: 285–289. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-12-02. Naala idi Nobiembre 30, 2008.
  36. ^ Bigornia, Amante. (Septiembre 17, 1997). "The 'consultations' on Charter change". The Manila Standard. Naala idi Disiembre 13, 2009.
  37. ^ a b c d e f "General Information". Marso 9, 2009. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi Marso 9, 2009. Naala idi Septiembre 21, 2014.. (nadadaan a bersion – a kas adda idi 2009 – idi las-ud ti presidensia ni Gloria Macapagal Arroyo), Ti Opisial a Portal ti Gobierno ti Republika ti Filipinas Naiyarkibo 2012-01-01 iti Wayback Machine.
  38. ^ "Philippine Standard Geographic Codes as of June 2015". Philippine Statistics Authority. Hunio 24, 2015. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2018-12-25. Naala idi Hulio 4, 2015.
  39. ^ Ronald Echalas Diaz, Office Manager (Septiembre 18, 1968). "Republic Act No. 5446 – An Act to Amend Section One of Republic Act Numbered Thirty Hundred and Forty-Six, Entitled "An Act to Define the Baselines of the Territorial Sea of the Philippines". Republic of the Philippines". Chan Robles Virtual Law Library. Naala idi Mayo 4, 2013.
  40. ^ Mohamad, Kadir (2009). Malaysia's territorial disputes – two cases at the ICJ : Batu Puteh, Middle Rocks and South Ledge (Malaysia/Singapore), Ligitan and Sipadan [and the Sabah claim] (Malaysia/Indonesia/Philippines) (PDF). Institute of Diplomacy and Foreign Relations (IDFR) Ministry of Foreign Affairs, Malaysia. p. 46. Naala idi Mayo 16, 2014. Map of British North Borneo, highlighting in yellow colour the area covered by the Philippine claim, presented to the Court by the Philippines during the Oral Hearings at the ICJ on 25 June 2001
  41. ^ Mayuga, Jonathan (Pebrero 10, 2016). "Namria 'discovers' 400 previously 'unknown' PHL islands using IfSAR". BusinessMirror. Naala idi Pebrero 12, 2016.
  42. ^ "General Profile of the Philippines : Geography". Philippine Information Agency. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-09-21. Naala idi 2016-11-01.
  43. ^ Central Intelligence Agency. (2009). "Field Listing :: Coastline" Naiyarkibo 2017-07-16 iti Wayback Machine. Washington, D.C.: Author. Naala idi 2009-11-07.
  44. ^ Philippine Sea, encarta.msn.com (naiyarkibo manipud iti kasisigud Naiyarkibo 2009-08-20 iti Wayback Machine idi Agosto20, 2009).
  45. ^ "U.S. report details rich resources in South China Sea." (naiyarkibo manipud iti kasisigud Naiyarkibo 2021-12-03 iti Wayback Machine idi 2013-02-133)
  46. ^ C.Michael Hogan. 2011. Celebes Sea. Encyclopedia of Earth. Eds. P.Saundry & C.J.Cleveland. National Council for Science and the Environment. Washington DC
  47. ^ "An Awesome Island". Borneo: Island in the Clouds. PBS. Naala idi Nobiembre 11, 2012.
  48. ^ "Philippines Mountain Ultra-Prominence". peaklist.org. Naala idi Hunio 19, 2009.
  49. ^ (2011-04-06). "The World Factbook – Philippines" Naiyarkibo 2015-07-19 iti Wayback Machine. Central Intelligence Agency. Naala idi Marso 14, 2011.
  50. ^ Bruun, Anton Frederick (1956). The Galathea Deep Sea Expedition, 1950–1952, described by members of the expedition. Macmillian, New York.
  51. ^ Kundel, Jim (Hunio 7, 2007). "Water profile of Philippines". Encyclopedia of Earth. Naala idi Septiembre 30, 2008.
  52. ^ Republic of the Philippines. Department of Tourism. [c. 2008]. Leyte is Famous for... iti Wayback Machine (naiyarkibo Abril 27, 2012) (naiyarkibo manipud iti the original idi Abril 27, 2012). Naala idi Marso 21, 2010 manipud iti www.travelmart.net.
  53. ^ "Submissions, through the Secretary-General of the United Nations, to the Commission on the Limits of the Continental Shelf, pursuant to article 76, paragraph 8, of the United Nations Convention on the Law of the Sea of 10 December 1982". United Nations Commission on the Limits of the Continental Shelf. Mayo 28, 2009. Naala idi Mayo 29, 2009.
  54. ^ La Putt, Juny P. [c. 2003]. The 1990 Baguio City Earthquake Naiyarkibo 2015-02-12 iti Wayback Machine. Naala idi Disembre 20, 2009 manipud iti Website ti Siudad ti Baguio Naiyarkibo 2017-09-18 iti Wayback Machine.
  55. ^ Newhall, Chris; Hendley, James W. II; Stauffer, Peter H. (Pebrero 28, 2005). "The Cataclysmic 1991 Eruption of Mount Pinatubo, Philippines (U.S. Geological Survey Fact Sheet 113-97)". U.S. Department of the Interior. U.S. Geological Survey. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi Agosto 25, 2013. Naala idi Abril 9, 2007.
  56. ^ "Puerto-Princesa Subterranean River National Park". UNESCO World Heritage Centre. Naala idi Mayo 4, 2013.
