Jump to content

Dagiti kanton ti Suisa

Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia


Dagiti 13 a kanton ti Daan a Suiso a Konpederasia (1513–1798).

Dagiti 26 a kanton ti Suisa ket isu dagiti naikameng nga estado iti pederal nga estado iti Suisa. Ti tungngal maysa a kanton ket napno idi a naturay nga estado[1] nga adda dagiti kabukbukodanda a pagbeddengan, buyot ken kuarta manipud iti Tulag iti Westphalia (1648) aginggan ti panakabangon ti Suiso a pederal nga estado idi 1848. Ti kinaudi a napartuat a kanton ket ti Kanton ti Jura, a datoy ket simmina manipud iti Kanton ti Berna idi 1979.[2]

Ti nagan ket naala manipud iti Pranses a balikas a canton a kayatna a sawen ket suli wenno distrito (a nakaalaan pay ti termino nga akantonamiento).

Pakasaritaan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Dagiti Sangapulo ket tallo a Kanton

Idi maiak-16 a siglo, ti Daan a Suiso a Konpederasia ket binuklan idi dagiti 13 a naturay a kanton,ken adda dagiti dua a sabali a kita: dagiti innem a daga (wenno kabakiran) a kanton ken dagiti pito a siudad (wenno urbano) a kanton. Ngem dagitoy ket teknikal idi a parte iti Nasantuan nga Imperio a Romano, dagitoy ket nagbalinda a de facto a nawaya idi dagiti Suiso ket inabakda ni Emperador Maximillian idi 1499.[3] Dagiti innem a kabakiran a kanton ket demokratiko a republika, a dagiti pito nga urbano a kanton ket oligarkiko a republika a tinengtengngel babaen dagiti natakneng a pamilia.

Batay linteg

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti tunggal maysa a kanton ket adda ti bukodna a batay-linteg, lhislatura, gobierno ken dagiti korte.[4] Kaaduan kadagiti lehislatura dagiti kanton ket adda dagiti agmaymaysa a kamara a parlamento, adagiti kadakkelda ket nadumadumaan a nagbaetan dagiti 58 ken 200 a tugaw. Adda dagiti bassit a lehislatura ket sapasap ng aasemblia a makunkuna a kas ti Landsgemeinden. Dagiti kanton a gobierno ket buklen dagiti lima wenno pito a kameng, depende iti kanton.[5] Para kadagiti nagan ti inatituto, kitaen ti Listaan dagiti lehislatibo ken ehekutibo a konsilo dagiti kanton ti Suisa.

Ti Suiso a Pederal a Batay-linteg ket mangirangarang adagiti kanton ket naturayda iti panakagayat a dagiti kinaturayda ket saan a patinggaan babaen ti pederal a linteg.[4] Dagiti kanton ket makataginayonda pay kadagiti amin a bileg ken dagiti kaannongan a saan anaidelegado iti Konpedeasion babaen ti Batay-linteg. Ti kaaduan a kaimudinagn, dagiti kanton ket akinrebbengda para iti panagaywan ti salun-at, nam-ay, panagipatungpal ti linteg ken publiko nga edukasion; mangitaginayonda pay ti bileg iti panagbuis. Dagiti kanton a batay-lnteg ket mangikeddeng ti gatad iti autonomia a maited kadagiti munisipalidad, a dagitoy ket agdumaduam ngem kankanayon a mangiraman ti bileg ti panagbuis ken mangparuar kadagiti munisipal a linteg. Ti kadakkel dagiti kanton ket nadumaduma manipud iti 37 km² aginggan ti 7,105 km²; ti populasion ket agdumaduma manipud iti 15,471 aginggana ti 1,244,400.

Dagus a demokrasia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Iti pederal a lessaad, amin a kanton ket mangited para iti (gudua-) a dagus a demokrasia. Dagiti umili ket mabalinda a kumiddaw ti maysa anadayeg a butos tapno mapasayaat ti kantonal a batay-linteg wenno linlinteg, wenno mangi-beto dagiti linteg wenno panag-gasto a a linteg a naiparuar babaen ti parlamento. Dagiti sapasap a nadayeg nga asemblia (Landsgemeinde) ket napatinggaanda tattan kadagiti kanton ti Appenzell Innerrhoden ken Glarus. Dagiti demokratiko a karbengan dagiti amin a sabsabali a kanton ket maipasanay babaen ti sekreto a balota.

