Jump to content

Kanal Panama

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Ti Kanal Panama
{{{alt}}}
Eskematiko ti Kanal Panama, a mangipakpakita ti panagsisinnaruno dagiti kandado ken pagdalanan
Kasisigud a nagtagikua La Société internationale du Canal
Nangruna nga inhenniero John Findlay Wallace, John Frank Stevens (1906–1908), George Washington Goethals
Petsa ti immuna a panag-usar Agosto 15, 1914
Kandado 3 a kandado nga agpangato, 3 nga agpababa ti tunggal maysa a panaglasat; amin a dua a dalan


(2 a dalan ti kandado; dagiti kandado ket naipatakder kadagiti tallo a lugar)

Kasasaad Nakalukat
Panagdaliasat a turay Turay ti Kanal Panama
Lokasion ti Kanal Panama a nagbaetan ti Pasipiko (baba) ken Karibe (ngato), nga adda ti kanal ti tengnga a ngato

Ti Kanal Panama (Espaniol: Canal de Panamá) ket maysa a 77.1-kilometro (48 mi) a kanal ti barko idiay Panama a mangikapet ti Taaw Atlantiko (babaen ti Baybay Karibe) idiay Taaw Pasipiko. Ti kanal ket lasatenna ti ballasiw ti Ismo Panama ken daytoy ket nangruna a pamay-an para iti sangalubongan a maritimo a panagtagilako. Adda dagiti kandado ti tunngal maysa a gibus a panagawitan kadagiti barko a mangipan idiay Danaw Gatun (26 m ti ngato ti lessaad ti baybay) nga inus-usar idi tapno mapabassit ti nasken a bilang ti trabaho para iti lessaad ti baybay a panangikapet. Dagiti agdama akandado ket 33.5 metro ti kalawana ngem adda dagiti baro ken dakdakkel a naisingasing.

Ti panagobra iti kanal, ket nangrugi di 1881, ket nalpas idi 1914, a nangaramid kadagiti barko a mangliklik ti panaglayag ti adayo a dalan ti Sara ti Rawis ti lawlaw ti akin-abagatan unay nga ungto ti Abagatan nga Amerika (babaen ti Dalan Drake) wenno ti panagdaliasat ti napeggad a dandanum ti Lingsat Magallanes. Maysa kadagiti kadakkelan ken karigatan nga inhennieria a gandat a naaramid, ti Kanal Panama nga apat ket nagpakabael para kadagiti barko nga agbanniaga ti nagbaetan ti Atlantiko ken Taaw Pasipiko iti kagudua ti oras a nasken idi. Ti as-asideg, naparpardas, nataltalged a dalan idiay Laud nga Aplaya ti Estados Unidos ken dagiti pagilian idiay igid ti Taaw Pasipiko ket mangpalubos kadagita a lugar ti agbalin a nasaysayaat a maitipon ti ekonomia ti lubong.

Iti las-ud ti daytoy a panawen, ti panagtagikua ti teritorio nga itan ket ti Kanal Panama ket tagikua idi ti Colombia, dagiti Pranses ken idi kuan ket dagiti Amerikano sakbay a tinengtengngel babaen ti gobierno ti Panama idi 1999. Ti Kanal Panama ket makakitkita ti ngimmmato a tinawen a trapiko ti agarup a 1,000 barbarko idi naglukat idi 1914, aginggana kadagiti 14,702 a barbarko idi 2008, ti kinaududi ket nagrukrukod ti dagup a 309.6 a riwriw Kanal Panama/Unibersal a Sistema ti Panagrukod (PC/UMS) tonelada. Babaen ti 2008, adda ti ad-adu negm 815,000 a barbarko ti limmasat ti kaunegan ti kanal, nga adu kadagitoy ket dakdakkel ngem dagiti kasisigud a nasirmata dagiti nagplano; dagiti kadakkelan a barko a mabalin a makalasat ti kanal itan ket makunkuna a Panamax.[1] Ti Amerikano a Kagimongan dagiti Sibil nga Inheniero ket ninagananda ti Kanal Panama a kas maysa kadagiti pito a siddaaw ti moderno a lubong.[2]

Pakasaritaan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan ti Kanal Panama
Satelite a ladawan a mangipakpakita ti lokasion ti Kanal Panama. Dagiti napusek a bakir ket naipakpakita iti berde.

