Haiti

Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Darsen a mapan iti pagdaliasatan Darsen a mapan agbiruk

Nagsasabtan: 19°00′N 72°25′W / 19.000°N 72.417°W / 19.000; -72.417

Republika ti Haiti
République d'Haïti (Pranses)
Repiblik d Ayiti  (Haitiano a Kreol)[1]
Wagayway ti Haiti
Wagayway
Eskudo ti Haiti
Eskudo
Napili a pagsasao: 
"Liberté, égalité, fraternité" (Pranses)[2]
"Libète, Egalite, Fratènite"  (Haitiano a Kreol)
"Wayawaya, Ekualidad, Praternidad"
Motto iti tradisional nga eskudo:
"L'union fait la force" (Pranses)
"Inite se fòs"  (Haitiano a Kreol)[3]
"Makapapigsa ti panagkaykaysa"
Nailian a kanta: La Dessalinienne  (Pranses)
Desalinyèn  (Haitiano a Kreol)
"Ti Kanta a Dessalines"
Lokasion ti Haiti
Kapitolio
ken kadakkelan a siudad
Port-au-Prince
18°32′N 72°20′W / 18.533°N 72.333°W / 18.533; -72.333
Opisial a sasao
Grupgrupo ti etniko
95% Dagiti Apro-Haitiano
5% Aglalaok ken dagiti Europeano a Haitiano[4]
Relihion
  • 86.9% Kristianidad
  • 10.6% Awn relihion
  • 2.2% Dagiti folk a relihion
  • 0.3% Others[5]
Nagan dagiti umiliHaitiano
GobiernoUnitario a semi-presidensial a republika
• Presidente
Ariel Henry (agtigtignay)
• Kangrunaan a Ministro
Ariel Henry
LehislaturaParlamento
• Akinngato a kamara
Senado
• Akinbaba a kamara
Kamara dagiti Deputado
Wayawaya 
manipud iti Pransia
• Nairangarang
1 Enero 1804
• Nabigbigan
17 Abril 1825
• Umuna nga Imperio
22 Septiembre 1804
• Akin-abagatan a Republika
9 Marso 1806
• Akin-amianan nga Estado
17 Oktubre1806
• Pagarian
28 Marso 1811
• Panagkaykaysa ti Hispaniola
9 Pebrero 1822
• Nawaswas
27 Pebrero 1844
• Maikadua nga Imperio
26 Agosto 1849
• Republika
15 Enero 1859
• Panagsakup ti Estados Unidos
28 Hulio 1915
• Agdama a batay-linteg
29 Marso 1987
Kalawa
• Dagup
27,750 km2 (10,710 sq mi) (Maika-143)
• Danum (%)
0.7
Populasion
• Karkulo idi 2018
11,439,646[6][7] (Maika-85)
• Densidad
382/km2 (989.4/sq mi) (Maika-32)
GDP (PPP)Karkulo idi 2021
• Dagup
$34.189 bilion[8] (Maika-144)
• Tunggal maysa a tao
$2,962[8] (Maika-174)
GDP (nominal)Karkulo idi 2021
• Dagup
$22.431 bilion[8] (Maika-139)
• Tunggal maysa a tao
$1,943[8] (Maika-172)
Gini (2012)41.1[9]
kalalainganna
HDI (2019)increase 0.510[10]
ababa · Maika-170
KuartaGourde (G) (HTG)
Sona ti orasUTC−5 (EST)
• Kalgaw (DST)
UTC−4 (EDT)
Pagmanehuankanawan
Kodigo ti panagtawag+509
Kodigo ti ISO 3166HT
TLD ti internet.ht

