Jump to content

Karayan Amasona

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
(Naibaw-ing manipud iti Amazon River)
Karayan Amasona
Amazonas

Apurímac, Ene, Tambo, Ucayali, Solimões
Ti ilelennek ti init idiay Amasona iti asideg ti Leticia, Colombia
Ti Karayan Amasona ken ti labnengna
Lokasion
PagilianBrasil, Colombia, Peru, Ecuador
SiudadIquitos (Peru); Leticia (Colombia);
Tabatinga (Brasil); Tefé (Brasil);
Itacoatiara (Brasil) Parintins (Brasil);
Óbidos (Brasil); Santarém (Brasil);
Almeirim (Brasil); Macapá (Brasil);
Manaus (Brasil)
Pisikal a pakaidumdumaan
TaudanRio Mantaro
 - lokasionHuancayo, Probinsia ti Huancayo, Peru
 - nagsasabtan10°43′55″S 76°38′52″W / 10.73194°S 76.64778°W / -10.73194; -76.64778
 - kangato5,220 m (17,130 ft)
SabanganTaaw Atlantiko
 - lokasion
Brasil
 - nagsasabtan
0°42′28″N 50°5′22″W / 0.70778°N 50.08944°W / 0.70778; -50.08944Nagsasabtan: 0°42′28″N 50°5′22″W / 0.70778°N 50.08944°W / 0.70778; -50.08944[1]
 - kangato
0 m (0 ft)
Kaatiddog6,992.6 km (4,345.0 mi)[2]
Kadakkel ti labneng7,050,000 km2 (2,720,000 sq mi)[2]
Panagayus 
 - kaadu180,000 m3/s (6,400,000 cu ft/s)
 - natimbeng209,000 m3/s (7,400,000 cu ft/s)[3]
 - kabassit340,000 m3/s (12,000,000 cu ft/s)
Langlanga ti labneng
Dagiti tributario 
 - kanigidMarañón, Japurá/Caquetá, Rio Negro/Guainía, Putumayo
 - kanawanUcayali, Purús, Madeira, Tapajós, Xingu
Tumtumpaw a purok ti Amasona, Iquitos.

Ti Karayan Amasona[4] (Espaniol ken Portuges: Amazonas) iti Abagatan nga Amerika ket isu ti maikadua a kaatiddogan [5]a karayan iti lubong ken ti kadakkelan babaen ti panagayus ti danum iti natimbengan a panagayus a dakdakel ngem ti urayno itipon dagiti pito a sumaruno a kadakkelan a karayan (saan a mairaman ti Madeira ken Rio Negro, a dagitoy ket tributario ti Amasona). Ti Amasona, nga adda ti kadakkelan a pagayusan a labneng iti lubong, ti agarup a 7,050,000 kuadrado kilometro (2,720,000 sq mi), a daytoy ket mangidagup para iti agarup a maysa a panglima ti dagup a panagayus ti karayan iti lubong.[6][7]

Kadagiti kangatuan a pakagay-atanna, ti ngato ti nagsasabtan ti Karayan Negro, ti Amasona ket tinawtawagan a Solimões idiay Brasil; nupay kasta, idiay Peru, Colombia ken Ecuador, ken dagiti pay dadduma nga agsasao ti Espaniol a lubong, daytoy a karayan ket sapasap a tinawtawagan ti Amasona idiay agpababa a pagayusanna manipud iti nagsasabtan ti karayan Marañón ken Ucayali idiay Peru. Ti karayan Ucayali-Apurímac a sistema ket naipanunotan a kas ti kangrunaan a taudan ti Amasona.