  57. ^ a b Greenlees, Donald. (Mayo 14, 2008). "Miners shun mineral wealth of the Philippines". The New York Times. Naala idi Disiembre 11, 2009.
  58. ^ Davies, Ed and Karen Lema. (Hunio 29, 2008). "Pricey oil makes geothermal projects more attractive for Indonesia and the Philippines". The New York Times. Naala idi Disiembre 18, 2009.

Bibliograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]
  • Agoncillo, Teodoro A. (1990). History of the Filipino People (8th nga ed.). Garotech Publishing. ISBN 9718711066.
  • Armes, Roy (1987). Third World Film Making and the West. University of California Press. ISBN 978-0-520-90801-7.
  • Chandler, David P.; Steinberg, David Joel (1987). In Search of Southeast Asia: A Modern History (revised 2nd nga ed.). University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1110-0.
  • De Borja, Marciano R. (2005). Basques in the Philippines. University of Nevada Press. ISBN 0-87417-590-9.
  • Dumont, Jean-Paul (1992). Visayan Vignettes: Ethnographic Traces of a Philippine Island. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-16954-5.
  • Fox, Robert B. (1970). The Tabon Caves: Archaeological Explorations and Excavations on Palawan. National Museum. ASIN B001O7GGNI.
  • Friis, Herman Ralph (1967). The Pacific Basin: A History of Its Geographical Exploration. American Geographical Society.
  • Go, Julian; Foster, Anne L. (2003). The American Colonial State in the Philippines: Global Perspectives. Duke University Press. ISBN 0-8223-3099-7.
  • Halili, Maria Christine N. (2004). Philippine History. Rex Bookstore. ISBN 9712339343.
  • Hirahara, Naomi (2003). Distinguished Asian American Business Leaders. Greenwood Publishing. ISBN 1-57356-344-7.
  • Kurlansky, Mark (1999). The Basque History of the World. Nueva York: Walker & Company. ISBN 0-8027-1349-1.
  • McAmis, Robert Day (2002). Malay Muslims: The History and Challenge of Resurgent Islam in Southeast Asia. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 0-8028-4945-8.
  • Munoz, Paul Michel (2006). Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula. Singapore: Editions Didier Millet. ISBN 9814155675.
  • Osborne, Milton E. (2004). Southeast Asia: An Introductory History (9th nga ed.). Allen & Unwin. ISBN 1-74114-448-5.
  • Oxford Business Group (2009). The Report: Philippines 2009. Oxford Business Group. ISBN 978-1-902339-12-2.
  • Price, Michael G. (2002). America at War: the Philippines, 1898–1913. Westport, CT: Greenwood. ISBN 0-275-96821-9.
  • Ring, Trudy; Salkin, Robert M.; La Boda, Sharon (1996). International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania. Taylor & Francis. ISBN 1-884964-04-4.
  • Rottman, Gordon L. (2002). World War 2 Pacific Island Guide – A Geo-Military Study. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0-313-31395-4.
  • Rowthorn, Chris; Bloom, Greg (2006). Philippines (9th nga ed.). Lonely Planet. ISBN 1-74104-289-5.
  • Scott, William Henry (1984). Prehispanic Source Materials for the Study of Philippine History. Quezon City: New Day Publishers. ISBN 9711002272.
  • Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth-century Philippine Culture and Society. Ateneo de Manila University Press. ISBN 9715501354.
  • Solheim, Wilhelm G., II (2006). Archeology and Culture in Southeast Asia. University of the Philippines Press. ISBN 9789715425087.
  • Spate, Oskar H. K. (1979). "Magellan's Successors: Loaysa to Urdaneta. Two failures: Grijalva and Villalobos". The Spanish Lake – The Pacific since Magellan. Vol. I. Taylor & Francis. ISBN 0-7099-0049-X.
  • Tarling, Nicholas (1999). "Part Two – From c. 1500 to c. 1800". The Cambridge History of Southeast Asia. Vol. 1. Cambridge, RU: Cambridge University Press. ISBN 0-521-66370-9.
  • Tarling, Nicholas (2000). "From World War II to the Present". The Cambridge History of Southeast Asia. Vol. 4. Cambridge University Press. ISBN 0-521-66372-5.
  • Tople, Lily Rose R.; Nonan-Mercado, Detch P. (2002). Philippines. Marshall Cavendish. ISBN 0-7614-1475-4.
  • Ure, John (2008). Telecommunications Development in Asia. Hong Kong University Press. ISBN 9789622099036.
  • Zaide, Gregorio F. (1957). Philippine Political and Cultural History. Philippine Education Co.
  • Zanini, Gianni (1999). Philippines: From Crisis to Opportunity : Country Assistance Review. World Bank Publications. ISBN 0-8213-4294-0.
  • Zialcita, Fernando Nakpil (2005). Authentic Though not Exotic: Essays on Filipino Identity. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 9715504795.
  • Zibart, Eve (2001). The Ethnic Food Lover's Companion: Understanding the Cuisines of the World. Menasha Ridge Press. ISBN 0-89732-372-6.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Filipinas iti Wikimedia Commons
Dagiti inadaw a sasao a mainaig iti Filipinas iti Wikiquote (iti Ingles)
Pakaammo ti panagbiahe idiay Filipinas manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)

Gobierno
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Filipinas&oldid=401654"