Ti Haiti (Haitiano a Kreol: Ayiti [ajiti]; Pranses: Haïti [a.iti]), opisial a ti Republika ti Haiti (Pranses: République d'Haïti; Haitiano a Kreol: Repiblik d Ayiti),[11] ken dati nga ammo a kas Hayti,[note 1] ket ti maysa a pagilian a mabirukan iti isla ti Hispaniola iti purpuro ti Kalatakan nga Antillas iti Baybay Karibe, iti daya ket ti Kuba ken Hamaika ken iti abagatan ket ti Bahamas ken ti Is-isla Turks ken Caicos. Sakupenna daytoy ti akinlaud a tallo a pagkawalo iti isla a pakibinningaynna iti Republika a Dominikano.[16][17] Iti abagatan a laudna ket mabirukan ti bassit nga isla ti Isla Navassa, a tuntonen babaen ti Haiti ngem masuppiat a kas maysa a teritorio ti Estados Unidos babaen ti pederal nga administrasion.[18][19] Ti Haiti ket 27,750 kuadrado kilometro (10,714 sq mi) iti kadakkel, ti maikatlo a kadakkelan a pagilian iti Karibe babaen ti kalwa, ken addan iti nakarkulo a populasion iti 11.4 a riwriw,[6][7] ken mangaramid daytoy iti kaaduan ti populasion a pagilian iti Karibe.

Kasisigud a natagtagitao ti isla babaen dagiti indihenio a ttatao a Taíno, a nagtaud manipud iti Abagatan nga Amerika.[20] Simmangpet dagiti immuna nga Europeano idi 5 Disiembre 1492 idi las-ud ti immuna a banniaga ni Christopher Columbus, nga immuna anamatmati a nabirukanna ti India wenno Tsina.[21] Kanungpalan a napundar ni Columbus ti immuna a pagtaengan iti Kamerikaan, ti La Navidad, nga itan ket ti amianan akindaya nga aplaya ti Haiti.[22][23][24][25] Ti isla ket tinunton babaen ti Espania ken nanaganan iti La Española, ken nangporma ti parte ti Imperio nga Espaniol aginggana idi nasapa a maika-17 a siglo. Nupay kasta, dagiti agsasalisal a tunton kadagiti pagtaengan babaen dagiti Pranses ket nakaiturongan ti pannakaited ti akinlaud a paset ti isla idi 1697, ken kanungpalan a nanaganan iti Saint-Domingue. Nangbangon dagiti Pranses a kolonista dagiti lukratibo a plantasion ti unas, nga inob-obraan dagiti adu a bilang dagiti aadipen a naiyeg manipud iti Aprika, a nangaramid iti kolonia a kas maysa kadagiti kabaknangan iti lubong.

Iti las-ud ti Pranses a Rebolusion (1789–99), dagiti aadipen ken dagiti nawaya a tattao ti kolor ket nangirugida iti Haitiano a Rebolusion (1791–1804), nga indauluan babaen ti maysa a dati nga aadipen ken ti immuna a nangisit a heneral iti Buyot Pranses, ni Toussaint Louverture. Kalpasan dagiti 12 a tawen a suppiat, dagiti puersa ni Napoleon Bonaparte ket inabak babaen ti simmaruno ken ni Louverture, ni Jean-Jacques Dessalines (intono kuan ket Emperador Jacques I), a nagirangarang ti kinaturay ti Haiti idi 1 Enero 1804—ti immuna a nawaya a pagilian iti Latin nga Amerika ken ti Karibe, ti maikadua a republika iti Kaamerikaan, ti immuna a pagilian a nangwaswas ti panagtagabu, ken ti kaikaisuna nga estado iti pakasaritaan a nabangon babaen ti maysa a naballigi a yaalsa ti aadipen.[26][27] Mlaksid ken ni Alexandre Pétion, ti immuna a Presidente ti Republika, amin dagiti immuna a daulo ti Haiti ket dagidi dati a tagabu.[28] Kalpasan ti maysa a nabiit a paset ti panawen a ti pagilian ket naguddua, inkaykaysa ni Presidente Jean-Pierre Boyer ti pagilian ken pinadasna nga inyeg ti sibubukel a Hispaniola babaen ti turay ti Haiti, ken nakairugian daytoy dagiti napaut a serye dagiti gubat a nagpatingga kadagiti tawen ti 1870 idi ti Haiti ket pormal a nangbigbig ti wayawaya ti Republika a Dominikano.