Ti kalawa ti Amasona ket naidumadumaan ti nagbaetan ti a 1.6 ken 10 kilometro (1.0 ken 6.2 mi) iti ababaw nga agpang, ngem daytoy ket dumakdakkel iti las-ud ti nabasa a tiempo iti 48 kilometro (30 mi) wenno ad-adu pay. Ti karayan ket sumrek ti Taaw Atlantiko iti nalawa a estuario ti agarup a 240 kilometro (150 mi) a kalawa. Ti sabangan ti kangrunaan a sanga ket 80 kilometro (50 mi).[8] Gapu kadagiti nawatiwat a rukrukodna, daytoy ket sagpaminsan a makunkuna a Ti Karayan Baybay. Ti immuna a rangtay ti karayan Amasona a sistema (idiay rabaw ti Rio Negro) ket nalukatan idi 10 Oktubre 2010. Daytoy ket adda idiay ruar ti Manaus.

Lugar a pagayusan ti danum

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Labneng Amasona

Ti Labneng Amasona, ti kadakkelan iti lubong, ket sakupenna ti agarup a 30% iti Abagatan nga Amerika, ti maysa a kalawa iti agarup a 7,050,000 kuadrado kilometro (2,720,000 sq mi). Daytoy ket maatianan manipud iti laud a mapan iti daya, manipud idiay Iquitos idiay Peru aginggana kadagiti dalan ti ballasiw ti Brasil aginggana idiay Atlantiko. Daytoy ket agala kadagiti danumna manipud iti 5 a gradgrado nga amianan ti latitud aginggana ti 20 a gradgrado nga abagatan ti latitud. Dagiti kaadaywan a taudanna ket mabirukn idiay inter-Andino a banak, nga asideg laeng manipud iti Taaw Pasipiko.

Ti Karayan Amasona ken dagiti tributariona ket nailaslasin babaen dagiti nawatiwat a kabakiran a lugar nga agbalin a malayusan iti tinawen a panagtutudo. Iti tinawen ti karayan ket umadalem ti ad-adu ngem 9 metro (30 ft), a manglaylayus kadagiti nakapalikmut a kabakiran, a tinawtawagan ti várzea ("nalayus a kabakbakiran"). Dagiti nalayusan a kabakiran ti Amasona ket dagiti kaaduan a kas pagarigan iti daytoy a pagtaengan a kita iti lubong.[9] Iti katimbengan ti panawen ti kalgaw, 110,000 kuadrado kilometro (42,000 sq mi) ti daga ket nasakupan ti danum, bayat nga iti nabasa a panawen, ti nalayusan a lugar ti Labeng Amasona ket ngumatngato ti 350,000 kuadrado kilometro (140,000 sq mi).[10]

Ti kaadu ti danum nga ibbatan ti Amasona idiay Taaw Atlantiko ket adu unay: aginggana iti 300,000 kubiko metro kada segundo (11,000,000 cu ft/s) iti panawen ti katuduan, nga adda ti katimbengan ti 209,000 kubiko metro kada segundo (7,400,000 cu ft/s) manipud idi 1973 agingana idi 1990.[11] Ti Amasona ket karebbengan para iti agarup a 20% ti nasadiwa a danum iti Daga a sumsumrek iti taaw .[9] Ti karayan ket agidurduron iti adu a pluma ti nasadiwa a danum iti taaw. Ti pluma ket 400 kilometro (250 mi) ti kaatiddogna ken baetan ti 100 ken 200 kilometro (62 ken 124 mi) a kalawa. Ti nasadiwa a danum, a nalaglag-an, ket agayus ti rabaw ti danum ti baybay, a mangnawnaw ti kaapgad ken mangbalbaliw ti maris ti rabaw ti taaw iti kalaw ti lugar iti 1,000,000 kuadrado milia (2,600,000 km2). Para kadagiti napalabas a siglo dagiti barko ket nagirepreportada a ti nasadiwa a danum idiay asideg ti sabangan ti Amasona nga adayo a makitkita manipud iti daga ket nangipagpagarupda a daytoy ket ti taaw.[7]

