Jump to content

Karlomagno

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
(Naibaw-ing manipud iti Charlemagne)
Karlos ti Natan-ok
Ti sensilio ni Karlomagno nga addaan iti naisurat a KAROLVS IMP AVG (Karolus Imperator Augustus)
Emerador ti Imperio a Karolingio
PanagturayDisiembre 25, 800 – Enero 28, 814
KoronasionDisiembre 25, 800
Basilika ni San Pedro, Roma
SinarunoNabangon ti Puesto
SimmarunoLuis I
Ari dagiti Lombardo
PanagturayHulio 10, 774 – Enero 28, 814
KoronasionHulio 10, 774
Pavia
SinarunoDesiderio
SimmarunoLuis I
Ari dagiti Pranko
PanagturayOktubre 9, 768 – Enero 28, 814
KoronasionOktubre 9, 768
Noyon
SinarunoPepin ti Pandek
SimmarunoLuis I
NayanakAbril 2, 742
Liège, Pranko a Pagarian
NatayEnero 28, 814(814-01-28) (tawen 71)
Aachen, Imperio a Karolingio
PannakaipunponKatedral ti Aachen
Asawa
Sayasay
Daduma pay
KamaraKarolingio
AmaPepin ti Pandek
InaBertrada ti Laon
RelihionRomao Katolisismo

Ni Karlomagno (c. 742 – Enero 28, 814), ammo pay a kas ni Karlos ti Natan-ok (Latin: Carolus Magnus wenno Karolus Magnus) wenno Karlos I, ket isu idi ti nangbangon ti Imperio a Karolingio, a nagturay manipud idi 768 aginggana idi pimmusay. Isu ti nangpadakkel ti Pranko a Pagarian, a naginaynayon ti Italia, a nagparukma kadagiti Sahon ken dagiti Babaro, ken nangiduron ti prontiero idiay Espania. Isu ti kinauna nga anak a lalaki ni Pepin ti Pandek ken Bertrada ti Laon, ni Karlomagno ket isu idi ti immuna nga "Emperador" idiay Akinlaud nga Europa manipud iti pannakarebba ti Imperio a Romano idi sakbay ti uppat a siglo.

Isu ket nagbalin nga Ari dagiti Pranko idi 768 kalpasan ti ipupusay ti amana, ni Karlomagno ket immun-una a kimmaddua a nagturay iti kabsatna a lalaki a ni Karloman I. Ti kellaat nga ipupusay ni Karloman I idi 771 babaen ti saan a naipalpalawagan a pasamak ket nangibati kenni Karlomagno ti awan suppiatna nga agturay ti Pranko a Pagarian. Babaen ti panagparparukmana ti milisia, pinadakkelna ti pagarian iti maysa nga imperio a nangitipon kadagiti kaaduan iti Akinlaud ken Tengnga nga Europa.

Ni Karlomagno ket nagtultuloy kadagiti annuroten ti amana para iti kinapapa ken isu ti nagbalin a nagsalsalaknib daytoy, nga isu ket nagikikkat iti kabilegan dagiti Lombardo idiay Italia, ken nagidaulo ti panagraut iti Muslim nga Espania. Isu ket simmuppiat a nagkampania pay kadagiti tattao ti dayat, a nagpilit a Nangikristiano kaniada (a naipangpangruna dagiti Sahon), a dimtengan daytoy ti panagituray kaniada kalpasan ti napaut a gubat. Ni Karlomagno ket nakaabot ti kabileganna idi 800 nga isu idi ket nabalangatan a kas ti "Emperador" babaen ni Papa Leon III idi Aldaw ti Paskua.