Dagiti nota[urnosen | urnosen ti taudan]

  1. ^ Opisial a napundar ti pagilian a kas Hayti iti Deklarasion ti Wayawaya (ken dagiti nasapa a prenta),[12][13] kadagiti batay-linteg, ken dagiti imperial a deklarasion.[14] Dagiti naipalaak asinursurat idi 1802–1919 iti Estdaos Unidos ket kdawyan a nagus-usar iti nagan a "Hayti" (kas ti The Blue Book of Hayti (1919), ti maysa a libro nga addaan iti opisial a kasasaad iti Haiti). Babaen idi 1873 ti "Haiti" idi ti sapasap kadagiti titulo a naipablaak a liblibro iti Estados Unidos ken dagiti pay pablak iti kongreso ti Estados Unidos. Kadagiti amin a pablaak ni Frederick Douglass kalpasan idi 1890, inus-usarna ti "Haiti". Idi naladladaw ngem 1949, ti nagan a "Hayti" ket nagtultuloy a maus-usar kadagiti libro a naipablaak iti Inglatera (kas ti Hayti: 145 Years of Independence—The Bi-Centenary of Port-au-Prince a naipalak idiay Londres, Inglatera idi 1949) ngem babaen ni 1950, ti panagusar idiay Inglatera ket naiyallatiw iti "Haiti".[15]

Dagiti nagibasaran[urnosen | urnosen ti taudan]

  1. ^ Konstitisyon Repiblik d Ayiti
  2. ^ "Article 4 of the Constitution". Haiti-reference.com. Naala idi 24 Hulio 2013.
  3. ^ "After The Group Of G8, Now Come G30 Headed By Louko Desir". Haiti Observer. Naala idi 28 Enero 2018.
  4. ^ "Haiti". The World Factbook. Central Intelligence Agency.
  5. ^ "Religions in Haiti | PEW-GRF". www.globalreligiousfutures.org.
  6. ^ a b ""World Population prospects – Population division"". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
  7. ^ a b ""Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). population.un.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
  8. ^ a b c d "Haiti" (iti Ingles). International Monetary Fund. Abril 2021. Naala idi 19 Hulio 2021.
  9. ^ "Gini Index" (iti Ingles). The World Bank. Naala idi 21 Nobiembre 2015.
  10. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (iti Ingles). United Nations Development Programme. 15 Disiembre 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naala idi 16 Disiembre 2020.
  11. ^ "Konstitisyon Repiblik Ayiti 1987". Ufdc.ufl.edu. Naala idi 24 Hulio 2013.
  12. ^ "Catalogue description Haitian Declaration of Independence". 1 Enero 1804 – babaen ti National Archive of the UK.
  13. ^ "National Archives – Haiti" (PDF).
  14. ^ "Remember Haiti | Revolution | Royaume d'Hayti. Déclaration du roi". www.brown.edu.
  15. ^ Corbett, Bob, ed. (9 Nobiembre 2003). "17201: Corbett: Hayti and Haiti in the English language". Webster University. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 9 Marso 2017. Naala idi 8 Marso 2017.
  16. ^ Dardik, Alan, ed. (2016). Vascular Surgery: A Global Perspective. Springer. p. 341. ISBN 978-3-319-33745-6. Naala idi 8 Mayo 2017.
  17. ^ Josh, Jagran, ed. (2016). "Current Affairs November 2016 eBook". p. 93. Naala idi 8 Mayo 2017.
  18. ^ "CIA World Factbook – Haiti". Naala idi 3 Septiembre 2019.
  19. ^ "Haiti", Encyclopædia Britannica.
  20. ^ Lawler, Andrew (Disiembre 23, 2020). "Invaders nearly wiped out Caribbean's first people long before Spanish came, DNA reveals". National Geographic.
  21. ^ NgCheong-Lum, Roseline (2005). Haiti (Cultures of the World) (iti Ingles). New York: Times Editions Pte Ltd. p. 19. ISBN 978-0-7614-1968-6. Naala idi 29 Septiembre 2014.
  22. ^ Davies, Arthur (1953). "The Loss of the Santa Maria Christmas Day, 1492". The American Historical Review: 854–865. doi:10.1086/ahr/58.4.854.
  23. ^ Maclean, Frances (Enero 2008). "The Lost Fort of Columbus". Smithsonian (magasin) (iti Ingles). Naala idi 24 Enero 2008.
  24. ^ "Haïti histoire – 7 Bord de Mer de Limonade". Nilstremmel.com. Naala idi 15 Hulio 2014.
  25. ^ "En Bas Saline". Florida Museum of Natural History. 20 Septiembre 2017.
  26. ^ Danticat, Edwidge (2005). Anacaona, Golden Flower. Journal of Haitian Studies. Vol. 11. New York: Scholastic Inc. pp. 163–165. ISBN 978-0-439-49906-4. JSTOR 41715319.
  27. ^ Matthewson, Tim (1996). "Jefferson and the Nonrecognition of Haiti". Proceedings of the American Philosophical Society. 140 (1): 22–48. ISSN 0003-049X. JSTOR 987274.
  28. ^ "Country profile: Haiti". BBC News. 19 Enero 2010. Naala idi 23 Enero 2010.