Ti Atlantiko ket adda ti makaanay nga allon ken enerhia ti atab a mangawit ti kaaduan kadagiti sedimento ti Amasona a mapan idiay baybay, isu nga ti Amasona ket saan nga agpayso a mangporma iti maysa a delta. Dagiti nalatak a delta iti lubong ket nasalsalakniban amin a bagbagi ti danum, bayat a ti Amasona ket dagus a maatianan kadagiti nagulo nga Atlantiko.[12]

Adda ti masna a panagtitipon a baetan ti Amasona ken dagiti labneng ti Orinoco, ti nakunkuna a kanal Casiquiare. Ti Casiquiare ket maysa a karayan a distributario ti akin ngato nga Orinoco, nga agayayus nga agpa-abagatan idiay Rio Negro, a daytoy met ket agayus idiay Amasona. Ti Casiquiare ket isu ti kadakelan a karayan iti planeta a makisilpo kadagiti dua a kangrunaan a sistema ti karayan, ti nakunkuna a panagsangsanga.

Dagiti taudan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Amasona ket agtaud manipud iti derraas Apacheta iti Arequipa idiay Nevado Mismi, a namarkaan laeng babaen ti kayo a krus.
Ti taudan ti Amasona

Ti Karayan Amasona ket addaan kadagiti serye ti sistema ti karayan idiay Colombia, Ecuador ken Peru, ken adda kadagitoy ket agayus idiay Marañón ken Ucayali, ken dagiti dadduma ket dagus nga idiay maitutop nga Amasona. Dagiti dadduma pay ket mairaman dagiti sumaganad a karayan: Putumayo, Caquetá, Vaupés, Guainía, Morona, Pastaza, Nucuray, Urituyacu, Chambira, Tigre, Nanay, Napo, ken Huallaga.

Ti kaadaywan a taudan ti Amasona ket ammo idi 1996,[13] 2001,[14] 2007,[15] and 2008,[16] a kas waig ti glasier iti naniebe a pantok iti 5,597 m (18,363 ft) a tinawtawagan iti Nevado Mismi idiay Andes ti Peru, ken agarup a 160 km (99 mi) itilaud ti Danaw Titicaca ken 700 km (430 mi) iti abagatan a daya ti Lima. Dagiti danum manipud iti pagsasabtan ti Nevado Mismi ket agayus idiay Quebradas Carhuasanta ken Apacheta, ken agayus met idiay Río Apurímac a daytoy ket tributario ti Ucayali ken kalpasanna ket tumipon iti Marañón tapno mangporma iti matutop nga Amasona. Bayat a ti pagsasabtan ti Ucayali–Marañón ket ti puntos a kaaduan dagiti heograpo ket ti lugar a pangikabilanda ti maitutop nga Amasona, idiay Brasil ti karayan ket ammo iti daytoy a puntos a kas ti Solimões das Águas. Iti ad-adayo pay a paset ti baba ti karayan manipud iti pagsasabtan ket ti pagsabatan dagiti nangisit ti marisna a danum ti Rio Negro iti namarisan iti darat a Rio Solimões, ken para iti sumurok a 6 km (4 mi), dagitoy a danum ket agabayda nga agayus a saan nga aglaok.

Kalpasan ti pagsasabtan idiay Apurímac ken Ucayali, ti karayan ket panawann ti lugar ti Andes ken palikmutan daytoy babaen ti tanap ti layus. Manipud ti daytoy a puntos aginggana idiay Marañón, iti agarup a 1,600 km (990 mi), dagiti kabakiran a bangkag ket asideg iti danum ken napauten a malayus sakbay a ti karayan ket makaabot iti kangatuan a gatad iti layusna. Dagaiti ababa a bangkag ti karayan ket lapdan laeng dagiti bassit a turod, ken ti karayan ket sumrek iti dakkel a katuduan a bakir ti Amasona.