Isu ket tinawtawagan a ti "Ama ti Europa" (pater Europae),[1] ti imperio ni Karlomagno ket immuna a nangikaykaysa ti kaaduan ti Akinlaud nga Europa manipud idi panawen ti Imperio a Romano. Ti turayna ket nagparang-ay iti Karolingio a Renasimiento, ti panagungar manen dagiti arte, relihion, ken kultura babaen ti panagusar ti Katoliko a Simbaan. Babaen dagiti gangganaet a panagrukmana ken dagiti akin-uneg a repormana, ni Karlomagno ket nangawawis ti pannakaporma ti sapasap a kinasiasino ti Europa.[2][3] Dagiti Pranses ken Aleman a monarkia ket naipanunotanda dagiti bukodda a monarkia a kas dagiti kaputotan ti imperio ni Karlomagno.

Ni Karlomagno ket pimmusay idi 814 kalpasan a nagturay a kas Emperador ti ganagani a limapulo a tawtawen. Isu ket naipunpon idiay imperio a kapitoliona nga Aachen. Ti anakna a lalaki a ni Luis ti Relihioso ket simmaruno kanian a kas ti Emperador.

Politikal a pakaaammo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Babaen ti maika-16 a siglo , dagidi akinlaud a Hermaniko a Pranko ket Nakristianoda iti, ken ti Francia (rehion), ket tinurturayan babaen dagidi Tattao a Merovingio, ket isu idi kadagiti kabilegan a pagarian a simmaruno ti Akinlaud a Romano nga Empirio. Kalpasan ti Gubat ti Tertry, nupay kasta, dagidi Merovingio ket naapday ti kabilegda, a nakunkunada idi a ti rois fainéants ("dagidi awan ti maar-aramid nga ari"). Gangani amin a bileg ti gobierno ti ania man a pagbanagan ket inar-aramid babaen dagiti bukodda a pangulo nga opisial, ti mayor ti palasio.

Idi 687, ni Pippin iti Herstal, mayor ti palasio iti Austrasia, ket nangipatingga ti panagriringgor a nagbaetan dagiti nadumaduma ng ari ken dagiti mayorda iti panagballigina idiay Tertry ken isu idi ti nagbalin a nagmaymaysa a gobernador ti intero a pagarian ti Pranko. Ni Pippin ket isupay ti apo a lalaki dagiti dua a kangrunaan a pigura iti Austrasia a Pagarian, Ni San Arnulf iti Metz ken ni Pippin iti Landen. Ni Pippin ti Tengnga ket dimtengan a sinarunuan idi babaen ti lalaki nga anak ti ruar ni Carlos, ken kalpasanna ket ammo a kas ni Carlos Martel.

Kalpasan idi 737, ni Carlos ket tinurayanna dagiti Pranko nga awan ti ari iti trono ngen nagmadmadi a nagtawtawag ti bagina iti ari. Ni Carlos ket sinaruno idi 741 babaen dagiti annakna a lalaki a ni Karloman ken ni Pepin ti Pandek, ti ama ni Karlomagno. Tapno mapawilan ti panagsisina kadagiti igid ti pagturayan, idi 743 dagiti agkabsat a lallaki ket binalangtanda ni Childerico III, nga isu idi ti kinaudi a Merovingio nga ari.

Kalpasan idi nagikkat ni Karloman iti opisina idi 746 tapno sumrek iti simbaan babaen ti panagkayat nga agbalin a monghe, ni Pepin ket nagsalsaludsod ti kin-aari kenni Papa Zacariay, a nagsalsalusod no lohikal para iti maysa nga ari ti awanan iti naarian a bileg. Ti papa ket nangited ti keddengna idi 749. Isu ket nagbilin a nasaysayaat para kenni Pepin, nga addaan kadagiti bileg ti nangato nga opisina ti Mayor, a matawagan iti ari, tapno saan a maiyallilaw ti panagsasaruno. Isunga nagbilin kaniana nga agbalin nga agpayso nga ari.

Idi 750, ni Pepin ket nabutosan babaen ti maysa nga asembila dagiti Pranko, nga inkeddeng babaen ti arsobispo, ken kalpasanna ket naipangato iti opisina iti ari. A nagmarka kenni Childerico III a kas "ti di agpayso nga ari," ti Papa ket nagbilin kaniana iti maysa a monasterio. Isunga idi ti Merovingio a dinastia ket sinukatan babaen ti Karolingio a dinastia, a nainagan a iti ama ni Pepin, a ni Carlos Martel.

