Wikipedia:Annuroten iti gramatika ken panangiletra
 | Ti linaon daytoy a panid ket annuroten iti Ilokano Wikipedia. Addaan daytoy iti pannakaawat ken pammalubos iti baetan dagiti agur-urnos iti daytoy a Wikipedia ket mabigbig a kas maysa nga annuroten ken pagalagadan a masapul a suroten ken tungpalen ti amin. Malaksid iti babassit a panangbalbaliw, mabalin nga aramaten ti tungtungan a panid wenno agipablaak ditoy para iti pannakisinnarita ken panagala ti konsenso tapno mangisingasing kadagiti panagbalbaliw kadagitoy nga annuroten. |
Dagiti sumaganad ket maysa a nalaka nga annuroten iti pagbatayan a gramatika ken panangiletra (ortograpia) iti panagsurat iti artikulo ditoy Ilokano Wikipedia. Daytoy ket saan nga opisial a pagalagadan ti pasasao nga Ilokano ngem nasken a suroten ditoy a Wikipedia tapno saan a maka-allilaw iti panagbiruk ken saan nga umadu unay dagiti madobledoble a panid.
Maibasar dagitoy nga annuroten iti estilo, estruktura, konsepto ti Ilokano nga agdama a maus-usar ti ar-aramaten ti kaaduan a mannurat iti Ilokano kadagiti agdama a warnakan ken dadduma pay a pagbasaan iti Ilokano (kas iti Bannawag, Rimat, Sirmata, Tawid, Samtoy, Ilocos Times, dagiti libro ken antolohia nga ipabpablaak ti GUMIL Filipinas ken dadduma pay). Agsipud ta daytoy ti ad-adda ken ad-adu a maar-aramat, nupay saan nga isu ti opisial ken/wenno pagalagadan a pagbatayan a masurot, isu met ti padasentayo ditoy Ilokano Wikipedia.
No ngamin maipapan iti pagalagadan ti pagsasao nga Ilokano (wenno Iloko, iti dadduma) ti pakarikutan nga unaen, adda rigrigatna ta agingga ita ket komplikado daytoy a banag, agsusupiat ken di agsusurot dagiti maseknan iti no ania ti nasken a suroten a pagalagadan. Ti pamay-antayo, mangaramidtayo iti bukodtayo a kasla pagalagadan a maaramat ditoy laeng Ilokano Wikipedia, a maibasar ken asideg met laeng iti adda ken agdama nga us-usaren ti kaaduan.
Unaentayo dagiti kadawyan ken basaran pay laeng nga annuroten maipapan iti naannayas ken nasinop a panangsangal kadagiti balikas.
Gramatika
Panagaramat iti TI ken ITI
No damdamo ti agsurat iti Ilokano, makariro ti agaramat iti TI ken ITI ta naynay a mapagsinnukat ti umiso a panangusar kadagitoy iti buklen a patang (sentence).
Ti TI ket isu ti artikulo nga Ingles a THE (wenno A ken AN) (Tagalog: ANG). Mabalin pay daytoy a ti preposition nga OF (Tagalog: NG). Ti plural a porma ti TI ket DAGITI.
Ti met ITI ket isu ti Ingles nga IN wenno ON wenno OF (Tagalog: SA). Ti ad-adu ngem maysa a pormana ket KADAGITI.
Kas pagarigan:
Ti sabong ti karabasa ket naimas (a madengdeng). The flower of the squash is edible. Ang bulaklak ng kalabasa ay masarap.
Iti dalanko nga agawid, nakasabatak ti napintas a balasang. On my way home, I met a beautiful lady. Sa aking daan pauwi, nakasalubong ako ng magandang dalaga.
Agtartaray dagiti aso. The dogs are running. Tumatakbo ang mga aso.
Kadagiti barangay ti Pinugkit, ti Caballaibaan ti kalawaan. Among the barangays of Pinugkit, Caballaibaan is the largest (in area). Sa mga barangay ng Pinugkit, ang Caballaibaan ang pinakamalawak.
Agsaysayasay ti dara dagiti bannuar kadagiti uratko. The blood of heroes flows in my veins. Dumadaloy sa aking mga ugat ang dugo ng mga bayani.
Pagarigan pay, madlaw nga agduma dagitoy a patang:
Nayanak iti bulan ti Mayo. (Born on the month of May) Nayanak ti bulan iti Mayo. (The moon is born in May)
Core ken oblique
Segun met ken ni Apo Carl Galvez Rubino, maysa a mabigbig a lingguista, ti TI ket maawagan iti core case nga artikulo, ket ti met ITI ket oblique case nga artikulo.