Dagiti sistema ti karayan ken dagiti tanap ti layus idiay Brasil, Peru, Ecuador, Colombia ken Venezuela, a dagiti danumda ket agayus idiay Solimões ken dagiti tributarioda, ket tinawtawagan iti "Akinngato nga Amasona". Ti maitutop a Karayan nga Amasona ket kaaduan nga agayus babaen ti Brasil ken Peru. Daytoy ket paset ti pagbeddengan a nagbatean ti Colombia ken Perú, ken addaan kadagiti tribuario nga umabot idiay Venezuela, Colombia, Ecuador, ken Bolivia.

Panaglayus

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti ladawan nga ala ti satelite ti NASA iti nalayus a paset ti karayan

Saan amin dagiti tributario ti Amasona ket aglayus iti agpapada a tiempo iti tinawen. Adu kadagiti sanga ket mangrugi nga aglayus iti Nobiembre ket mabalin nga agtuloy nga aglayus aginggana iti Hunio. Ti panaglayus ti Rio Negro ket mangrugi iti Pebrero wenno maysa ket mangrugi a umababaw iti Hunio. Ti Karayan Madeira ket aglayus ken umababaw kadagiti nasapsapa a bulan ngem dagiti dadduma iti Amasona.

Ti kaadalem ti Amason aiti nagbaetan ti Manacapuru ken Óbidos ket nakarkulo a kas ti nagbaetan ti 20 aginggana iti 26 metro (66 iti 85 ft). Idiay Manacapuru ti kaadalem ti danum ti Amasona ket agarup laeng iti 24 metro (79 ft) iti ngato ti natimbeng a pantar ti baybay. Ad-adu ngem kagudua ti danum iti Amason a iti baba ti karayan ti Manacapuru ket adda iti baba ti pantar ti baybay.[17] Iti kababaan a pasetna ti kaadalem ti Amasona ket agtimbeng iti 20 aginggana iti 50 metro (66 iti 164 ft), kadagiti dadduma a lugar ket ad-adu a kas iti 100 metro (330 ft).[18]

Ti nangruna a karayan ket malayag dagiti dakkel a barko ti taaw a mapmapan idiay Manaus, iti 1,500 kilometro (930 mi) iti ngato ti karayan manipud iti sabangan. Dagiti babbabassit a barko ti taaw iti 3,000 a tontonelada wenno 9,000 a tontonelada[8] ken 5.5 metro (18 ft) a kalado et makaabot iti kaadayo a kas idiay Iquitos, Peru, ken 3,600 kilometro (2,200 mi) manipud iti baybay. Dagiti babbabassit a bangkag ti karayan ket makaabot iti 780 kilometro (480 mi) iti nangatngato ken ad-adayo a kas idiay Puntos Achual. Iti labes iti dayta, dagiti bassit a bangka ket kankanayonda a sumalog idiay Pongo de Manseriche, iti ngato bassit ti Punto Achual.

Ti tinawen a panaglayus ket patauden dagiti atab dagiti allon a tinawtawagan ti "pororoca". Dagiti allon ket mapasamak iti naladaw a paset ti panaglalam-ek iti atab, no ti Taaw Atlantiko ket abutenna ti karayan. Dagiti pagresultaan nga allon ket mabalin nga agtayag kadagiti 4 a metro ken mabalin a lumasat kadagiti 13 kilometro iti kaunegan a daga.[19]

Heograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Pagsarungkaran dagiti Danum ket ti pagsasabtan ti Rio Negro (nangisit) ken ti Rio Amadonas (kadaratan) idiay asideg ti Manaus, Brasil.

Kadagiti dadduma a puntos ti karayan ket mabingay kadagiti sanga a pumanaw iti nangruna a dalan ti danum, wenno nadumaduma a pagayusan ti danum, ken kadawyan nga atiddog unay, nga addaan iti akin-uneg a daga ken dagiti lateral a kanal, nga amin ket naikapet babaen ti narikut a sistema dagiti natural a kanal, a mangiwa ti ababa, nadalumpinas a dagdaga ti igapó, a dagitoy ket saan a ad-adu ngem 5 metro (16 ft) iti ngato ti ababa a karayan, kadagiti adu nga isla.