Listaan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti kanton ket nailista iti urnos a naited iti pederal a batay-linteg.[1]

Eskudo Pangyababaan Kanton Manipud idi Kapitolio Populastion[2] Kalawa(km²) [3] Densidad (tunggal maysa a km²) [4] Bilang dagiti muni.[5] Dagiti opisial a pagsasao
Eskudo iti Zürich ZH Zurich 1351 Zurich 1,539,275 1,729 701 171 Aleman
Eskudo iti Berna BE Berna 1353 Berna 1,039,474 5,960 158 383 Aleman, Pranses
Eskudo iti Lucerna LU Lucerna 1332 Lucerna 413,120 1,494 233 87 Aleman
Eskudo iti Uri UR Uri 1291[6] Altdorf 36,703 1,077 33 20 Aleman
Eskudo iti Schwyz SZ Schwyz 1291[6] Schwyz 160,480 908 143 30 Aleman
Eskudo iti Obwalden OW Obwalden 1291[6] wenno 1315 (a kas paset ti Unterwalden) Sarnen 37,930 491 66 7 Aleman
Eskudo iti Nidwalden NW Nidwalden 1291[6] (a kas ti Unterwalden) Stans 43,087 276 138 11 Aleman
Eskudo iti Glarus GL Glarus 1352 Glarus 40,590 685 51 3 Aleman
Eskudo iti Zug ZG Zug 1352 Zug 127,642 239 416 11 Aleman
Eskudo iti Friburgo FR Friburgo 1481 Friburgo 321,783 1,671 141 167 Pranses, Aleman
Eskudo iti Solothurn SO Solothurn 1481 Solothurn 275,247 790 308 122 Aleman
Eskudo iti Basel-Stadt BS Basel-Stadt 1501 (a kas ti Basel aginggana idi 1833/1999) Basel 201,469 37 5,072 3 Aleman
Eskudo iti Basel-Landschaft BL Basel-Landschaft 1501/1833[7] Liestal 290,765 518 502 86 Aleman
Eskudo iti Schaffhausen SH Schaffhausen 1501 Schaffhausen 82,348 298 246 27 Aleman
Eskudo iti Appenzell Ausserrhoden AR Appenzell Ausserrhoden 1513 [8] Herisau[6] 55,445 243 220 20 Aleman
Eskudo iti Appenzell Innerrhoden AI Appenzell Innerrhoden 1513[8] Appenzell 16,128 172 87 6 Aleman
Eskudo iti San Galo SG San Galo 1803[9] San. Galo 510,734 2,031 222 85 Aleman
Eskudo iti Graubünden GR Graubünden 1803[10] Chur 199,021 7,105 26 180 Aleman, Romansh, Italiano
Eskudo iti Aargau AG Aargau 1803 Aarau 685,845 1,404 388 220 Aleman
Eskudo iti Thurgau TG Thurgau 1803[11] Frauenfeld[7] 279,547 992 229 80 Aleman
Eskudo iti Ticino TI Ticino 1803[12] Bellinzona 351,491 2,812 110 157 Italiano
Eskudo iti Vaud VD Vaud 1803[13] Lausanne 805,098 3,212 188 339 Pranses
Eskudo iti Valais VS Valais 1815[14] Sion 345,525 5,224 53 143 Pranses, Aleman
Eskudo iti Neuchâtel NE Neuchâtel 1815/1857[15] Neuchâtel 176,496 802 206 53 Pranses
Eskudo iti Hinebra GE Hinebra 1815 Hinebra 504,128 282 1,442 45 Pranses
Eskudo iti Jura JU Jura 1979[16] Delémont 73,584 839 82 64 Pranses
Eskudo iti Suisa CH Suisa Berna 7,593,494 41,291 174 2,596 Aleman, Pranses, Italiano, Romansh

Ti dua a letra a pangyababaan para kadagiti Suiso a kanton ket kanayon a maus-usar, a kas dagiti plata a lisensia ti karro. Maus-usar pay dagitoy idiay ISO 3166-2 a kodkodigo iti Suisa nga dda ti pangsaruno a "CH-" (Confœderatio Helvetica, Suisa), a kas ti CH-SZ para iti kanton ti Schwyz.

