Kitaen ti taudan para iti Hudaismo

[[Papeles:Judaica.jpg|thumb|250px|Ti [[Hudaika]] (agpanakawan manipud iti ngato): Ti [[Shabbat]] a kandela, [[Rito a panagbuggo iti Hudaismo|tasa a pabugguan ti ima ]], [[Chumash (Hudaismo)|Chumash]] ken [[Tanakh]], [[Sefer Torah|Torah]] [[yad|pangitudo]], [[shofar]] ken [[etrog]] a kahon]]

Ti '''Hudaismo''' (manipud iti Latin ''Iudaismus'', naala manipud iti Griego nga ''Ioudaïsmos'', ken dimtengan a nakaalaan manipud iti [[Pagsasao a Hebreo|Hebreo]] {{Script/Hebrew|יהודה}}, ''Yehudah'', "[[Pagarian ti Huda|Huda]]";<ref name="bibleinterp" /><ref name="askoxford" /> iti Hebreo: {{Script/Hebrew|יהדות}}, ''Yahadut'', dagiti naisangsangayan a pannakailasin ti Hudio nga ''[[Etniko a grupo|ethnos]]'')<ref name="uncertainties" /> ket isu ti [[relihion]], [[pilosopia]] ken ti waya ti biag ti [[tattao a Hudio]].<ref name="Judaism" /> Ti [[Monoteismo|monoteistiko]] a relihion a nagtaud iti  [[Hebreo a Biblia]] (tinawtawagan pay ti [[Tanakh]]) ken nasuksukimat kadagiti kinaudi a teksto a kas ti [[Talmud]], ti Hudaismo ket naipanpanunotan babaen dagiti relihioso a Hudio nga isu ti panangiyebkas ti ti tulagan a pannkaikabagian iti [[Dios iti Hudaismo|Dios]] a naibangon iti [[Annaka ti Israel]].<ref name="Knowledge Resources: Judaism" /> Ti [[Rabaniko a Hudaismo]] ket agtengtengngel a ti Dios ket nangiparang kadagit lintegna ken [[613 Mitzvot|bilbilin]] kennni [[Moses]] idiay [[Bibliko a Bantay Sinai|Bantay Sinai]] iti porma iti [[Tora|Naisurat]] ken [[Naiyebkas a Tora]].<ref name="What is the oral Torah?" /> Iti naipakasaritaan, daytoy a panangibagbaga ket sinuppiat idi babaen dagiti nadumaduma a grupo a kas ti [[Saduceos#Sapasap|Saduceos]] ken [[Helenestiko a Hudaismo]] ti las-ud ti [[Makadua a Templo a paset ti panawen]]; dagiti [[Karaite a Hudaismo#Karaite a pannkaipatpatarus ti Tora|Karaite]] ken [[Sabateos]] idi las-ud ti nasapa ket kinaudi a mediebal a paset ti panawen;<ref name="Karaite Jewish University" /> ken dagiti paset dagiti moderno a [[Dagiti Hudio a pammati ket panagsanay iti reporma a tignay#Panangipatarus ti Tora iti rabaniko a literatura|reporma a tignay]]. Dagiti liberal a tignay iti moderno a panawen a kas ti [[Humanistiko a Hudaismo]] ket mabalin a [[di teistiko]].<ref name="Society for Humanistic Judaism" />

Ti Hudaismo [[pakasaritaan ti Hudaismo|ket agtunton kadagiti naipakasaritaan a panagtultuloy]] a gumay-at ti [[Abraham#Abraham ken ti biliko a kronolohia|ad-adu ngem 3,000 a tawtawen]]. Kadagiti kangrunaan a relihion ti lubong, ti Hudaismo ket naipanpanunotan a kas maysa kadagiti kaduogan a monoteistiko a relihion.<ref name="Religion & Ethics – Judaism" /><ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Relihion: Dagiti Tallo a Relihion, Maysa a Dios] PBS</ref>  Dagiti [[Tattao a Hebreo|Hebreo]] / dagiti [[Israelita]] ket natawtawagandan kadagiti "Hudio" kadagiti naud-udi a liblibro iti Tanakh a kas ti [[Libro ni Ester]], nga adda dagiti termino ti Hudio a mangsuksukat ti titulo nga "Annak ti Israel".<ref name="google" /> Dagiti teksto ti Hudaismo, dagiti tradision ken dagiti pateg a napigsa a nangimpluensia kadagiti kinaudi nga [[Dagiti Abrahamika a relihion|Abrahamika a relion]], a mairaman ti [[Kristianidad]], [[Islam]] ken ti [[Baha'i a Pammati]].<ref name="Islam, Judaism, and Christianity: Theological and Historical Affiliations" /><ref name="The Historical Muhammad" /> Adu kadagiti aspeto ti Hudaismo ket dagus wenno saan a dagus a nakaimpluensia ti [[sekular]] a [[Lumaud a kultura|Lumaud]] nga [[etika]] ken sibil a linteg.<ref name="questia" />

