Taga-ugma a Gresia

Ti taga-ugma a Gresia ket maysa idi a sibilisasion a tagikua ti paset ti panawen ti Griego a pakasaritaan a nagpaut manipud iti Arkaiko a paset ti panawen ti maika-8 ken maika-6 a siglo SK aginggana ti gibus ti kinaugma (ca. 600 AD). Ti dagus nga isasakbay ti daytoy a paset ti panawen ket isu idi ti panagrugi iti Nasapa a Tengnga a Panawen ken ti Bisantino a panawen.^[1] Ti nairaman iti Taga-ugma a Gresia ket ti paset ti panawen ti Klasiko a Gresia, a rimamng-ay idi las-ud ti maika-5 aginggana ti maika-4 a siglo SK. Ti Klasiko a Gresia ket nangrugi kalpasan ti pannakaabug iti maysa a Persiano a panagraut babaen ti Atenio a kinapangulo. Gapu ti panagrukma babaen ni Alehandro ti Natan-ok, ti Helenistiko a sibilisasion manipud idiay Tengnga nga Asia aginggana idiay akinlaud a patingga ti Baybay Mediteraneo.

Ti klasiko a Griego a kultura, a naipangpangruna ti pilosopia, ket adda idi iti napigsa a pannakainpluensia ti Imperio a Romano, a nagawit ti bersionna daytoy kadagiti adu a paset ti rehion ti Mediteraneo ken Europa, nga iti daytoy a rason a ti Klasiko a Gresia ket sapasap a naipanunotan nga isu ti naparang-ay a kultura a nangited ti pundasion ti moderno a Akinlaud a kultura.^[2]^[3]^[4]^[5]

Kronolohia

Awan dagiti natalinaay wenno sangalubongan nga umannurotan a petsa para iti panagrugi wenno gibus ti Klasiko a Kina-ugma. Sapasap daytoy a naala ti kinaudi manipud iti maika-8 a siglo SK aginggana iti maika-6 a siglo AD, wenno para iti agarup a 1,300 a tawtawen.

Ti Klasiko a Kina-ugma idiay Gresia ket ket sinakbayan babaen ti Griego a Nasipnget a Panawen (c. 1100 – c. 750 SK), ti arkaeolohiko a pannakaidasig babaen ti protoheometriko ken heometriko nga estilo dagiti disenio ti bangbangao, a sinarunuan babaen ti orientalisante a Paset ti Panawen, ti maysa a napigsa nga impluensia ti Sirio-hitita, Asirio, dagiti Penisio ken Ehipsio a kultura.

Iti tinawtawid, ti Arkaiko a paset ti panawen ti taga-ugma a Gresia ket naala iti rugi ti daytoy a napigsa nga orientalisante nga impluensia idi las-ud ti maika-8 a siglo SK, a maipatinayon kadagiti dadduma a banag a nangiyeg ti alpabeto nga eskritu idiay Gresia, a daytoy ti nangmarka ti rugi ti literatura a Griego (Homero, Hesiod). Ti Arkaiko a paset ti panawen ket sinukatan ti Klasiko a paset ti panawen idi agarup a 500 SK, a daytoy ket sinarunuan met babaen ti Helenistiko a paset ti panawen idi ipupusay ni Alehandro ti Natan-ok idi 323 SK.

Ti pakasaritaan iti Gresia idi las-ud ti Klasiko a kina-ugma ket mabalin a mabingbingay manen kadagiti sumaganad a paset ti panawen:^[6]

Ti Arkaiko a paset ti panawen (c. 750 – c. 500 SK) ket surutenna, a dagiti artista ket nagararamidda ti dakdakkel a nawaya nga agtaktakder nga eskultura iti nasikkil, hieratiko a postura nga adda ti kasla naitagtagainepan nga 'arkaiko a isem'. Ti arkaiko a paset ti panawen ket kadawyan a naalala aginggana ti panagpatingga ti panakapaitalaw ti naudi a tirano iti Atenas idi 510 SK.
Ti Klasiko a paset ti panawen (c. 500 – 323 SK) ket naidasig babaen ti estilo a naipanunotan babaen dagiti naudi a nagpalplaiiw a daytoy ket naikari (a kas ti 'klasiko')—a kas ti Partenon. Iti politiko, ti Klasiko a paset ti panawen ket tinurayan idi babaen ti Atenas ken ti Delos a Liga idi las-ud ti maika-5 a siglo, a sinukatan babaen ti Espartano a panagrukma idi las-ud ti nasapa a maiak-4 a siglo SK, sakbay a ti bileg ket naiyallatiw iti Tebas and the Beosio a Liga ken ti kanungpalanna ti Liga iti Korinto nga indauloan babaen ti Macedonia (taga-ugma a pagarian).
Ti Helenistiko a paset ti panawen (323-146 SK) ket isu ti Griego a kultura ken bileg a naipadakkel idiay asideg ken tengnga a daya. Daytoy a paset ti panawen ket nangrugi iti ipupusay ni Alehandro ken nagpatingga iti Romano a panarukma.
Ti Romano a Gresia, ti paset ti panawen a nagbaetan ti panagballigi ti Romano kadagiti Korinto idiay Gubat iti Korinto idi 146 SK ken ti panakabangon ti Bisansio babaen ti Konstantino a kas ti kapitolio ti Imperio a Romano idi 330 AD.
ti kanungpalan a paset ti Kina-ugma ket isu tipaset ti panawen ti Kristianisasion idi las-ud ti kinaudi ti maika-4 aginggana ti nasapa a maka-6 a sigsiglo, nalala daytoy ti panakakompleto ti panakaipatingga ti Neoplatoniko nga Akademia babaen ni Hustiniano I idi 529 AD.