Manipud ti ili ti Canaria idiay nalatak a tikor ti Amasona aginggana iti Negro, dagiti nawatiwat a lugar ti daga ket lumnedda iti nagato a danum, nga iti ngato ket agparang laeng dagiti tuktok dagiti kayo ti kabakiran. Idiay asideg ti sabangan ti Rio Negro aginggana idiay Serpa, ken ganggani a kasumbangir ti karayan Madeira, dagiti igid ti Amasona ket ababa, aginggana intono umasideg idiay Manaus, ngumatoda tapno agbalinda kadagiti agkupkupin a turod. Idiay Óbidos, ti derraas iti 17 m (56 ft) iti ngato ti karayan ket nalikudan babaen dagiti ababa a turod. Ti ab-ababa nga Amasona ket mabalin idi a maysa a golpo ti Taaw Atlantiko, ken dagiti danumna ket dinalusanna dagiti derraas idiay asideg ti Óbidos.

Agarup laeng a sangapulo a porsiento ti danum ti Amasona ket sumrek a sumalog idiay Óbidos, bassit laeng ti agtaud manipud iti akin-amianan a bakras ti ginget. Ti pagayusan a lugar ti labneng Amasona iti ngato ti siudad ti Óbidos ket agarup a 5,000,000 kuadrado kilometro (1,900,000 sq mi), ken iti baba ti agarup a 1,000,000 kuadrado kilometro (390,000 sq mi) (agarup a 20%), ken eksklusibo iti 1,400,000 kuadrado kilometro (540,000 sq mi) iti labneng ti Tocantins. Ti Karayan Tocantins ket sumrek iti akin-abagatan a paset ti delta ti Amasona.

Kadagiti ab-ababa a gay-at ti karayan, ti amianan nga igid ket buklen dagiti serye ti napadsok, nadalumpinas a turturod para iti agarup a 240 kilometro (150 mi) manipud iti kasumbangir a sabangan ti Xingu ken ad-adayo a kas idiay Monte Alegre. Dagiti a turod ket naguduagudua a kas ti [[Teresa (agrikultura)|teresa] a mabirukan iti nagbaetanda ken ti karayan.

Iti abagatan nga igid, iti ngato ti Xingu, ti linia dagiti ababa a deraas a nagbeddengan dagiti tanap ti layus ket ganggani a sumakop idiay Santarém kadagiti serye ti naulumaymay a bakkog sakbay nga agsikkoda iti abagatan a laud, ken dumenna iti akin-baba a Tapajós, ken tumipon dagiti deraas a mangporma ti pagbaetan ti teresa ti ginget ti karayan ti Tapajós.

Sabangan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti ladawan nga ala ti satelite iti sabangan ti Karayan Amasona, a tumantan-aw iti abagatan

Ti panangipalawag no ania ti eksakto a pakabirukan ti sabangan ti Amasona, ken kasano ti kalawana, ket banag a pagsusuppiatan, gapu ti pekuliar a heograpia ti lugar. Ti Pará ken ti Amasona ket naisilpo babaen dagiti serye ti pagayusan ti danum ti karayan a tinawtawagan ti furos idiay asideg ti ili ti Breves; iti baetanda ket mabirukan ti Marajó, ti kadakkelan a naipagtitipon a karayan/baybay nga isla iti lubong.

No mairaman ti daga ti sanguanan ti karayan Pará ken ti isla ti taaw ti Marajó, ti estuario ti Amasona ket agarup a 325 kilometro (202 mi) iti kalawa.[10] Iti daytoy a kaso, ti kaakaba ti sabangan ket kadawayn a marukod manipud idiay Cabo Norte, ti rawis a mabirukan iti dagus a daya ti Pracuúba idiay estado ti Brasil iti Amapá, aginggana idiay Ponta da Tijoca idiay asideg ti ili ti Curuçá, idiay estado ti Pará.