Nasapa a singsingasing

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti kasapaan a pannakaibaga ti kanal iti ballasiw ti Ismo ti Panama ket napetsaan manipud idi 1534, idi ni CarlosV, ti Nasatuan a Romano nga Emperador ken ari ti Espania, ket nagbalin iti panagsukimat para iti dalan babaen ti Kaamerikaan a mangpalaka iti panagbanniaga para kadagiti agbanbanniaga a barko iti nagabetan ti Espania ken Peru. Ti kasta a dalan ket mangited iti miltar ti Espania ti pangatiwan kadagiti Portuges.[3] Idi 1788, ni Thomas Jefferson ket nangisingasing a dagiti Kastila koma ti mangpartuat gapu ta saanto unay a nagulib a dalan ngem ti manglikmut ti akin-abagatan nga ungto ti Abagatan nga Amerika, nga idiay dagiti kadawyan nga ayus ti tropikal a taaw ket naturalto a mangpalawa.[4] Iti las-ud ti ekspedision manipud idi 1788 aginggana idi 1793, ni Alessandro Malaspina ket nangitabas kadagiti plano para iti pannakaipatakderna.[5]

Gapu ti estratehiko a lokasion ti Kanal Panama ken ti mabalin a maited babaen ti akikid nga ismona a mangisina kadagiti dua a nalatak a taaw, dagiti dadduma a silpo ti pagtagilakuan iti lugar ket napadas kadagiti napalabas a tawen. Ti awan nagbanagan nga isbangan Darien ket inrugi idi babaen ti Pagarian ti Eskosia idi 1698 tapno mangipatakder ti lumasat iti daga a dalan ti panagtagilako. Dagiti kadawyan a saan a nasayaat a kasasaad ket nangpasardeng dayta a ganetget, ken napanawen daytoy idi Abril 1700.[6]

Idi 1849, ti pannakaduktal ti balitok idiay California ket nagpartuat ti adu nga interesado iti panagballasiw iti baetan dagiti taaw ti Atlantiko ken Pasipiko. Ti Perokaril Panama ket nabangon idi tapno mangballasiw ti ismo, ken nalikatan idi 1855. Daytoy a lumasat ti daga a silpo ket nagbalin a nangruna a pirgis ti inpraestruktura ti Akinlaud a Hemisperio, ken daytoy ket kaaduan a nagpasayaat ti panagtagilako ken kaaduan a nangikeddeng ti masakbayan a dalan ti kanal.

Ti maysa a danum-amin a dalin a nagbaetan dagiti taaw ket nakitkita pay laeng nga umno a sulosion, ken idi 1855 ni William Kennish, ti inhenniero a naipasngay idiay Manx a nagtrabtrabaho para iti gobierno ti Estados Unidos, ket sinukimatna ti ismo ket nangited ti reporta iti dalan para iti naisingasing a Kanal Panama.[7] Naipablaak idi ti reportana iti libro a natituluan iti The Practicality and Importance of a Ship Canal to Connect the Atlantic and Pacific Oceans.[8]

Idi 1877 ni Armand Reclus, ti maysa nga opisial iti Marina ti Pransia, ken ni Lucien Napoléon Bonaparte Wyse, dagiti dua nga inhenniero, ket sinukimatda ti dalan ken nangipablaak a Pranses a singasing para iti kanal.[9] Ti panagballigi ti Pransia iti panangibangon ti Kanal Suez, bayat a daytoy ket napaut a proyekto, ket nangawis iti panagplano para iti maysa a mangballasiw iti ismo.

