Jump to content

Taaw Atlantiko

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Ti Taaw Atlantiko, a saan a nairaman dagiti rehion ti Artiko ken Antartiko.
Pakaimatangan iti lubong nga ayan amin a pakakitaan iti lima a tataaw
Tataaw iti lubong

Ti Taaw Atlantiko ket ti maikadua a kadakkelan a taaw iti lubong, kalpasan ti Taaw Pasipiko. Daytoy ket addaan iti dagup a kalawa iti agarup a 106,400,000 kuadrado kilometro (41,100,000 sq mi),[1] daytoy ket sakupenna ti agarup a 20 porsiento iti rabaw ti Daga ken agarup a 29 porsiento ti kalawa ti rabaw ti danum. Ti umuna a paset ti naganna ket mangibaga kenni Atlas iti Griego a mitolohia, ken mangaramid ti Atlantiko ti "Baybay ni Atlas".

Ti kaduogan nga ammo a pannakaibaga ti "Atlantiko" ket iti Dagiti Pakasaritaan ni Herodotus idi agarup a 450 BC (Hdt. 1.202.4): ti Atlantis thalassa (Griego: Ἀτλαντὶς θάλασσα; Ilokano: Baybay ni Atlas). Ti termino nga Etiopiko a Taaw, a naala manipud iti Etiopia, ket naipakat idi iti akin-abagatan nga Atlantiko idi naladaw a maika-19 a siglo.[2] Sakbay idi nakaduktal dagiti Europeano kadagiti sabali a taaw, ti terminoda iti "taaw" ket kapada dagiti danum iti labes ti Lingsat Gibraltar nga ammo itan a kas ti Atlantiko. Dagiti nasapa a Griego ket namatmatida a daytoy a taaw a ket higante a karayan a nangpalikmut ti lubong.

Ti Taaw Atlantiko ket sakupenna ti maysa a nabennat a nasukog iti S a labneng ti longitudinal a maigay-at iti nagbaetan ti Eurasia ken Aprika iti daya, ken ti Kaamerikaan iti Akin-abagatan a Taaw iti abagatan (dagiti sabali a panangipalawag ket mangibagbaga ti Taaw Atlantiko a kas gumay-at nga agpaabagatan iti Antartika). Ti ekuador ket mangbingay daytoy iti Amianan a Taaw Atlantiko ken Abagatan a Taaw Atlantiko. Ti termino a "Sentral nga Atlantiko" ket mangibagbaga ti lugar a nagbaetan ti Abagatan nga Amerika ken Aprika iti amianan ti Ekuador;[3] bayat a heograpiko a paset ti Amianan nga Atlantiko, ti karakterna ket sabali unay kadagiti danum iti amianan a nagbaetan ti Amianan nga Amerika ken Europa.

Heograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Taaw Atlantiko a kas makitkita manipud idiay akinlaud a paset ti aplaya ti Portugal.
Ti Atlantiko idiay akindaya a Maine

Ti Taaw Atlantiko ket nabeddengan iti laud babaen ti Amianan ken Abagatan nga Amerika. Daytoy ket maikapet iti Taaw Artiko babaen ti Lingsat Dinamarka, Baybay Greenland, Baybay Norwego ken Baybay Barents. Iti daya, dagiti pagbeddengan ti maitutop a taaw ket ti Europa: ti Lingsat Gibraltar (nga idiay ket maikapet iti Baybay Mediteraneo, ti maysa kadagiti pingir a baybayna, ken iti pasubli, ti Baybay Nangisit, ken dagitoy dua ket sagidenda pay ti Asia) ken Aprika.

Iti abagatan a daya, ti Atlantiko ket tumipon iti Taaw Indiano. Ti 20° a meridiano daya, nga agtartaray iti abagatan manipud iti Rawis Agulhas aginggana ti Antartika ket mangipalawag ti pagbeddenganna. Adda met dagiti turay a mangipakita iti daytoy a gumay-at iti abagatan aginggana iti Antartika, bayat a dagiti dadduma ket mangipakita daytoy a nabeddengan idiay 60° a paralelo babaen ti Akin-abagatan a Taaw.[4]

Iti abagatan a laud, ti Pasahe Drake ket mangikapet daytoy iti Taaw Pasipiko. Ti inaramid ti tao a Kanal Panama ket mangisilpo ti Atlantiko ken Pasipiko. Malaksid dagiti naibaga, dagiti sabali a dakkel a bagi ti danum a kadenna ti Taaw Atlantiko ket ti Baybay Karibe, ti Golpo ti Mehiko, Luek Hudson, ti Taaw Artiko, ti Baybay Mediteraneo, ti Baybay Amianan, ti Baybay Baltiko, ken ti Baybay Keltiko.