Ti ad-adu a konserbatibo a panagrukod a mailaksid ti estuario ti Pará, manipud iti sabangan ti Karayan Araguari aginggana idiay Ponta do Navio idiay akin-amianan nga aplaya ti Marajó, ngem mangited pay laeng ti kaakaba ti sabangan ti Amasona iti sumurok a 180 kilometro (110 mi). No maikeddeng laeng ti nagruna a pagayusan ti danum ti karayan, iti nagbaetan dagiti isla ti Curuá (estado ti Amapá) ken Jurupari (estado ti Pará), ti kaakaba ket bumassit iti agarup a 15 kilometro (9.3 mi).

Fauna

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Katuduan a bakir ti Amasona
Dagiti Characin, a kas dagiti sebbangan ti pirana, ket sidsidaen dagiti higante a nutria, ngem dagitoy nga agresibo nga ikan ket makadangran pay kadagiti tatttao.

Ad-adu ngem maysa a pagkatlo kadagiti amin nga ammo a sebbangan iti lubong ket agnanaed idiay katuduan a bakir ti Amasona,[20] ti higante a tropikal a kabakiran ken labneng ti karayan nga addaan iti maysa a kalawan a sumakop iti ad-adu ngem 5,400,000 kuadrado kilometro (2,100,000 sq mi). Daytoy ti kabaknangan a tropikal a kabakiran iti lubong kadagiti termino iti biodibersidad. Adda dagiti sumurok a 3,000 sebbangan ti ikan nga agdama a mabigbigan iti labneng ti Amasona, ken adu pay dagiti agdama a madukduktalan iti tinawen.[21] Iti pay maipatinayon kadagiti rinibu a sebbangan ti ikan, ti karayan ket mangsuporta pay kadagiti kappi, algas, ken dagiti pag-ong.

Heolohia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Karayan Amasona ket nagtaud a kas transkontinental a karayan iti Pnawen ti Mioseno idi baetan ti 11.8 riwriw ken 11.3 riwriw a tawtawen iti napalabas ken nakaal aiti agdama a sukogna idi agarup a 2.4 a riwriw a tawtawen iti naplabas.

Ti Amasona ket nagayus idi iti laud a kas paset ti sistema ti karayan ti proto-Amasona-Kongo, manipud iti interior iti agdama nga aldaw nga Aprika idi dagiti kontinente ket nagsilpoda a kas ti akinlaud a Gondwana. Kadagiti sangapulo ket lima a riwriw a tawtawen iti napalabas, naporma dagiti banbantay ti Andes babaen ti panagdinnungpar ti plata ti Abagatan nga Amerika iti plata Nazca. Ti pannakaipangato ti Andes ken ti pannakaisilpo dagiti kalasag ti bato ti Brasil ken Guyana, ket nanglapped ti karayan ken gapuanan ti Amasona a nagbalin a nawatiwat nga uneg ti daga a baybay. Nagininut daytoy a baybay iti uneg ti daga a nagbalin a dakkel a nalugnak, nasadiwa a danum a danaw ken dagiti agtataeng iti baybay ket nangamponda iti biag iti nasadiwa a danum. Kas pagarigan, dagiti sumurok a 20 a sebbangan ti pagi, a kaaduan a kaasitgan a kabagian kadagiti mabirukan idiay Taaw Pasipiko, ket mabalin a mabirukan ita nga aldaw kadagiti nasadiwa a danum ti Amasona.