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ "Trapiko ti Kanal Panama—Tawtawen ti 1914–2010". Turay ti Kanal Panama. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-12-30. Naala idi 2011-01-25.
  2. ^ "Dagiti Pito a Siddaaw". Amerikano a Kagimongan dagiti Sibil nga Inheniero. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-08-02. Naala idi 2011-02-21.
  3. ^ "A History of the Panama Canal: French and American Construction Efforts". Panama Canal Authority. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2014-12-15. Naala idi 2007-09-03.; Chapter 3, Some Early Canal Plans Naiyarkibo 2015-01-02 iti Wayback Machine
  4. ^ James Rodger Fleming (1990). Meteorology in America, 1800–1870. Johns Hopkins University Press. p. 4. ISBN 0-8018-3958-0.
  5. ^ Caso, Adolph; Marion E. Welsh (1978). They Too Made America Great. Branden Books. p. 72. ISBN 0-8283-1714-3.; online at Google Books
  6. ^ "Darien Expedition". Naala idi 2007-09-03.
  7. ^ "Manx Worthies".
  8. ^ Ti Praktikalidad ken Kinapangruna ti Kanal ti Barko tapno Maikonekta kadagiti Taaw Atlantiko ken Pasipiko.
  9. ^ Gérard Fauconnier, Panama: Armand Reclus et le canal des deux océans, e-text by University of Virginia, reprint in French, Panama: Atlantica, 2004

Adu pay a mabasbasa

[urnosen | urnosen ti taudan]
  • Brodhead, Michael J. 2012. "The Panama Canal: Writings of the U. S. Army Corps of Engineers Officers Who Conceived and Built It." Naiyarkibo 2013-04-08 iti Wayback Machine US Army Corps of Engineers History Office, Alexandria, VA.
  • Bruns, Sebastian (2010). Panama Canal Security: Expansion and Maritime Risk, in: Strategic Insights by Risk Intelligence. Global Maritime Security Analysis No. 29, December 2010, pp. 4–7 (with Guy Wilson-Roberts).
  • Cullen, Ben. (2010). The Panama Canal and Me: A Panamax Special. ISBN 978-0-8212-7754-6
  • Greene, Julie, The Canal Builders: Making America's Empire at the Panama Canal (New York: Penguin Press, 2009)
  • Hoffman, Jon T.; Brodhead, Michael J; Byerly, Carol R.; Williams, Glenn F. (2009). The Panama Canal: An Army's Enterprise. Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. 70–115–1. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-04-03. Naala idi 2015-01-23.
  • Jaen, Omar. (2005). Las Negociaciones de los Tratados Torrijos-Carter, 1970–1979 (Tomos 1 y 2). Panama: Autoridad del Canal de Panama. ISBN 9962-607-32-9 (Obra completa)
  • Jorden, William J. (1984). Panama Odyssey. 746 pages, illustrated. Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-76469-3
  • Maurer, Noel, and Carlos Yu. The Big Ditch: How America Took, Ran, and Ultimately Gave Away the Panama Canal (Princeton University Press, 2010); 420 pp. ISBN 978-0-691-14738-3. Econometric analysis of costs ($9 billion in 2009 dollars) and benefits to US and Panama
  • McCullough, David. (1977). The Path Between the Seas: The Creation of the Panama Canal, 1870–1914. New York: Simon & Schuster. ISBN 0-671-22563-4
  • Mellander, Gustavo A.(1971) The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative Years. Daville,Ill.:Interstate Publishers. OCLC 138568.
  • Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. ISBN 1-56328-155-4. OCLC 42970390.
  • Mills, J. Saxon. (1913). The Panama Canal—A history and description of the enterprise A Project Gutenberg free ebook.
  • Parker, Matthew. (2007). Panama Fever: The Epic Story of One of the Greatest Human Achievements of All Time—The Building of the Panama Canal. New York: Doubleday. ISBN 978-0-385-51534-4
  • Sherman, Gary. "Conquering the Landscape (Gary Sherman explores the life of the great American trailblazer, John Frank Stevens)", History Magazine, July 2008.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Kanal Panama iti Wikimedia Commons
Dagiti midia a mainaig iti Kanal Panama iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanal_Panama&oldid=397219"