Dagiti gudua a kanton

[urnosen | urnosen ti taudan]

Innem kadagiti 26 a kanton ket tinawtawid, ngem saanen nga opisial, a nakunkuna a "gudua a kankanton" (Aleman: Halbkanton, Pranses: demi-canton, Italiano: semicantone), a mangipakita ti maysa a pakasaritaan ti agsinnaranay a panakikaduaan wenno panakasina.

Dagiti gudua a kanton ket nailaslasinda iti umuna nga artikulo iti Suiso Pederal a Batay-linteg iti 1999 babaen ti panakaisilpo kadagiti sabali a "kaguduada" nga adda tipangsilpo a "ken":

DagitiTattao ken dagiti Kanton ti Zurich, Berna, Lucerna, Uri, Schwyz, Obwalden ken Nidwalden, Glarus, Zug, Friburgo, Solothurn, Basel-Stadt ken Basel-Landschaft, Schaffhausen, Appenzell Ausserrhoden ken Appenzell Innerrhoden, San Galo, Graubünden, Aargau, Thurgau, Ticino, Vaud, Valais, Neuchâtel, Hinebra, ken Jura ket mangporma dagitoy ti Suiso a Kompederasion.

— Artikulo 1 iti Pederal a Batay-linteg iti Suiso a Kompederasion (maipalpalagip a daytoy ket saan a kas ti kasisigud)[17]

Ti 1999 a panagbalbaliw ti batay-linteg ket nagtagtaginayon iti daytoy a panakailasin, iti panagkiddaw dagiti innem a kantonal a gobierno, a kas ti waya a panagmarka ti naipakasaritaan a panakikadua kadagiti gudua a kanton ti tunggal maysa kaniada.[18] Iti panakaigiddiat, ti umuna nga artikulo dagiti 1848 ken 1874 a batay-linteg ket nangibukbukel ti Kompederasion a kas ti panagkaykaysa dagiti "duapulo ket dua a naturay a kanton",[19] a mangibagbaga kadagiti kagudua a kanton a kas "Unterwalden (ngato ken sirok kadagiti kakaykayoan)", "Basel (siudad ken pagilian)" ken "Appenzell (dagiti dua a Rhoden)".[20] Bayat ti nadadaan a batay-linteg ket mangibagbaga kadagitoy nga etado a kas "gudua a kanton", ti maysa a termino a natagtagunayon iti nadayeg a panagusar, ti 1999 a rebision ken opisial a terminolohia manipud idin ket agus-usar ti panaginagan a "dagiti kanton nga adda ti gudua a kantonal a butos".[21]

Nga adda dagiti pannakisaranayda a panakikadua ket puro a naipakasaritaan laeng a banag, dagiti gudua a kanton manipud idi 1848 ket kapadpada dagiti sabsabali a kanton malaksid ti dua:[22]

  • Agpilida laeng ti maysa a kameng iti Konsilo dagiti Estado embes a dua (Cst. art. 150 par. 2).
  • Iti nadayeg a referendums a maipanggep kadagiti panagpasayaat ti batay-linteg, a kasapulan para iti panag-ampon ti nailian a nadayeg a kaaduan ken ti pay panakaingato ti kaaduam kadagiti kanton (Ständemehr / majorité des cantons), ti nagbanagan dagiti nadayeg a butos dagiti gudua a kanton ket maibilang laeng a kas gudua a butos no maipada kadagiti sabali a kanton (Cst. arts. 140, 142). Ti kayatna a sawen daytoy ket para iti pamay-an iti maysa a batay-linteg a reperendum, nasken a 12 iti dagup dagiti 23 a kantonal a nadayeg a butos ket nasken a mangsuporta ti panagpasayaat.[23]
Karikatura iti panakabingbingay ti Basel, 1833