Sangapulo ken sangapulo ket maysa a riwriw a tawtawen iti napalabas, dagiti danum ken nakutikotanda dagiti gubang manipud iti laud ken ti Amasona ket nangrugin nga agayus nga agpadaya, ken nakaiturongan daytoy iti irurumsua ti katuduan a bakir ti Amasona. Idi las-ud dagidi Panawen ti Yelo, dagiti pantar ti baybay ket immababawda ken ti nalatak a danaw ti Amasona ket pimmardas a naatianan ken nagbalin a karayan, ken kanungpalan a nagbalin a ti kadakkelan iti lubong, ken nagayus ti kaaduan a gay-at iti kautuduan a bakir iti planeta.[22]

Dagiti kangrunaan a tributario

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Amasona ket addaan kadagiti sumurok a 1,100 tributario, 17 kadagitoy ket sumurok a 1,500 kilometro (930 mi) iti kaatiddog.[23] Dagiti nangruna ket dagiti sumaganad:

Ti Solimões, ti paset ti akinngato a Karayan Amasona
     

Listaan babaen ti kaatiddog

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. 6,259.2 km (3,889.3 mi) aginggana iti 6,712 km (4,171 mi) – Amasona, Abagatan nga Amerika[24]
  2. 3,250 km (2,020 mi) – Madeira, Bolivia/Brasil[25]
  3. 3,211 km (1,995 mi) – Purús, Peru/Brasil[26]
  4. 2,820 km (1,750 mi) – Yapura, Colombia/Brasil[27]
  5. 2,639 km (1,640 mi) – Tocantins, Brasil[28]
    Ti naala iti tangatang a pakaimatangan ti maysa a tributario ti Amasona
  6. 2,627 km (1,632 mi) – Araguaia, Brasil (tributario ti Tocantins)[29]
  7. 2,400 km (1,500 mi) – Juruá, Peru/Brasil[30]
  8. 2,250 km (1,400 mi) – Rio Negro, Brasil/Venezuela/Colombia[31]
  9. 1,992 km (1,238 mi) – Tapajós, Brasil[32]
  10. 1,979 km (1,230 mi) – Xingu, Brasil[33]
  11. 1,900 km (1,200 mi) – Karayan Ucayali, Peru[34]
  12. 1,749 km (1,087 mi) – Guaporé, Brasil/Bolivia (tributario ti Madeira)[35]
  13. 1,575 km (979 mi) – Içá (Putumayo), Abagatan nga Amerika
  14. 1,415 km (879 mi) – Marañón, Peru
  15. 1,370 km (850 mi) – Teles Pires, Brasil (tributario ti Tapajós)
  16. 1,300 km (810 mi) – Iriri, Brasil (tributario ti Xingu)
  17. 1,240 km (770 mi) – Juruena, Brasil (tributario ti Tapajós)
  18. 1,130 km (700 mi) – Madre de Dios, Peru/Bolivia (tributario ti Madeira)
  19. 1,100 km (680 mi) – Huallaga, Peru (tributario ti Marañón)

