Jump to content

Ariwanas

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
NGC 4414, ti maysa a tipiko nga agkusikos nga ariwanas idiay konstelasion a Coma Berenices, ket agarup a 55,000 lawag a tawen iti diametrona ken agarup a 60 a riwriw a lawag a tawtawen ti kaadayona manipud iti Daga.

Ti ariwanas ket mays a nawatiwat, a grabitasion a panakaibedbed a sistema a buklen dagiti bituen ken dagiti estelar a tidda, maysa a interestelar a pamay-an iti alingasaw ken tapok, ken nagruna ngem saan unay a maawawatan a komponente a pangpadasanna a nanaganan ti nangisit a banag.[1][2] Ti balikas nga ariwanas ket naala manipud iti Griego a galaxias (γαλαξίας), literal a kayatna a sawen ket "nagatasan", ti maysa a panagreperensia ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas. Dagiti kas pagarigan dagiti ariwanas ket sumakop manipud dagiti ansisit nga adda dagiti basbassit ngem sangapulo a riwriw(107) a bitbituen[3] aginggana kadagiti higante nga addaan dagiti ginasut a trilion (1014) a bitbituen,[4] a ti tunggal maysa ket palpalikmutanna ti bukod ti ariwanasna a tengnga iti masa.

Ti ariwanas ket agloan kadagiti nadumaduma a bilang dagiti bituen a sistema, dagiti bituen a rimpuok ken ti kita dagiti interestelar nga ulep. Iti nagbaetan dagitoy a banbanag ket ti maysa a naingpis nga interestelar a pamay-an iti alingasaw, tapok, ken dagiti kosmiko nga anaraar. Ti nangisit a banag ket agparang ti pannakaibilang para iti agarup a 90% iti masa kadagiti kaaduan nga ariwanas. Dagiti napalpaliiw a datos ket agipaltiing a dagiti nawatiwat unay a nangisit nga abot ket baka rumsuada iti tengnga kadagiti adu, wenno baka amin, nga ariwanas. Naipanunotan dagitoy a nagnangruna a mangiturturong iti aktibo a galaktiko a tengnga a mabirukan iti bugas kadagiti ariwanas. Ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket agparang a mangisanglad iti maysa a kastoy a banag.[5]

Ti ariwanas ket naipakasaritaan a naikategoria segun kadagiti makitkita a sukogda; a kadaywan a maitudtudo kadagiti bukodda a makitkita a morpolohia. Ti kadaywan a porma ket ti eliptiko nga ariwanas,[6] nga adda ti basikaw nga immitlog a sukog a lawag a bariweswes. Dagiti agkusikos nga ariwanas ket nasukogda a kasla disko nga adda ti natapokan, nga agkilkillo a dagiti ima. Dagiti rinagis wenno karnarna a sukog ket naamammon dagitoy a kas dagiti rinagis nga ariwanas ken kadaywan a nagtaud manipud iti panaggulo babaen ti grabitasional a panagguyod kadagiti kaarubana nga ariwanas. Dagiti kastoy a pannakitignay a nagbaetan dagiti ariwanas, a mabalin a pagbanagan dagiti panagtitipon, a sagpaminsan nga inaramid ti naisangsangayan a panagpaadu dagiti aramid a panagporma ti bituen a magipapan dagiti agbettak a bituen nga ariwanas. Dagiti basbassit nga ariwanas ket awananda kadagiti nasupnet a patakder a maipadpatudo a kas dagiti rinagis nag ariwanas.[7]

Adda ngata dagiti agarup a 170 bilion (1.7 × 1011) nga ariwanas a mapalpaliiw a law-ang,[8][9] ken posible nga ad-adyu pay kadagiti nawatwatiwat a teoretiko a multiberso.[10] Kaaduan ket 1,000 to 100,000[11] a dagiti parsec iti diametro ken kadaywan a naisina babaen ti kaadayo iti urno s iti riwriw iti parsecs (wenno megaparsecs).[12] Ti Intergalaktiko a limbang (ti limbang a nagbaetan dagiti ariwanas) ket napnoda kadagiti naingpis nga alingasaw iti natimbengan a densidad iti basbassit ngem maysa nga atomo iti tunggal maysa a kubiko metro. Kaaduan kadagiti ariwanas ket naurnosda kadagiti pagurnosan iti asosasion nga ammo a kas dagiti grupo ken rimpuok, a daytoy ket, a kadawyan daytoy nga agbalin dagiti dakdakkel a nalatak a rimpuok. Iti kadakkelan a gantingan, dagitoy nga asosasion ket sapasap dagitoy a maur-urnos kadagiti sabanas ken pilamento, a napalikmutan babaen dagiti nakadakdakkel a vkodapsi.[13]