Dagiti rason para iti pannakikadua a nagbaetan dagiti tallo a paris dagiti gudua a kanton ket agdumaduma:

  • Ti Unterwalden ket saan uray kaanoman a nangbukel iti maysa a nagkaykaysa a masakupan. Iti kasisigud, ti Obwalden, Nidwalden, ken Abadia iti Engelberg ket nangporma kadagiti nisalsalumina a komunidad. Ti naurnong a termino a Unterwalden ket agtagtaginayon a maus-usar, nupay kasta, para iti lugar a nakiraman ti panagpartuat kadagiti kasisigud a Suiso a kompederasion idi 1291 iti Uri ken Schwyz. Ti Pederal a Dokumento ti Linteg iti 1291 ket tumawtawag para kadagiti representatibo manipud iti tungngal maysa kadagitoy tallo a "lugar".[24][25]
  • Ti kanton ti Basel ket biningayna ti bagina a kas nagbanagan iti gulo idiay away ti Basel idi 1833, tapno maikapatakder ti panagpapada dagiti umilina, a nanggubgubat kadagiti panagituton a nagbaetan dagiti nagtataeng ti rural ken siudad kadagiti maipanggep ti panagipangpangruna a kasasaad:[27] Basel-Landschaft ken Basel-Stadt.

Nagnagan dagiti nailian a pagsasao

[urnosen | urnosen ti taudan]

(Dagiti nagan ket agparang a napuskol no maiparis iti kantonal nga opisial a pagsasao)

Pangyababaan Ilokano Aleman Pranses Italiano Romansh
AG Aargau (rare: Argovia) Maipanggep iti daytoy nga uniAargau (tulong·pakaammo) Argovie Argovia Argovia
AI Appenzell Innerrhoden (Appenzell Akin-uneg a-Rhodes) Maipanggep iti daytoy nga uniAppenzell Innerrhoden (tulong·pakaammo) Appenzell Rhodes-Intérieures Appenzello Interno Appenzell dadens
AR Appenzell Ausserrhoden (Appenzell Akin-ruar a-Rhodes) Maipanggep iti daytoy nga uniAppenzell Ausserrhoden (tulong·pakaammo) Appenzell Rhodes-Extérieures Appenzello Esterno Appenzell dador
BS Basel-Siudad wenno Basle-Siudad Maipanggep iti daytoy nga uniBasel-Stadt (tulong·pakaammo) Bâle-Ville Basilea-Città Basilea-Citad
BL Basel-Pagilian, Basle-Pagilian, wenno Basel-Daga Maipanggep iti daytoy nga uniBasel-Landschaft (tulong·pakaammo) Bâle-Campagne Basilea-Campagna Basilea-Champagna
BE Berna, wenno Bern Maipanggep iti daytoy nga uniBern (tulong·pakaammo) Berne Berna Berna
FR Friburgo Maipanggep iti daytoy nga uniFreiburg (tulong·pakaammo) Friburgo Friborgo Friburg
GE Hinebra Maipanggep iti daytoy nga uniGenf (tulong·pakaammo) Genève Ginevra Genevra
GL Glarus Maipanggep iti daytoy nga uniGlarus (tulong·pakaammo) Glaris Glarona Glaruna
GR Graubünden (Grisons) Maipanggep iti daytoy nga uniGraubünden (tulong·pakaammo) Grisons Grigioni Grischun
JU Jura Maipanggep iti daytoy nga uniJura (tulong·pakaammo) Jura Giura Giura
LU Lucerna Maipanggep iti daytoy nga uniLuzern (tulong·pakaammo) Lucerne Lucerna Lucerna
NE Neuchâtel Maipanggep iti daytoy nga uniNeuenburg (tulong·pakaammo) Neuchâtel Neuchâtel Neuchâtel
NW Nidwalden Maipanggep iti daytoy nga uniNidwalden (tulong·pakaammo) Nidwald Nidvaldo Sutsilvania
OW Obwalden Maipanggep iti daytoy nga uniObwalden (tulong·pakaammo) Obwald Obvaldo Sursilvania
SH Schaffhausen (Schaffhouse) Maipanggep iti daytoy nga uniSchaffhausen (tulong·pakaammo) Schaffhouse Sciaffusa Schaffusa
SZ Schwyz Maipanggep iti daytoy nga uniSchwyz (tulong·pakaammo) Schwyz (or Schwytz) Svitto Sviz
SO Solothurn Maipanggep iti daytoy nga uniSolothurn (tulong·pakaammo) Soleure Soletta Soloturn
SG San Galo (San Gao) Maipanggep iti daytoy nga uniSt. Gallen (tulong·pakaammo) Saint-Gall San Gallo Son Gagl
TG Thurgau (Thurgovia) Maipanggep iti daytoy nga uniThurgau (tulong·pakaammo) Thurgovie Turgovia Turgovia
TI Ticino Maipanggep iti daytoy nga uniTessin (tulong·pakaammo) Tessin Ticino Tessin
UR Uri Maipanggep iti daytoy nga uniUri (tulong·pakaammo) Uri Uri Uri
VS Valais Maipanggep iti daytoy nga uniWallis (tulong·pakaammo) Valais Vallese Vallais
VD Vaud Maipanggep iti daytoy nga uniWaadt (tulong·pakaammo) Vaud Vaud Vad
ZG Zug Maipanggep iti daytoy nga uniZug (tulong·pakaammo) Zoug Zugo Zug
ZH Zurich Maipanggep iti daytoy nga uniZürich (tulong·pakaammo) Zurich Zurigo Turitg