Daytoy ket sakupenna ti agarup a 22% iti rabaw ti Daga, ti Atlantiko ket maikadua iti kadakkel kalpasan ti Pasipiko. No mairaman dagiti kadennana a baybay, daytoy ket sakupenna ti maysa a kalawa iti agarup a 106,400,000 kuadrado kilometro (41,100,000 sq mi);[1] no saan nga iraman dagitoy, daytoy ket addaan iti kalawa iti 82,400,000 kuadrado kilometro (31,800,000 sq mi). Ti daga a maatianan idiay Atlantiko ket sakupenna iti uppat a beses ngem dagiti taaw ti Pasipiko ken Indiano. Ti tomo ti Atlantiko no mairaman dagiti kadennana a baybay ket 354,700,000 kunibo kilkilometro (85,100,000 cu mi) ken no awan dagitoy ket 323,600,000 kubiko kilkilometro (77,640,000 cu mi).

Ti natimbeng a kaadalem ti Atlantiko kadagiti kadennana a baybay, ket 3,339 metro (1,826 kadeppa; 10,955 ft); no awan dagitoy ket 3,926 metro (2,147 kadeppa; 12,881 ft). Ti kaadaleman, ti Nauneg a Milwaukee ket 8,380 metro (4,580 kadeppa; 27,490 ft) ken adda daytoy idiay Trinsera ti Puerto Rico. Ti kaakaba ti Atlantiko ket agdumaduma manipud iti 1,538 nautika milia (2,848 km; 1,770 mi) idiay nagbaetan ti Brasil ken Sierra Leone aginggana ti sumurok a 3,450 nautika milia (6,400 km; 4,000 mi) idiay abagatan.

Kinapangruna iti kultura

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Taaw Atlantiko ket ninaganan babaen dagiti taga-ugma a Griego kenni Atlas ti Titan wenno ti Banbantay Atlas a nainaganan kaniana;[5][6] dagitoy dua ket mangiraman ti konsepto iti panagsarapa iti langit. Ti trans-atlantiko a panagbanniaga ket addaan iti nangruna a papel iti panagpadakkel ti Akinlaud a sibilisasion kadagiti Kaamerikaan. Ti Atlantiko ket isu ti mangisina ti "Daan a Lubong" manipud iti "Baro a Lubong". Kadagiti moderno a panawen, adda met dagiti panangiyebkas a mangibagbaga iti taaw kadagiti bassit a makaay-ayo a waya a kas ti 'ti Alog, a mangibagbaga iti pannakabingbingay iti heograpiko ken kultura a nagbaetan ti Amianan nga Amerika ken Europa, ken naisangayan iti nagbaetan dagiti pagilian nga agsasao iti Ingles kadagiti dua a kontinente. Adu kadagiti tattao a Britaniko a mangibagbaga iti Estados Unidos ken Kanada a kas "ballasiw ti alog", ken iti baliktad.[7]

Ti "Nangist nga Atlantiko" ket mangibagbaga iti papel iti daytoy a taaw iti panagsukog ti pakasaritaan ti nangisit a tattao, a naipangpangruna babaen ti panagtagilako ti aadipen ti Atlantiko. Ti Irlandes a migrasion iti Estados Unidos ket isu ti kaibuksilanna no mausar ti termino a "Ti Berde nga Atlantiko" . Ti termino a "Nalabbasit nga Atlantiko" ket naus-usar idi a panangibaga ti Marxiano a konsepto iti maysa nga Atlantiko nga agtrabtrabaho a klase, ken ti Atlantiko a panagsanay dagiti indihenio nga Amerikano. [8][9][10]

Dagiti panangilasin ti danum

[urnosen | urnosen ti taudan]
Dalan ti sirkulasion ti termohalina. Dagiti dalan iti morado ket mangirepresenta kadagiti ayus ti adalem a danum, bayat a dagiti asul a dalan ket mangirepresenta kadagiti ayus ti rabaw.
Mapa dagiti lima a nangruna nga alipuno ti taaw

Iti katimbengan, ti Atlantiko ket ti kaapgadan a nangruna a taaw; ti kaapgad ti danum ti rabaw iti nawaya a taaw ket sumakop manipud iti 33 aginggana iti 37 a paspaset iti tunggal maysa a ribu (3.3 – 3.7%) babaen ti masa ken agdumaduma iti latitud ken tiempo. Ti panagbawbaw, panagtudtudo, panagayus iti uneg ti karayan ken panagtunaw ti yelo ti baybay ket mangimpluensia kadagiti pateg ti kaapgad ti rabaw. Urayno dagiti pateg ti kababaan a kaapgad ket iti amianan bassit ti ekuador (gapu ti napigsa a tropikal a panagtudtudo), iti sapasap dagiti kababaan a pateg ket adda kadagiti nagato nga altitud ken iti igid dagiti aplaya a sumrekan idiay dagiti dakkel a karayan. Dagiti kaapgadan a pateg ket mapasamak iti agarup a 25° amianan ken abagatan, kadagiti subtropikal a rehion nga adda iti bassit a panagtudtudo ken nakaro a panagbawbaw.