Etimolohia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti balikas nga ariwanas ket nagtaud iti Griego a termino para iti bukodtayo nga aríwánas, galaxias (γαλαξίας, "milky one"), wenno kyklos ("sirkulo") galaktikos ("nagatasan")[14] para iti langana iti langit. Iti Griego a mitolohia,, ni Zeus ket inkabilna ti anakna a lalaki a naipasngay babaen ti mortal a babai, ti maladaga Herakles, iti suso ni Hera bayat nga isu ket nakaturturog tapno ti maladaga ket inumenna ti nadiosan a gatas ti mortal a babai ken iti gapu daytoy ket agbalinto a saan a matay. Ni Hera ket nakariing bayat nga agsussuso ken nakitana nga agayaywan ti dina ammo a maladaga: induronna ti maladaga ken pimmsuak ti gatasna iti rabii a langit, a nagpataud daytoy ti nakusnaw a lawag a natawtawaganen a kas ti Nagririmpuok a Bitbituen.[15][16]

Iti astronomiko a literatura, ti naipadakkel a balikas ti 'Ariwanas' ket maus-usar a mangitudo ti bukodtayo nga ariwanas, ti Nagririmpuok a Bitbituen, tapno mailasin manipud kadagiti bilion a sabsabali nga ariwanas. Ti Ingles a termino a Milky Way ket masurot manipud iti sarita babaen ni Chaucer:

"See yonder, lo, the Galaxyë
 Which men clepeth the Milky Wey,
 For hit is whyt."

— Geoffrey Chaucer. Ti Balay iti Dayaw, c. 1380.[14]

Idi inaramid ni William Herschel ti bukodna a katologo dagiti nauneg a banag iti langit idi 1786, isu ket nagusar tinagan a agkusikos a nebulosa para kadagiti naisangayan a banag aka ti M31. Dagitoy ket mabigbiganto a dagiti nakadakdakkel a nagtitiponan dagiti bitbituen, idi ti husto a kaadayo dagitoy abanag ket narugian a maiyamanan, ken materminodanto a ka dagiti iisla a law-ang. Nupay kasta, ti balikas a Law-ang ket naawawatan a ti kayatna a sawen ket ti intero nga irurumsua, so nga daytoy nga insao ket saan unayen a maus-usar ken dagiti banbanag ket nagbalin nga ammo a kas dagiti ariwanas.[17]

Panagpalpaliiw a pakasaritaan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti realisasion a datayo ket agtaeng iti maysa nga ariwanas, ken adda idi, iti kinapudno, nga adda dagiti sabsabali nga ariwanas, dagiti paralelo a panakaduktalan a naaramid a maipanggep ti Nagririmpuok a Bitbituen ken dagiti dadduma a nebula iti rabii a langit.

Nagririmpuok a Bitbituen

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Nagririmpuok a Bitbituen
Galaktiko a Tengnga iti Nagririmpuok a Bitbituen

Ti Griego a pilosopo a ni Democritus (450–370 BC) ket nagipaltiing a dagiti naraniag a banda iti rabii a langit a tinawtawagan a Nagririmpuok a Bitbituen ket baka buklen dagiti adayo a bitbituen.[18] Aristoteles (384–322 BC), nupay kasta, namatmati a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket naaramid babaen ti "ti panaggangat iti immapuy a panagisang-aw kadagiti bituen a dagitoy ket dadakkel, adu ken nagiinnnasidegda" ken ti "panaggangat ket maaramid idiay ngato a paset iti tangatang, idiay rehion iti lubong nga agtultuloy kadagiti panaggunay dagiti nainlangitan."[19] Ti Neoplatonista a pilosopo a ni Olympiodorus the Younger (c. 495–570 AD) ket sientipiko idi a kritiko iti daytoy a kapanunutan, a sumupsupiat a no ti Nagririmpuok a Bitbituen ket sublinario daytoy ket nasken nga agparang a sabali kadagiti sabsabali a panawen ken luglugar iti Daga, ken daytoy ket nasken nga adda iti paralahe, na daytoy ket awan. Iti panunutna, ti Naririmpuok a Bitbituen ket maysa a nailangitanl. Daytoy a kapanunotan ket kalpasanto a makaimpluensia iti Islamiko a lubong.[20]