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Karayan Amasona iti GEOnet Names Server
  2. ^ a b "Amazon River". Encyclopædia Britannica. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 6 Oktubre 2015.
  3. ^ Seyler, Patrick; Laurence Maurice-Bourgoin; Jean Loup Guyot. "Hydrological Control on the Temporal Variability of Trace Element Concentration in the Amazon River and its Main Tributaries". Geological Survey of Brazil (CPRM). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 21 Hulio 2011. Naala idi 24 Hulio 2010.
  4. ^ Rubino, Carl Ralph Galvez (2000). "Amasona". Ilocano Dictionary and Grammar: Ilocano-English, English-Ilocano (iti Ingles ken Ilokano). University of Hawaiʻi Press. p. 32. ISBN 978-0-8248-2088-6.
  5. ^ [1]
  6. ^ Tom Sterling: Der Amazonas. Time-Life Bücher 1979, 7th German Printing, p. 19
  7. ^ a b Smith, Nigel J.H. (2003). Amasona Nasam-it a Baybay: Daga, Biag, ken Danum iti Sabangan ti Karayan. Unibersidad ti Texas a Pagmalditan. pp. 1–2. ISBN 978-0-292-77770-5.
  8. ^ a b Amasona (karayan) (2007 nga ed.). Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-10-29. Naala idi 12 Agosto 2007.
  9. ^ a b "Ti Karayan Amasona ken ti Nalayusan a Kabakbakiran". Sangalubongan a Pundo para iti Katutubo. Naala idi 4 Agosto 2010.
  10. ^ a b Guo, Rongxing (2006). Dagiti Teritorio a Suppiatan ken Panagtaripatu ti Rekurso: Ti Sangalubongan Polieto. Nova. p. 44. ISBN 978-1-60021-445-5.
  11. ^ Molinier et al. http://horizon.documentation.ird.fr/exl-doc/pleins_textes/pleins_textes_6/colloques2/42687.pdf
  12. ^ Penn, James R. (2001). Dagiti Karayan ti Lubong. ABC-CLIO. p. 8. ISBN 978-1-57607-042-0.
  13. ^ "Source of the Amazon River Identificated (Jacek Palkiewicz)". Palkiewicz.com. 19 Nobiembre 1999. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  14. ^ "Explorers Pinpoint Source of the Amazon (National Geographic News)". News.nationalgeographic.com. 21 Disiembre 2000. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  15. ^ "Amazon river 'longer than Nile'". BBC News. 16 Hunio 2007. Naala idi 3 Agosto 2010.
  16. ^ "Studies from INPE indicate that the Amazon River is 140 km longer than the Nile". Brazilian National Institute for Space Research. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-04-11. Naala idi 3 Agosto 2010.
  17. ^ Junk, Wolfgang J. (1997). The Central Amazon Floodplain: Ecology of a Pulsing System. Springer. p. 44. ISBN 978-3-540-59276-1.
  18. ^ Whitton, B.A. (1975). River Ecology. University of California Press. p. 462. ISBN 978-0-520-03016-9.
  19. ^ "Archive copy". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-04-17. Naala idi 2015-02-10.{{cite web}}: Panagtaripato ti CS1: naiyarkibo a kopia a kas titulo (silpo)
  20. ^ "Amazon rainforest fact sheet". Web.worldbank.org. 15 Disiembre 2005. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2014-05-03. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  21. ^ Albert, J. S.; Reis, R. E., dagiti ed. (2011). Historical Biogeography of Neotropical Freshwater Fishes. Berkeley: University of California Press.
  22. ^ Figueiredo, J.; C. Hoorn, P. van der Ven and E. Soares (2009). "Late Miocene onset of the Amazon River and the Amazon deep-sea fan: Evidence from the Foz do Amazonas Basin". Geology. 37: 619–622. doi:10.1130/g25567a.1.
  23. ^ Tom Sterling: Der Amazonas. Time-Life Bücher 1979, 8th German Printing, p. 20
  24. ^ "Greatest River". Extremescience.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-08-08. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  25. ^ "Madeira (river)". Talktalk.co.uk. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  26. ^ "Purus River: Information from". Answers.com. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  27. ^ "Japura River (river, South America) – Encyclopædia Britannica". Encyclopædia Britannica. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  28. ^ "Private Tutor". Infoplease.com. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  29. ^ "Araguaia River (river, Brazil) – Encyclopædia Britannica". Encyclopædia Britannica. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  30. ^ "Juruá River: Information from". Answers.com. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  31. ^ "Negro River: Information from". Answers.com. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  32. ^ "Tapajos River (river, Brazil) – Encyclopædia Britannica". Encyclopædia Britannica. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  33. ^ "Xingu River". International Rivers. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  34. ^ "HowStuffWorks "The Ucayali River"". Geography.howstuffworks.com. 30 Marso 2008. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-04-01. Naala idi 13 Pebrero 2011.
  35. ^ "Guapore River (river, South America) – Encyclopædia Britannica". Encyclopædia Britannica. Naala idi 13 Pebrero 2011.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Karayan Amasona iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Karayan_Amasona&oldid=400798"