Dagiti temperatura ti rabaw ti danum, nga agdumaduma iti latitud, dagiti sistema ti ayus, ken tiempo ket mangipakita ti pannakaiwarwaras ti latitud iti solar nga enerhia, ken sumakop manipud iti baba ti −2 °C (28 °F) aginggana ti sumrok a 30 °C (86 °F). Dagiti kangatuan a temperatura ket mapasamak iti amianan ti ekuador, ken dagiti bassit a pateg ket mabirukan kadagiti polar a rehion. Kadagiti tengnga a latitud, dagiti lugar ti kangatuan a panagdumaduma dagiti temperatura, dagiti pateg ket mabalin nga aggigiddiat babaen ti 7–8 °C (45–46 °F).

Ti Taaw Atlantiko ket buklen dagiti uppat a nangruna a masa ti danum. Ti Amianan ken Abagatan nga Atlantiko a sentral a dandanum ket mangbukel ti rabaw. Ti sub-Antartiko nga agpatengnga a danum ket gumay-at kadagiti kaadalem iti 1,000 metro (550 kadeppa; 3,300 ft). Ti Adalem a Danum ti Amianan nga Atlantiko ket umabot iti kaadalem iti ad-adu ngem 4,000 metro (2,200 kadeppa; 13,000 ft). Ti Baba a Danum ti Antartiko ket sakupenna dagiti labneng ti taaw kadagiti kaadalem iti ad-adu ngem 4,000 a metmetro.

Iti uneg ti Amianan nga Atlantiko, dagiti ayus ti taaw ket mangisalumina ti Baybay Sargasso, ti dakkel a nabennat a bagi ti danum, nga addaan iti ngato ti natimbeng a kaapgad. Ti Baybay Sargasso ket aglaon kadagiti adu a gatad dagiti ruot ti taaw ken isu pay ti pagbugian para kadagiti is Europeano ngaigat ken ti Amerikano nga igat.

Ti epekto ti Coriolis ket mangibalikoskos ti danum ti Atlantiko iti agpakanawan a direksion, bayat a ti danum ti Abagatan nga Atlantiko ket agbalikoskos nga agpakanigid. Dagiti abagatan nga atab ti Taaw Atlantiko ket semi-diurnal; a dagiti dua nga nangato nga atab ket mapasamak iti las-ud ti tunggal 24 a lunar nga or-oras. Kadagiti latitud ti ngato ti 40° Amianan adda met dagiti mapasamak a panapallayog ti daya-laud.

Nagbeddengan a pagpagilian ken terteritorio

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti estado (terteritorio iti italiko) nga addan iti aplaya iti Taaw Atlantiko (malaksid kadagiti Baybay, Baltiko ken Mediteraneo) ket:

Europa

[urnosen | urnosen ti taudan]

Aprika

[urnosen | urnosen ti taudan]

Abagatan nga Amerika

[urnosen | urnosen ti taudan]

Amianan ken Sentral nga Amerika

[urnosen | urnosen ti taudan]

Karibe

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ a b "The New Encyclopædia Britannica", Volume 2, Encyclopædia Britannica, 1974. p. 294
  2. ^ George Ripley; Charles Anderson Dana (1873). The American cyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge. Appleton. pp. 69–. Naala idi 15 Abril 2011.
  3. ^ Sentral Atlantiko iti website ti NOAA.
  4. ^ Limits of Oceans and Seas. International Hydrographic Organization Special Publication No. 23, 1953.
  5. ^ Merriam-Webster, Merriam-Webster Unabridged, Merriam-Webster, naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-05-25, naala idi 2015-01-31.
  6. ^ Houghton Mifflin Harcourt, American Heritage Dictionary of the English Language (maika-5 nga ed.), Houghton Mifflin Harcourt.
  7. ^ Example: BBC Click – Episode 4 Abril 2009
  8. ^ David, Armitage. "The Red Atlantic". Project MUSE. Naala idi 28 Oktubre 2012.
  9. ^ "Archive copy". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-12-08. Naala idi 2015-01-31.{{cite web}}: Panagtaripato ti CS1: naiyarkibo a kopia a kas titulo (silpo)
  10. ^ http://web-facstaff.sas.upenn.edu/~cavitch/pdf-library/Armitage_ThreeConcepts.pdf

Bibliograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Taaw Atlantiko iti Wikimedia Commons

Nagsasabtan: 0°N 30°W / 0°N 30°W / 0; -30

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Taaw_Atlantiko&oldid=396863"