Segun kenni Mohani Mohamed, ti Arabiano nga astronomo a ni Alhazen (965–1037) ket nagaramid ti immuna a panagpalpaliiw ken panagrukod paralahe ti Nagririmpuok a Bitbituen,[21] ken isu ket "naikeddengna a ti gapuanan ti Nagririmpuok a Bitbituen ket awan ti paralahe, adayo unay iti Daga ken saan a tagikuaen ti tangatang."[22] Ti Persiano nga astronomo a ni Abū Rayhān al-Bīrūnī (973–1048) ket nagipaltiing a ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket dagiti "umnong dagiti adu a tidda iti masna iti nebulosa a bitbituen."[23][24] Ti Andalusian nga astronomo a ni Ibn Bajjah ("Avempace", d. 1138) ket nagipaltiing a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket naaramid kadagiti adu a bitbituen a gangani nga agaasideg ken agparang ngaagtultuloy nga imahen gapu ti nagbanagan ti to be a repraksion manipud kadagiti sublunario a materiales,[19][25] a nagdakamat kadagiti panagpalpaliiwna iti pangsilpo iti Hupiter ken Marte a kas ebidensia iti daytoy nga irurumsua no ti dua a banag ket aginnasidegda.[19] Idi maika-14 a siglo, ti Taga-Siri a naipasngay a ni Ibn Qayyim Al-Jawziyya ket nagipaltiing a ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket "reprep dagiti babassit a bitbituen a naipenpen iti maysa a globo dagiti natalinaed a bitbituen".[26]

Ti pudno a paneknek ti Nagririmpuok a Bitbituen a buklen dagiti adu a bitbituen ket manipud idi 1610 idi ni Galileo Galilei ket nagusar ti maysa a teleskopio tapno maadalna ti Nagririmpuok a Bitbituen ken naduktalanna a daytoy ket buklen dagiti adu unay a bilbilang dagiti nakusnaw a bitbituen.[27] Idi 1750 ni Thomas Wright, iti bukodna a Maysa a kasisigud wenno baro a hipotesis iti Law-ang, ket nagsirmata a (napudno) ti ariwanas ket mabalin a agliklikmut a bagi dagiti nawatiwat a bilbilang dagiti bituen a tinengtengngel babaen ti grabitasional a puersa, a kaparis ti sistema a solar iti dakdakkel a gantingan. Ti nagbanagan dagiti disko dagiti bitbituen ket makita a kas banda iti langit manipud iti perspektibo iti uneg ti disko.[28] Iti maysa a tratado idi 1755, ni Immanuel Kant inpasayaatna ti kapanunotan ni Wright a maipanggep ti patakder iti Naririmpuok a Bitbituen.

Ti sukog iti Naririmpuok a Bitbituen a kas naipakissayan a bituen a bilbilang babaen ni William Herschel idi 1785; ti sistema solar ket naipagarup nga adda idiay asideg ti tengnga.

Ti immuna a panagpadas ti panagipalpalawag ti sukog iti Nagririmpuok a Bitbituen ken ti puestona iti Init ket inaramid ni William Herschel idi 1785 babaen ti naannad a panagbilang dagiti bituen kadagiti sabsabali a rehion iti langit. Isu ket napakataud iti diagrama iti sukog iti ariwanas iti sistema a solar nga asideg ti tengnga.[29] A nagusar iti napasayaat nga arngian, ni Kapteyn idi 1920 ket nakasangpet iti ladawan iti bassit nga (diametto ti agarup a 15 kiloparsecs) basikaw nga immitlog nga ariwanas nga adda ti Init nga asideg ti tengnga. Ti sabali pay a pamay-an ket babaen ni Harlow Shapley a naibatay ti panagkatologo dagiti globular a rimpuok a nagiturong daytoy ti naisangsangayan a sabali a ladawan: ti maysa a dalumpinas a disko nga adda ti diametro ti agarup a 70 kiloparsecs ken ti Init ket adayo manipud iti tengnga.[28] Dagitoy dua a panagusig ket napaay ti panangala ti panagsagepsep iti lawag babaen ti interestelar a tapok nga adda ti galaktiko a dalumpinas, ngem kalpasan ni Robert Julius Trumpler ket inbilangna daytoy a nagbanagan idi1930 babaen ti panagadalna dagiti nalukatan a rimpuok, ti agdama a ladawan ti bukod tayo nga ariwanas, ti Nagririmpuok a Bitbituen, ket rimsua.[30]