Adu py a mabasbasa[urnosen | urnosen ti taudan]

  • Arthur, Charles. Haiti in Focus: A Guide to the People, Politics, and Culture. Interlink Publishing Group (2002). ISBN 1-56656-359-3.
  • Dayan, Colin. Haiti, History, and the Gods. University of California Press (1998).
  • Ferrer, Ada. Freedom's Mirror: Cuba and Haiti in the Age of Revolution. New York: Cambridge University Press, 2014.
  • Geggus, David (1997). "THE Naming of Haiti". NWIG: New West Indian Guide / Nieuwe West-Indische Gids. 71 (1/2): 43–68. ISSN 1382-2373.
  • Girard, Philippe. Haiti: The Tumultuous History (New York: Palgrave, September 2010).
  • Hadden, Robert Lee and Steven G. Minson. 2010. The Geology of Haiti: An Annotated Bibliography of Haiti's Geology, Geography and Earth Science. US Army Corps of Engineers, Army Geospatial Center. July 2010.
  • Heinl, Robert Debs & Nancy Gordon Heinl. Written in Blood: The Story of the Haitian People 1492–1995. University Press of America (2005). ISBN 0-7618-3177-0.
  • Kovats-Bernat, J. Christopher. Sleeping Rough in Port-au-Prince: An Ethnography of Street Children and Violence in Haiti. University Press of Florida (2008). ISBN 978-0-8130-3302-0.
  • Prichard, Hesketh. Where Black Rules White: A Journey Across and About Hayti. These are exact reproductions of a book published before 1923: (Nabu Press, ISBN 978-1-146-67652-6, 5 March 2010); (Wermod and Wermod Publishing Group, ISBN 978-0-9561835-8-3, 15 October 2012).
  • Robinson, Randall. An Unbroken Agony: Haiti, From Revolution to the Kidnapping of a President. Basic Civitas (2007). ISBN 0-465-07050-7.
  • Wilentz, Amy. The Rainy Season: Haiti Since Duvalier. Simon & Schuster (1990). ISBN 0-671-70628-4.
  • Marquis, John. Papa Doc: Portrait of a Haitian Tyrant (LMH Publishing, 2007)

Dagiti akinruar a silpo[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Haiti iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Haiti manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)
Wikimedia Atlas iti Haiti

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Haiti&oldid=381327"