Historiograpia

Ti naipakasaritaan a paset ti panawen ti taga-ugma a Gresia ket naisangsangayn iti pakasaritaan ti lubong a aks ti immuna a paset ti panawen a dagus a sinaksian iti husto a historiograpia, bayat a dagiti nasapsapa a taga-ugma a pakasaritaan ti proto-historia ket naamammoan babaen kadagiti ad-adu a naisalaysayan nga ebidensia, a kas dagiti napaspasamak a naisalaysay wenno listaan dagiti ari, ken pragmatiko nga epigrapia.

Ni Herodotus ket isu ti nawatiwat nga ammo a kas ti "ama iti pakasaritaan", ti sinuratna a pakasaritaan a daytoy ket eponimo ti amin a paset. Daytoy ket naisurat idi nagbaetan ti 450 a dekada ken 420 a dekada SK, ti sakup ti obra ni Herodotus ket umabot iti agarup a maysa a siglo kadagiti napalabas, a nagisalsalaysay kadagiti maika-6 a siglo a naipakasaritaan a pigura a kas ni Darius I iti Persia, Cambyses II ken Psamtik III, ken dagiti sapilka kadagiti maika-8 a siglo a kas ni Candaules.

Ni Herodotus ket sinaruno dagiti mannurat a kas ni Thucydides, Xenophon, Demosthenes, Plato ken Aristotle. Kaaduan kadagitoy a mannurat ket Atenio wenno pro-Atenio, nga isu nga adadu ti naamammoan a maipanggep ti pakasaritaan ken dagiti politika ti Atenas ngen ti aniaman a siudad Dagiti pannakasakupda ket napatingaan babaen ti pannakaipatengnga ti isip iti politiko, militar ken diplomatiko a pakasaritaan, a saanda nga inkaskaso ti ekonomiko ken sosial a pakasaritaan.^[7]

Pakasaritaan

Arkaiko a paset ti panawen

Idi maika-8 a siglo SK, ti Gresia ket nangrugi a rimsua manipud kadagiti Nasipnget a Paset ti Panaw a nangsaruno ti pannakarebba tienGreece began to emerge from the Dark Ages which followed the fall of the Misenika a sibilisasion. Ti Pannakaamo ti panagsurat ken panagbasa ket napukawen ken [[Lineal B|sinuratan a Misenika] ket naipatanen, ngem dagiti Griego ket nangamponda ti Penisio nga abesedario, a binalbaliwanda tapno mapartuat ti Griego a abesedario. Manipud idi agarup a maika-9 a siglo SK dagiti naisurat a rehistro ket nangrugrugida nga nagparparang.^[8] Ti Gresia ket nabingbingay kadagiti adu a babassit a bukod a nagturturay a komunidad, ti maysa a tabas a kaaduan a naidiktaran babaen ti Griego a heograpia , a dagiti amin nga isla, tanap ket naisina kadagiti kaarrubana babaen ti baybay wenno dagiti kabanbantayan.^[9]

Ti Lelantine a Gubat (c.710–c.650 SK) ket agdama idi a suppiat nga adda iti pannakaisalsaluminanan nga isu ti immuna a nadokumentuan a gubat iti taga-ugma a Gresia a paset ti panawen. Daytoy ket naglabanan ti nagruna a nagbaten dagiti polis (siudad) (dagiti siudad-estado) iti Chalcis ken Eretria gapu kadagiti nalames a tanap ti Lelantine iti Euboea. Dagitoy dua asiudad ket nagsagabada ti pannakaapday a kas nagbanagan iti atiddog a gubat, ngem dagiti Chalcis isuda idi ti nagballigi bassit.