Kunana pay:
- Core case articles are used in front of nouns corresponding to possessors, or verbal or predicate arguments, while oblique articles correspond to non-arguments (nouns that are ordinarily preceded by a preposition in English). Remember that intransitive verbs take one argument in Ilokano, and transitive verbs may take two.
Kas pagarigan:
CORE: Ania ti naganmo? — What is your name? Nakita ti lalaki ti babai. — The boy saw the girl. (transitive verb) Kayatmi ti kape. — We want coffee. Asino ti amam? — Who is your father? Lima ti ramay ti ima. — The hand has five fingers.
OBLIQUE: Nailet iti balasang. — It is tight on the young lady. Nakakita ti lalaki iti babai. — The boy saw a girl. (intransitive verb) Nalawa ti palda iti baket. — The skirt is loose on the old lady. Napanda iti uneg ti simbaan. — They went inside the church.
Panagaramat iti A ken NGA
Aramaten ti A no ti sarunuenna a rugi a letra ti balikas ket konsonante.
Kas pagarigan:
Naemma a balasang. Simmangpet a nakabitbit iti inuragana a kukod ti baka. Adu a sangaili ti immay iti kasar ni Maria.
Aramaten ti NGA no ti sarunuenna a rugi a letra ti balikas ket bokal (vowel).
Kas pagarigan:
Nasingpet nga ubing. Nalaing nga agarado ni Juan. Natinnag ti baso nga iggemna.
Dagiti pangsandi
Adda walo a pangsandi iti Iloko, uppat kadagitoy ti umuna a persona nga bugbugtong wenno ad-adu ngem maysa, ken sagdudua a maikadua a persona (bugbugtong ken ad-adu ngem maysa) ken maikatlo a persona (bugbugtong ken ad-adu ngem maysa).
| siak | Umuna a persona, bugbugtong |
| sika | Maikadua a persona, bugbugtong |
| isu wenno isuna | Maikatlo a persona, agmaymaysa |
| data (rehional a sabali a kitana: sita) | Umuna a persona, inklusibo |
| dakami (rehional a sabali a kitana: sikami) | Umuna a persona, eksklusibo nga ad-adu ngem maysa |
| datayo (rehional a sabali a kitana: sitayo) | Umuna a persona, inklusibo nga ad-adu ngem maysa |
| dakayo (rehional a sabali a kitana: sikayo) | Maikadua a persona, ad-adu ngem maysa |
| isuda | Maikatlo a persona, ad-adu ngem maysa |
Mausar dagitoy kas agwaywayas wenno maikapet/maisilpo kadagiti balikas (a berbo, pangnagan, pangilasin ken dadduma pay). Kadagiti Ilokano (a patneng), ti dakayo ken isuda ket maaramat pay kas pagdayaw wenno pagtamed a balikas no daytay makitungtong iti nataengan wenno dadduma pay a tattao a madaydayaw.
Kas pagarigan, kas agwaywayas:
Siak ti nangala. Sika ti napusgan. Isu ti kayatko. Data ti mapan. Dakami a mangurkuranges. Datayo dagiti mairurrurumen. Dakayo dagiti mangidumduma. Isuda dagiti madidios a tattao.
No maikapet wenno maisilpo ti pangsandi (Ingles: pronoun) iti balikas, segun ken ni Apo Rubino, adda dua a pakaidasigan dagitoy: enclitic absolutive ken ergative enclitic. Gagangay a no umuna a persona a singular ket -ak ti udi ti balikas a nasilpuan iti enclitic absolutive a pronoun, -ko wenno -k met no ergative enclitic a pronoun.
| Agwaywayas | Enclitic absolutive | Ergative enclitic |
| siak | -ak | -ko wenno -k |
| sika | -ka | -mo wenno -m |
| isu wenno isuna | isu | -na |
| data | -ta | -ta |
| dakami | -kami | -mi |
| datayo | -tayo | -tayo |
| dakayo | -kayo | -yo |
| isuda | -da | -da |
Kas pagarigan, kas naikapet:
Enclitic absolutive: Simmurotak a napan nagarem. Ay-ayatenka unay-unay. Isu ti nagsurat. Agpadata ti gasat. Nagsidakami iti inabraw nga aba. Agsasalatayo man ketdi iti duronduron, kapetkapet. Mangankayo iti patupat. Simrekda iti gukayab.