Dagiti Hudio ket maysada a [[etnorelihioso a grupo]]<ref name="Ethnoreligious" /> ken mairaman dagiti naipasngay a Hudio ken [[dagiti naipagbaliwen iti Hudaismo]].  Idi 2010, ti Hudio a populasion ti lubong ket nakarkulo idi iti 13.4 a riwriw, wenno agarup a 0.2% iti dagup ti populasion ti lubong.  Agarup a 42% kadagiti amin a Hudio ket agtataeng idiay [[Israel]] ken agarup a 42% rket agtataeng idiay [[Estados Unidos]] ken [[Kanada]], nga adda dagiti kaaduan a nabatbati ket agtataeng idiay [[Europa]].<ref name="populationdatabank" /> Ti kadakkelan a kadagiti [[Dagiti relihioso a tignay ti Hudio|relihioso a tignay ti Hudio]] ket [[Ortodokso a Hudaismo]] ([[Haredi a Hudaismo]] ken [[Moderno nga Ortodokso a Hudaismo]]), [[Konserbatibo a Hudaismo]] ken [[Reporma a Hudaismo]]. Ti kangrunaan a taudan a paggiddiatan a baetan dagitoy a grupo ket ti arngianda iti [[halakha|Hudio a linteg]].<ref name="Jewish Denominations" /> Ti Ortodokso a Hudaismo ket agtartaripatu a ti Tora ken Hudio a linteg ket nainlangitan iti tinaudan, eternal ken di mabaliwan, ken dagitoy ket nasken a nainget a masursurot. Ti Konserbatino ken Reporma aHudaismo ket ad-adu a liberal, a ti Konserbatibo a Hudaismo ket sapasap a mangiragragpat ti maysa nga ad-adu a "tradisional" a pannakaipatarus kadagiti kammasapulan ti Hudaismo ngem ti Reporma a Hudaismo. Ti kadawyan a puesto ti Reporma ket ti Hudio a linteg ket nasken a mapanirigan a kas maysa nga agsmang kadagiti sapasap nga alagaden ngem ti maysa nga agasmang kadagiti panagiparparit ken dagiti rebbeng a mapalpaliiw ken nasken kadagiti amin a Hudio.<ref name="Reform Judaism" /><ref name="What is Reform Judaism?" /> Iti naipakasaritaan, dagiti [[beth din|naipangpangruna a korte]] ket nangipatpatungpal kadagiti Hudio a linteg; tatta nga aldaw, adda dagitoy a korte ngem ti panagsanay iti Hudaismo ket kaaduan a boluntario.<ref name="Britannica Online Encyclopedia: Bet Din" /> Ti kinaturay iti telohiko ken dagiti legado a banag ket saan a naibangbangon iti sinoman a tao wenno gunglo, ngem dagiti sagrado a teksto ken dagiti [[rabino]] ken dagiti eskolar a nangipatpatarus kadagitoy.<ref name="religiousleadership" />

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist|45em|refs=
<ref name="bibleinterp">[http://www.bibleinterp.com/articles/mason3.shtml Dagiti pamay-ay ken dagiti Kategoria: Hudaismo ken Ebanghelio]</ref>

<ref name="askoxford">{{Cite web |url=http://www.askoxford.com/concise_oed/judaism?view=uk |title=AskOxford: Hudaismo |access-date=2013-02-28 |archive-date=2008-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080531060307/http://www.askoxford.com/concise_oed/judaism?view=uk |url-status=dead }}</ref>

<ref name="uncertainties">Shaye J.D. Cohen 1999 ''Dagiti Rugian ti Kinahudio: Dagiti pagbeddengan, Nadumaduma a kita, Dagiti madudua'', Berkeley: Unibersidad ti California a Pamalditan; p. 7</ref>

<ref name="Judaism">{{cite encyclopedia |last=Jacobs |first=Louis |authorlink=Louis Jacobs |editor=Fred Skolnik |encyclopedia=[[Encyclopaedia Judaica]] |title=Hudaismo |edition=2d |year=2007 |publisher=Thomson Gale |volume=11 |location=Farmington Hills, Mich. |isbn=978-0-02-865928-2 |page=511 |quote=Hudaismo, ti relihion, pilosopia, ken waya ti biag dagiti Hudio. }}</ref>

<ref name="Karaite Jewish University">{{cite web |url=http://www.kjuonline.com/To_Our_Fellow_Jews.htm |title=Hudio nga Unibersidad ti Karaite |publisher=Kjuonline.com |date= |accessdate=2010-08-22 |archive-date=2010-08-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100825103843/http://www.kjuonline.com/To_Our_Fellow_Jews.htm |url-status=dead }}</ref>