Pannakailasin manipud kadagiti sabali a nebulosa

[urnosen | urnosen ti taudan]
Pannakailadawan iti Messier 51 baen ni Apo Rosse idi 1845, nga ammo kalpasan daytoy iti Alikuno nga Ariwanas

Idi maika-10 a siglo, ti Persiano nga astronomo, a ni Abd al-Rahman al-Sufi (naamammoan iti laud a kas ni Azophi), ket nangaramid ti kasapaan a nairehistro a panagpalpaliiw iti Andromeda nga Ariwanas, a nangipalpalawag a daytoy ket "bassit nga ulep".[31] Ti Andromeda nga Ariwanas ket nawaya a naduktalan manen babaen ni Simon Marius idi 1612.[31] Ni Al-Sufi ketnainagananna pay ti Dakkel a Magallanes nga Ulep, a makita daytoy manipud idiay Yemen, ngem saan a makita idiay Isfahan; daytoy ket saan a nakita dagiti Europeano aginggana idi nagbaniaga ni Magellan idi maika-16 a siglo.[32][33] Dagitoy ti immuna nga ariwanas a saan a ti Nagririmpuok a Bitbituen a napalpaliiw manipud iti Daga. Ni Al-Sufi ket nagipablaak kadagitoy a panagsukusokna iti librona a Libro dagiti Natalinaed a Bituen idi 964.

Idi 1750 ni Thomas Wright, iti bukodna a Maysa a kasisigud a teoria wenno baro a hipotesis iti Law-ang, naisipanna (a husto) a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket nadalumpinas a disko dagiti bituen, ken adda dagiti nebulosa a makita iti rabii a langit ket mabalin a dagiti sabsabali a Naririmpuok a Bitbituen.[28][34] Idi 1755, ni Immanuel Kant ket nangipaammo ti termino nga "isla a law-ang" para kadagitoy a adayo a nebulosa.

Ti pakaipanan ti maika-18 a siglo, ni Charles Messier ket nagumnong ti maysa a katologo a naglaon kadagiti 109 a karanigan a nebulosa (nainlangitan a banbanag nga agparang a kasla nebulosa), kalpasan daytoy ket sinaruno ti dakdakkel a katologo dagiti 5,000 a nebulosa nga inurnong babaen ni William Herschel.[28] Idi 1845, ni Apo Rosse ket nagaramid ti maysa a baro a teleskopio ken nakabael a nangilasin ti paggiddiatan ti basikaw nga immitlog ken agkusikos a nebulosa. Isu ket nakabael pay a nakakita ti agmaymaysa a punto a nagtaudan kadagitoy a nebulosa, a daytoy ket nangted ti panagpasingked kadagiti nasapa kapanunutan ni Kant.[35]

Idi 1912, ni Vesto Slipher ket nagaramid kadagiti espektrograpiko a panagadal kadagiti karanigan a nagkusikos a nebulosa tapno maikeddengna no dagitoy ket naaramid manipud kadagiti kimiko a manamnama kadagiti planetario a sistema. Nupay kasta, ni Slipher ket naduktalanna a ti nagkusikos a nebulosa ket adda dagiti nagato a nalabbaga panagsukat, a daytoy ket mangitudo a dagitoy ket umadadayo iti naparpardas a gatad ngem ti panagtalaw a kinapardas ti Naririmpuok a Bitbituen. Nga isu ngarod a dagitoy ket saan a naibedbed ti grabidad ti Nagririmpuok a Bitbituen, ken dagitoy mabalin a saan a paset iti ariwanas.[36][37]