Ergative enclitic: Baketko daydiay napungga a nakalabbaga. Damom kadi ti uminum iti arak? Dinanogdanogna ti kabusorna. Balonenta dayta natuno a paltat. Dagami ti nagdissuan ti balay ni Butog. Manggatayo dagiti adda iti igid ti kalsada. Umaykaminto kadagiti balbalayyo. Nalalapsat dagiti babbalasangda idiay nga away.
No maikapet a makuna, nasken a nakakapet dagitoy a pronoun a saan ket a naisina wenno nakawayas:
"biagko" saan a "biag ko" "agragsaktayo" saan nga "agragsak tayo" "imbagana" saan nga "imbaga na" "agyamankami" saan a "agyaman kami" "sipsiputanka" saan a "sipsiputan ka" "nuangmi" saan a "nuang mi" "talonyo" saan a "talon yo"
Bugbugtong ken ad-adu ngem maysa
Usaren ti bugbugtong a TI ken ITI ken ti ad-adu ngem maysa a DAGITI ken KADAGITI kas pangiduyakyak iti kinamaymaysa wenno kaadu ken kabassit dagiti banag.
Kas pagarigan:
| Bugbugtong | Ad-adu ngem maysa |
| ti tao | dagiti tao |
| ti sinuratna | dagiti sinuratna |
| iti lugar | kadagiti lugar |
| iti anakna | kadagiti anakna |
Mabalin met nga ipaadu nga is-isuna ti balikas:
| Bugbugtong | Ad-adu ngem maysa |
| tao | tattao |
| lugar | luglugar |
| uliteg | uuliteg |
| billit | bilbillit |
No parisan iti TI/DAGITI ken ITI/DAGITI ti bugbugtong ken ad-adu ngem maysa a balikas, liklikan a maulit ti kinaadu dagitoy:
"dagiti tao" saan a "dagiti tattao" "dagiti lugar" saan a "dagiti luglugar" "iti tattao" saan a "kadagiti tattao" "kadagiti billit" saan a "kadagiti bilbillit"
Panangiletra (spelling)
Ti us-usaren a pagalagadan a panangiletra iti dayoty a Wikipedia ket ti moderno a panangisurat iti Ilokano (ortograpia), ti moderno a panangisurat iti Ilokano ket agus-usar iti alpabeto a naibatay iti alpabeto nga Abakada (Tagalog alphabet). Naibatay daytoy nga estilo iti ortograpia a kas ti inus-usar ti warnakan a Bannawag. Daytoy ket pagalagadan laeng ken saan nga opisial, kitaen ti panid daytoy a pakitungtungan no kayat a makisao iti daytoy a kapanggepan.
Ganggannaet a balikas (Ingles, Espaniol)
Madlaw nga adda wenno adu dagiti balikas a ganggannaet wenno nabulod (loaned words), nangruna iti Ingles ken Espaniol, ditoy Ilokano Wikipedia a saan a naipatarus iti Ilokano. Wenno saan ket a nayiloko laeng ti pannakailetrana.
Kastoy ti aramidentayo tapno saan met a nasken nga isarakan wenno ipatarus amin a balikas wenno termino (aglalo dagiti teknikal a sao wenno termino) iti Ilokano agsipud ta awan ti orihinal nga Ilokano dagitoy ket masansan nga agbanag laeng a literal wenno tabbed ti panangipilit a panangbiruk iti agpayso a pakaitarusanna. Usarenen ti moderno nga ortograpia (panangisurat) no agusar kadagiti ganggannaet a balikas.
No ti Ingles, umuna a surotentayo ti panangiletra a moderno nga ortograpia iti Ilokano, no awan ti kapadpadana a panagiletra iti Ilokano, isurat metten iti Ingles.
Kas pagarigan:
kompiuter, selpon, network, web, internet, sopwer, hardware, teknikal
No met sao wenno balikas nga Español a nagbalinen a paset ti Ilokano, surotentayo ti panangiletra a moderno nga ortograpia iti Ilokano.
Kas pagarigan:
Filipinas, artikulo, teksto, reperensia, pamilia, impormasion, edukasion, teknolohia, termino, siensia, dokumento, koneksion, sertipikado, densidad, kantidad, eksperimento, premio, kalendario, siudad, probinsia, gobernador