Panangawat dagiti baro a kanton

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Panagpadakkel iti Suisa

Ti panagpadakkel iti Suisa babaen ti pamay-an a panangawat kadagiti baro a kanto ket nagpatingga idi 1815. Kalpasan ti napaay a panagpadas iti Vorarlberg a tumipon iti Suisa idi 1919, ti kapanunotan ti Suiso a panagpadakkel ket naipabiag manen idi 2010 babaen ti parlamentario a tignay a mangpalubos ti panakaipangato dagiti rehion a mangibedbeddeng ti Suisa.

Paammo

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Daytoy ti bilin a sapasap a maususar kadagiti Suiso a dokumento. Iti immuna iti listaan ket dagiti tallo a siudad kanton a nainakman a preeminente iti Daan a Suiso a Konpederasia; dagiti sabali a kanton ket nailistada iti urnos ti panakaipangato iti Kompederasion. Daytoy nga tinawtawid nga urnos ti panagsasruno kadagiti kanton ket awan ti kasayaaatan a banagna iti moderno a pederal nga estado, a dagiti tunggal maysa a kanton ket agpapadada, nupay daytoy ket mangkedkeddeng pay laeng ti pormal a panagsasaruno dagiti opisial ti kanton (kitaen ti Suiso nga urnos ti panagsasaruno).
  2. ^ manipud idi 5 Abril  2009 (2009 -04-05)
  3. ^ km²
  4. ^ Tungngal maysa a km², a naibatay ti 2000 a populasion
  5. ^ Manipud idi 31 Disiembre 2007, Bundesamt für Statistik (Pederal a Departamento dagiti Estadistika) (2008). "Amtliches Gemeindeverzeichnis der Schweiz" (Microsoft Excel). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-06-11. Naala idi 11 Nobiembre 2008.
  6. ^ Ti tugaw iti gobierno ken parlamento ket Herisau, ti tugaw dagiti turay ti hustisia ket Trogen
  7. ^ Ti tugaw iti parlamento ket tinawen nga agsinnublat ti innem a bulan idiay Frauenfeld ken Weinfelden