Idi 1917, ni Heber Curtis ket nakapalpaliiw ti nova a S Andromedae ti kaunegan ti "Nalatak nga Andromeda Nebulosa" (a kas ti Andromeda nga Ariwanas, ti Messier a banag a M31, nga ammo). Iti panagbirbirukna kadagiti potograpiko a rehistro, isu ket nakabiruk pay kadagiti 11 a nova. Ni Curtis ket napaliiwna a dagiti nova ket, iti katimbengan, a 10 kinadakkel a nakuskusnaw ngem dagiti rimsua iti bukodtayo nga ariwanas. A kas ti nagbanagan daytoy isu ket nakapabael a nakaaramid ti panagkarkulo ti kaadayo kadagiti 150,000 a parsec. Isu ket nagipatakder kadagiti makunkuna a "isla a law-ang" a hipotesis, nga agibagbaga a ti agkusikos a nebulosa ket dagiti nawaya nga ariwanas.[38]

Ladawan iti "Nalatak nga Andromeda Nebulosa" manipud idi 1899, a kalpasan daytoy ket nainaganan a kas ti Andromeda nga Ariwanas

Idi 1920 ti nakunkuna a Nalatak a Suppiat ket naaramid a naggiddiatan ni Harlow Shapley ken Heber Curtis, ti kaipapanan ti kasasaad iti Nagririmpuok a Bitbituen, ti agkusikos nebulosa, ken dagiti rukod iti law-ang. Tapno masuportaranna iti daytoy a pangtunton a ti Nalatak nga Andromeda Nebulosa ket maysa nga akin-ruar nga ariwanas, ni Curtis ket nagisurat a ti langa dagiti nagisit a bet-ang a kapadpada dagiti tapok nga ulep idiay Naririmpuok a Bitbituen, ken ti pay naisangsangayan a Doppler a panagsukat.[39]

Daytoy a banag ket naipatingga a naikeddeng idi nasapa a panawen ti 1920. Idi 1922, ti astronomo a ni Ernst Öpik ket nagited ti kaadayo a panangikeddeng a nagsuporta ti teoria a ti Andromeda Nebulosa ket maysa nga adayo a naisangsangayan a galaktiko a banag.[40] Ti panagus-usar ti 100 a pulgada a Bantay Wilson a teleskopio, ni Edwin Hubble ket nakapabael a mangsulbar dagiti akin-ruar a paset dagiti agkusikos a nebulosa a kas urnong dagiti nagmaymaysa a bituen ken nanginagan kadagiti Cepheid a panagdumaduma, a daytoy ket nangpalubos kaniana ti panagkarkulo ti kaadayo dagiti nebulosa: dagitoy ket adayoda unay nga sabali a paset iti Naririmpuok a Bitbituen.[41] Idi 1936 ni Hubble nagpataud ti maysa a pannakaidasig ti sistema para kadagiti ariwanas a maus-usar iti tatta pay nga aldaw, ti Hubble a panagsasaruno.[42]

Moderno a panagsukisok

[urnosen | urnosen ti taudan]
Killo a panagtayyek iti kadaywan nga agkusikos nga ariwanas: naipadto (A) ken napalpaliiw (B). Ti kaadayo ket manipud iti galaktiko a bugas.
Ti maikadua a kaadaywan nga ariwanas: UDFy-38135539

Idi 1944, ni Hendrik van de Hulst ket nagipadto a ti mikroaanda a radision iti kaatiddog ti allon iti 21 sm a nagbanagan manipud iti interestelar nga atomiko a hidroheno nga alingasaw;[43] daytoy a radiasion ket napaliiw idi 1951. Daytoy a radiasion ket nangpalubos para iti naiparang-ay a panagdal ti Ariwanas ti Naririmpuok a Bitbituen, gapu ta daytoy ket saan a naapektaran babaen ti panagsspsep ti tapok ket ti bukod a Doppler a panagsukat ket mabalin nga usaren ti panangimapa dagiti panaggunay ti alaingasaw idiay Ariwanas. Dagitoy a panagpalpaliiw ket nangiturong ti postulasion iti agtaytayyek a baras a patakder iti tengnga ti Ariwanas.[44] Nga adda dagiti napasayaat a radio a teleskopio, ti alingasaw a hidroheno ket mabalin a masurot kadagiti sabsabali nga ariwanas

Idi panawen ti 1970 naduktalan kadagiti panagadal ni Vera Rubin iti kapardas ti panagtayyek iti alingasaw kadagiti ariwanas nga adda dagiti dagup a makita a masa ket (manipud kadagiti bituen ken alingasaw) saan nga husto ti panakaibilang para iti pardas iti agtaytayyek nga alingasaw. Daytoy a problema ti ariwanas a panagtayyek ket naikapanunotan a naipalpalawag babaen ti kaadda kadagiti adu a kantidad iti saan a makita a nangisit a banag.[45][46]