Idi 753 ni Papa Esteban II pimmanaw idiay Italia ken napan idiay Francia a dimmawdawat ti tulong para kadagiti karbengan ni San Pedro kenni Pepin. Isu ket nasuportaran para iti daytoy a panagdawat babaen ni Karloman, ti kabsat a lalalki ni Carlos. Iti panagbayad ti papa ket makaited laeng ti kina-lehitimado, nga inaramidna manen idi ken nangisapsapo ken nangikeddeng kenni Pepin, ti daytoy a panawen ket nanginaynayon dagiti ubbing nga annakna lallaki a ni Carolus ken ni Karloman iti naarian a patrimoniato, nga itan ket mangtawtawid ti nalatak a pagturayan a kaaduan a nagsakupen ti akinlaud ken tengnga nga Europa. Idi 754 ni Pepin ket inawatna ti inbitasion ti Papa a mangbisita ti Italia para iti karbengan ni San Pedro, a nagballigi a nakitultulad kadagiti Lombardo.[4]

Babaen dagiti karolingio, ti Pranko a pagarian ket naiwarwaras a nanagsakop ti maysa a lugar a kaaduan a mairaman ti Akinlaud nga Europa; ti pannakabingbingay ti pagarian ket isu ti nangporma kadagiti kuartel para iti moderno a Pransia ken Alemania.[5] Dagiti relihioso, politikal, ken artistiko nga ebolusion nga agtataud manipud iti naipatengnga a nakaipuestuan ti Francia ket nakaaramid ti nanginagan nga imprenta iti sibubukel nga Europa.

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti paammo

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Papst Johannes Paul II (2004). "Ansprache von seiner Heiligkeit Papst Johannes Paul II" (iti Aleman). Internationaler Karlspreis zu Aachen. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-01-17. Naala idi 2012-08-30.
  2. ^ Riché 1993, Preface xviii. "Iti kinabukbukodan, isu ket nagayayat ti pannakaikeddeng, ken babaen ti kaatiddog ti ti panagturayna, babaen kadagiti pinarukmana, lehislasion ken nailegaduan a katakderan, natulok a nagmarka ti pakasaritaan ti Akinlaud nga Europa."
  3. ^ "Ti Naipakasaritaan a Karlomagno".
  4. ^ Ti pakaammo ket adu nga agtaltalek iti Einhard, putative & 741–829, Tawtawen ti 745–755
  5. ^ Ti Oman 1914, pp. 409–410 ket mangiladladawan ti Tulag ti Verdun, 843, ti baetan dagiti naggugubat a appo a lallaki ni Karlomagno, a kas ti pundasion a pasamak ti maysa anawaya a Pransia babaen ti immuna nga arina, ni Carlos ti Kalbo, ti maysa a nawaya nga Alemania , babaen ti immuna nga arina, a ni Luis ti Aleman, ken ti maysa a nawaya a naipatengnga nga estado a gimmay-at manipud dagiti ababa a pagilian iti igid dagiti daga a pagbeddengan iti abagatan ti Roma babaen ni Lotario I, nga isu ti nagtalinaay ti titulo iti emperador ken dagiti kapitolio ti Aachen ken Roma nga awan ti pannkaturay. Ti tengnga a pagarian ket nasinsina babaen idi 890. Ti pannakabingbingay ti teritoriona ket aagtultuloy a nangruna a taudan kadagiti panagsisina a baetan ti Pransia, Alemania, ken Italia aginggana iti maika-20 a siglo. Ti patingga a pannakailawlawagan ket ti pannakapartuat kadagiti babbabassit a pagilian kadagiti sona a bangen, a nangnagruna ti Olánda ken Suisa ken dagiti pay sumagmamano a babbabassit nga estado. Ti konsepto ket lagip ti nagkaykaysa nga Europa ket agtultuloy iti agdama panawen.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig ken ni Karlomagno iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Karlomagno&oldid=399959"