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Dagiti kanton, Iti Daan a Kompederasion aginggana idi 1798 iti Aleman, Pranses ken Italiano iti online a Naipakasaritaan a Diksionario iti Suisa.
  2. ^ Jura (Canton) iti Aleman, Pranses ken Italiano iti online a Naipakasaritaan a Diksionario iti Suisa.
  3. ^ "Suisa". Encyclopædia Britannica. Vol. 26. 1911. p. 251. Naala idi 2008-11-11.
  4. ^ a b Dagiti kanton, Iti Pederal nga Estado manipud idi 1848 iti Aleman, Pranses ken Italiano iti online a Naipakasaritaan a Diksionario iti Suisa.
  5. ^ Sapot a pagsaadan ti Suiso a Gobierno Naiyarkibo 2008-12-19 iti Wayback Machine nga adda dagiti panilpo ti tunggal maysa a gobierno ti kanton, naala idi 11 Nobiembre 2008
  6. ^ a b c d nagbangon ti kabakiran a kanton, ti panakabangon apetsa ket tinawtawid a naited a kas dagiti 1307, 1304 or 1291 (kitaen ti Panakabangon iti Daan a Suiso a Kompederasion).
  7. ^ paset iti Basel aginggana idi 1833/1999
  8. ^ a b paset iti Appenzell aginggana idi 1597/1999
  9. ^ Tignay iti Mamagkappia, naporma manipud iti Kanton ti Säntis ken ti akin-amianan a gudua iti Kanton ti Linth.
  10. ^ Tignay iti Mamagkappia; dati a ti Kanton ti Raetia, a binuklan dagiti nasapsap a Tallo a LIga.
  11. ^ kaabay ti kanton ti Thurgau iti Helbetiko a Republika (1798), dati a kondominio.
  12. ^ naitiptipon dagiti dati a kanton ti Bellinzona ken Lugano; kitaen ti Ennetbirgische Vogteien.
  13. ^ Tignay iti Mamagkappia, dati a Kanton ti Léman.
  14. ^ Restorasion, dati a ti Simplon département
  15. ^ tinunton babaen ni Frederick William III iti Prusia aginggan ti Neuchâtel a Didigra iti 1857–1857.
  16. ^ nakisinnina manipud iti Berna
  17. ^ Pederal a Batay-linteg iti Susiso a Kompederasion iti 18 Abril 1999, SR/RS 101 (E·D·F·I), art. 1 (E·D·F·I)
  18. ^ Felix Hafner / Rainer J. Schweizer in Ehrenzeller, Art. 1 N 2; Häfelin, N 966.
  19. ^ Duapulo ket tallo kalpasan ti panakapartuat ti Kanton ti Jura idi 1978.
  20. ^ Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 29. Mai 1874 Naiyarkibo 2012-02-07 iti Wayback Machine, Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 12. Septiembre 1848 Naiyarkibo 2012-02-05 iti Wayback Machine (iti Aleman); patarus ti mannurat.
  21. ^ Felix Hafner / Rainer J. Schweizer iti Ehrenzeller, Art. 1 N 10; Häfelin, N 963
  22. ^ Häfelin, N 963, 967
  23. ^ Häfelin, N 950
  24. ^ Pacte fédéral du 1er Naiyarkibo 2009-08-30 iti Wayback Machine août 1291] sur Admin.ch "vallée inférieure d'Unterwald" signifie Nidwald.
  25. ^ Pacte fédéral du 1er août 1291 Naiyarkibo 2007-09-27 iti Wayback Machine sur Cliotexte
  26. ^ Réforme catholique, Contre-Réforme et scission Naiyarkibo 2011-07-20 iti Wayback Machine Article du dictionnaire historique de la Suisse
  27. ^ De la République helvétique à la division du canton (1798–1833) Naiyarkibo 2011-07-20 iti Wayback Machine Article du dictionnaire historique de la Suisse
  • Ehrenzeller, Bernhard; Mastronardi, Philipp; Schweizer, Rainer J.; Vallenderfirst=, Klaus A. (2002). Die schweizerische Bundesverfassung, Kommentar. ISBN 3-905455-70-6. (iti Aleman). Nadakamat a kas ti Ehrenzeller.
  • Häfelin, Ulrich; Haller, Walter; Keller, Helen (2008). Schweizerisches Bundesstaatsrecht (iti Aleman) (Maika-7 nga ed.). Zürich: Schulthess. ISBN 978-3-7255-5472-0. Nadakamat a kas ti Häfelin.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Dagiti kanton ti Suisa iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Dagiti_kanton_ti_Suisa&oldid=402305"