<ref name="Knowledge Resources: Judaism">{{cite web |url=http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/traditions/judaism |title=Dagiti Rekurso ti Pannakaammo: Hudaismo |publisher=Berkley a Sentro para iti Relihion, Kappia, ken dagiti Pannakibiang iti Lubong |date= |accessdate=2011-11-22 |archive-date=2011-08-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110827210045/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/traditions/judaism |url-status=dead }}</ref>

<ref name="What is the oral Torah?">{{cite web|url=http://www.torah.org/learning/basics/primer/torah/oraltorah.html |title=Ania kadi ti maiyebkas a Tora? |publisher=Torah.org |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

<ref name="Society for Humanistic Judaism">{{cite web|url=http://www.shj.org/ |title=Kagimongan para iti Humanistiko a Hudaismo |publisher=Shj.org |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

<ref name="Religion & Ethics – Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Relihion ken Etika – Hudaismo |publisher=BBC |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

<ref name="google">''Dagiti pakikabilan ti pirak: ti maysa apangyuan iti Hudaismo'' p. 59 babaen ni Stephen M. Wylen, Paulist Press, 2000 [http://books.google.com/books?id=pAkE0GkHCoEC&pg=PA59]</ref>

<ref name="Islam, Judaism, and Christianity: Theological and Historical Affiliations">{{cite book|author=Heribert Busse|title=Islam, Hudaismo, ken Kristianidad: Teolihoko ken Naipakasaritaan a Pannkaikapetan |publisher=Markus Wiener Publishers |year= 1998 |pages=63–112| isbn=978-1-55876-144-5}}</ref>

<ref name="The Historical Muhammad">{{cite book|author=Irving M. Zeitlin|title=Ti Naipakasaritaan a Mahoma|publisher=Polity |year= 2007 |pages=92–93| isbn=978-0-7456-3999-4}}</ref>

<ref name="questia">[http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=1356351 Dagiti Parawad ti Hudio iti Sibilisasion: Maysa aKarkulo] (libro)</ref>

<ref name="Ethnoreligious">Kitaen ti, kas pagarigan, [[Deborah Dash Moore]], ''Dagiti Politika nga Identidad ti Amerikano a Hudio'', [[Unibersidad ti Michigan a Pagmalditan]], 2008, p. 303; Ewa Morawska, ''Saan a Natalged a Prosperidad: Dagiti Adda ti Bassit nga Ili a Hudio iti Industrial nga Amerika, 1890–1940'', [[Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan]], 1999. p. 217; Peter Y. Medding, ''Patpateg, dagiti kinaykayat ken identidad: Dagiti Hudio ken politika iti maysa nga agbalbaliw a lubong'', Tomo 11 kadagiti Panagad-adal iti kontemporario a Kinahudio, [[Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan]], 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, ''Tattao ti siudad: Dagiti Hudio ken dagiti urbano a karit'', Tomo15 kadagiti Panagad-adal iti kontemporario a Kinahudio, [[Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan]], 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, ''Dagiti Hudio ti Amerikano a Politika: dagiti salaysay'', [[Rowman & Littlefield]], 2004, p. 158; [[Seymour Martin Lipset]], ''Amerikano aPannakailaslasin: Ti Dua a Tadem nga Espada'', [[W. W. Norton & Company]], 1997, p. 169.</ref>

<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf Hudio a Populasion ti Lubong, 2010.]  Sergio Della Pergola, [[Hebreo nga Unibersidad ti Herusalem]]</ref>

<ref name="Jewish Denominations">{{cite web|url=http://www.religionfacts.com/judaism/denominations.htm |title=Dagiti Hudio a Denominasion |publisher=ReligionFacts |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

<ref name="Reform Judaism">{{cite web|url=http://www.religionfacts.com/judaism/denominations/reform.htm |title=Reformo a Hudaismo |publisher=ReligionFacts |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

<ref name="What is Reform Judaism?">{{cite web |url=http://reformjudaism.org/whatisrj.shtml |title=Ania kadi ti Reporma a Hudaismo? |publisher=Reformjudaism.org |date= |accessdate=2010-08-22 |archive-date=2012-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120910090427/http://reformjudaism.org/whatisrj.shtml |url-status=dead }}</ref>

<ref name="Britannica Online Encyclopedia: Bet Din">{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/63134/bet-din |title=Britannica Online Encyclopedia: Bet Din |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

<ref name="religiousleadership">{{cite web|url=http://www.jewfaq.org/rabbi.htm |title=Hudaismo 101: Dagiti Rabino, Dagiti Padi ken Dadduma pay a Pamay-an ti Relihion |publisher=Jewfaq.org |date= |accessdate=2010-08-22}}</ref>

}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{commons-nailinia}}
* [http://www.jewfaq.org/ Hudaismo 101], ti adu a masalsaludsod nga insurat babaen ti maysa abibliotekario.
{{Kontrol ti autoridad}}

[[Kategoria:Hudaismo| ]]
[[Kategoria:Dagiti monoteistiko a relihion]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]