Ti komersiante a klase ket rimsua idi umuna a gudua ti maika-7 a siglo, a naipakita babaen ti panangiyamammo iti panguartaan idi agarup a 680 SK.^[10] Daytoy ket kasla nangiyeg kadagiti adu a irteng kadagiti adu a siudad-estado. Dagiti aristokratiko turay a naisapasap a nagituray dagiti polis ket naipangtada babaen dagiti baro a nabirukan akabaknang dagiti komersiante, a dagitoy ket nagesessem ti politiko a kabilegan. Manipud idi 650 SK ken ti sumakbayan, dagiti aristokrasia ket nakilabanda tapno saanda a mapatalaw ken masukatan babaen dagiti populista a tirano. Ti balikas ket naala manipud iti saan a makadadael a Griego τύραννος tyrannos, a kayatna saoen ket 'saan a pudno nga agtuturay', urayno daytpy pay ket naipakat pay kadagiti nasayaat ken dakes a daulo.^[11]^[12]

Dagiti nagibasaran

Paammo

^ Carol G. Thomas (1988). Dagiti dalan manipud iti taga-ugma a Gresia. BRILL. pp. 27–50. ISBN 978-90-04-08846-7. Naala idi 12 Hunio 2011.
^ Bruce Thornton, Dagiti Griego a pamay-an: Kasano a Pinartuat dagiti Griego ti Akinlaud a Sibilisasion, Encounter Books, 2002
^ Richard Tarnas, Ti Regget iti Akinlaud nga Isip (New York: Ballantine Books, 1991).
^ Colin Hynson, Taga-ugma a Gresia (Milwaukee: World Almanac Library, 2006), 4.
^ Carol G. Thomas, Dagiti Dalan ti Taga-ugma a Gresia (Leiden, Olanda: E. J. Brill, 1988).
^ Pomeroy, Sarah B. (1999). Taga-ugma aGResia: maysa a politikal, sosial, ken kultural a pakasaritaan. Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan]. ISBN 978-0-19-509742-9.
^ Grant, Michael (1995). Dagiti Griego ken Romano a historiador: dagiti pakaamo ken saan a pudno a pakaammo. Routledge, 1995. p. 74. ISBN 978-0-415-11770-8.
^ Hall Jonathan M. (2007). Ti Pakasaritaan iti Arkaiko Griego a Lubong, ca. 1200-479 SKE. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-22667-3.
^ Sealey, Raphael (1976). Ti pakasaritaan dagiti Griego siudad nga estado, ca. 700–338 B.C. University of California Press. pp. 10–11. ISBN 978-0-631-22667-3.
^ Slavoj Žižek (18 Abril 2011). Panagbiag idi Gibus ti Panawen. Verso. p. 218. ISBN 978-1-84467-702-3. Naala idi 12 Hunio 2011.
^ "Online a Diksionario ti Etimolohia". Etymonline.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2014-09-04. Naala idi 2009-01-06.
^ "tirano—Dagiti panangilawlawag manipud iti Dictionary.com". Dictionary.reference.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-01-25. Naala idi 2009-01-06.

Bibliograpia

Charles Freeman (1996). Ehipto, Gresia ken Roma. Unibersidad ti Oxford University a Pagmalditan.
Paul MacKendrick (1962). Agsao dagiti Bato ti Gresia: Ti Sarita ti Arkeolohia idiayy Dagdaga ti Gresia. St. Martin's Press.

Dadduma pay a mabasa

Goodrich, S. G. (1849). Ti nailadawan a pakasaritaan ti Gresia: Taga-ugma ken moderno. New York: Huntington & Savage

[Thomas1988-1] Carol G. Thomas (1988). Dagiti dalan manipud iti taga-ugma a Gresia. BRILL. pp. 27–50. ISBN 978-90-04-08846-7. Naala idi 12 Hunio 2011.

[2] Bruce Thornton, Dagiti Griego a pamay-an: Kasano a Pinartuat dagiti Griego ti Akinlaud a Sibilisasion, Encounter Books, 2002

[3] Richard Tarnas, Ti Regget iti Akinlaud nga Isip (New York: Ballantine Books, 1991).

[4] Colin Hynson, Taga-ugma a Gresia (Milwaukee: World Almanac Library, 2006), 4.

[5] Carol G. Thomas, Dagiti Dalan ti Taga-ugma a Gresia (Leiden, Olanda: E. J. Brill, 1988).

[6] Pomeroy, Sarah B. (1999). Taga-ugma aGResia: maysa a politikal, sosial, ken kultural a pakasaritaan. Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan]. ISBN 978-0-19-509742-9.

[7] Grant, Michael (1995). Dagiti Griego ken Romano a historiador: dagiti pakaamo ken saan a pudno a pakaammo. Routledge, 1995. p. 74. ISBN 978-0-415-11770-8.

[8] Hall Jonathan M. (2007). Ti Pakasaritaan iti Arkaiko Griego a Lubong, ca. 1200-479 SKE. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-22667-3.

[9] Sealey, Raphael (1976). Ti pakasaritaan dagiti Griego siudad nga estado, ca. 700–338 B.C. University of California Press. pp. 10–11. ISBN 978-0-631-22667-3.

[Žižek2011-10] Slavoj Žižek (18 Abril 2011). Panagbiag idi Gibus ti Panawen. Verso. p. 218. ISBN 978-1-84467-702-3. Naala idi 12 Hunio 2011.

[11] "Online a Diksionario ti Etimolohia". Etymonline.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2014-09-04. Naala idi 2009-01-06.

[12] "tirano—Dagiti panangilawlawag manipud iti Dictionary.com". Dictionary.reference.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-01-25. Naala idi 2009-01-06.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]