Iti rugi ti panawen ti 1990, ti Hubble a Teleskopio ti Limbang ket nakapataud kadagiti napasayaat a panagpalpaliiw. Ken dagiti pay nadumaduma a banbanag, daytoy ket nangipatakder a ti napukaw a nangisit a banag iti bukod tayo nga ariwanas ket saan a buklen laeng dagiti nakusnaw ken babassit a bituen.[47] Ti Hubble a Nauneg a Lugar, ti maysa nga atiddog unay a panangiparang iti maysa nga awan ti linaon a paset iti langit, ket nakaited ti ebidensia nga adda dagiti agarup a 125 bilion (1.25×1011) nga ariwanas iti law-ang.[48] Ti panagpasayaat ti teknolohia ti panagduktal ti espektra a saan a makita ti tao (radio a telekopio, inpraroho a kamera, ken x-ray a teleskopio) ket mangpalubos ti panagduktal kadagiti sabsabali nga ariwanas a saan a maduktalan babaen ti Hubble. A naisangsangayan ti, panagsukisok ti ariwanas idiay Pagliklikan a Sona (ti rehion iti langit a nalapdanbabaen ti Naririmpuok a Bitbituen) ket nagpakita kadagiti adu a baro nga ariwanas.[49]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Sparke & Gallagher III 2000, p. i
  2. ^ Hupp, E.; Roy, S.; Watzke, M. (2006-08-12). "NASA ket Nakabiruk kadagiti Paneknek iti Nangisit a Banag". NASA. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-03-28. Naala idi 2007-04-17.
  3. ^ "Panangilukasan iti Virgo nga Ansisit nga Ariwanas". ESO. 2000-05-03. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-07-29. Naala idi 2007-01-03.
  4. ^ Uson, J. M.; Boughn, S. P.; Kuhn, J. R. (1990). "Ti tengnga nga ariwanas iti Abell 2029 – Ti maysa a daan nalatak a higante". Siensia. 250 (4980): 539–540. Bibcode:1990Sci...250..539U. doi:10.1126/science.250.4980.539.
  5. ^ Finley, D.; Aguilar, D. (2005-11-02). "Dagiti astronomo ket nakaala ti kaasitgan a pannakakita itiMisterioso a Bugas ti Nagririmpuok a Bitbituen". Obserbatorio ti Nailian a Radio nga Astronomia. Naala idi 2006-08-10.
  6. ^ Hoover, A. (2003-06-16). "Dagiti UF nga Astronomo: Ti Law-ang Nasimsimple Bassit ngem ti Nanamnama". Hubble News Desk. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-20. Naala idi 2011-03-04. Based upon:
    • Graham, A. W.; Guzmán, R. (2003). "HST Potometrio dagiti Ansisit nga Basikaw nga Immitlog nga Ariwanas idiay Coma, ken ti Panagipalpalawag para iti naipasingked a Patakder a Dikotomia a nagbaetan ti Ansisit ken Naraniag a Basikaw nga Immitlog nga Ariwanas". Astronomiko a Warnakan. 125 (6): 2936–2950. arXiv:astro-ph/0303391. Bibcode:2003AJ....125.2936G. doi:10.1086/374992.
  7. ^ Jarrett, T. H. "Near-Infrared Galaxy Morphology Atlas". Instituto ti Teknolohia ti California. Naala idi 2007-01-09.
  8. ^ Gott III, J. R. (2005). "Mapa iti law-ang". Astropisikal a Warnakan. 624 (2): 463–484. arXiv:astro-ph/0310571. Bibcode:2005ApJ...624..463G. doi:10.1086/428890.
  9. ^ Mackie, G. (2002-02-01). "Ti panagkita ti Law-ang iti maysa a bukel iti Taranaki a Darat". Unibersidad ti Swinburne. Naala idi 2006-12-20.
  10. ^ Ti Pabrika iti Kinapudno David Deutsch – 2011
  11. ^ "Ti Kadakkelan a Nailadawan nga Ariwanas ni Hubble ket Mangidaton ti Baro a Nangato a Panagilawlawagan a Panakakita". NASA. 2006-02-28. Naala idi 2007-01-03.
  12. ^ Gilman, D. "Dagiti Ariwanas: Isla dagiti Bitbituen". NASA/WMAP. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-08-02. Naala idi 2006-08-10.
  13. ^ "Rimpuok ti Arwanas ken Dakkel a Gantingan a Patakder". Unibersidad ti Cambridge. Naala idi 2007-01-15.
  14. ^ a b Harper, D. "galaxy". Online Etymology Dictionary. Naala idi 2011-11-11.
  15. ^ Waller & Hodge 2003, p. 91
  16. ^ Koneãn˘, Lubomír. "Emblematiko, Agrikultura, ken Mitograpia Ti Nagtaudan ti Nagririmpuok a Bitbituen" (PDF). Akademia dagiti Siensia iti Republika ti Tseko. Naiyarkibo (PDF) manipud iti kasisigud idi 2006-07-20. Naala idi 2007-01-05.
  17. ^ Rao, J. (2005-09-02). "Sukisuken ti Pagturayan ti Pumapana". Space.com. Naala idi 2007-01-03.
  18. ^ Plutarch (2006). Ti Kompleto nga Obra Tomo 3: Dagiti Salaysay ken Nadumaduma. Echo a Biblioteka. panid 66, kapitulo 3. ISBN 978-1-4068-3224-2.
  19. ^ a b c Montada, J. P. (2007-09-28). "Ibn Bajja". Stanford nga Ensiklopedia iti Pilosopia. Naala idi 2008-07-11.
  20. ^ Heidarzadeh 2008, pp. 23–25
  21. ^ Mohamed 2000, pp. 49–50
  22. ^ Bouali, H.-E.; Zghal, M.; Lakhdar, Z. B. (2005). "Pannakaidayeg iti Optikal a Penomena: Panangipatakder ti Immuna a Ibn Al-Haytham a Pagobraan iti Potograpia" (PDF). Ti Edukasion ken Panagsanay kadagit Optiko ken Potoniko a Komperensia. Naala idi 2008-07-08.
  23. ^ O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni", MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.
  24. ^ Al-Biruni 2004, p. 87
  25. ^ Heidarzadeh 2008, p. 25, Table 2.1
  26. ^ Livingston, J. W. (1971). "Ibn Qayyim al-Jawziyyah: Ti Maika-14 a siglo a Salaknik iti Astrolohiko a Pannakailangitan ken Alkemiko a Transmutasion". Warnakan iti Amerikano nga Oriental a Kagimongan. 91 (1): 96–103 [99]. doi:10.2307/600445. JSTOR 600445.
  27. ^ O'Connor, J. J.; Robertson, E. F. (Nobiembre 2002). "Galileo Galilei". Unibersidad ti St. Andrews. Naala idi 2007-01-08.
  28. ^ a b c d Evans, J. C. (1998-11-24). "Ti Ariwanas tayo". Unibersidad ti George Mason. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2016-04-14. Naala idi 2007-01-04.
  29. ^ Paul 1993, pp. 16–18
  30. ^ Trimble, V. (1999). "Robert Trumpler ken ti (Awan) panakasarang iti Limbang". Pakdaar iti Amerikano nga Astronomiko a kagimongan. 31 (31): 1479. Bibcode:1999AAS...195.7409T.
  31. ^ a b Kepple & Sanner 1998, p. 18
  32. ^ "Abd-al-Rahman Al Sufi (Disiembre 7, 903 – Mayo 25, 986 A.D.)". Observatoire de Paris. Naala idi 2007-04-19.
  33. ^ "Ti Dakkel a Magalanes nga Ulep, LMC". Observatoire de Paris. Naala idi 2007-04-19.
  34. ^ Kitaen ti inadaw a sinao manipud iti Maysa a kasisigud a teoria wenno baro a hipotesis iti Law-ang ni Wright idiay Dyson, F. (1979). Panagdisturbo ti Law-ang. Pan a Liblibro. p. 245. ISBN 0-330-26324-2.
  35. ^ Abbey, L. "Ti Konde iti Rosse ken ti Lebiatano iti Parsontown". Naala idi 2007-01-04.
  36. ^ Slipher, V. M. (1913). "Ti raniag a kinapardas iti Andromeda a Nebulosa". Pakdaar ti Lowell nga Obserbatorio. 1: 56–57. Bibcode:1913LowOB...2...56S.
  37. ^ Slipher, V. M. (1915). "Spektrograpiko a Panagpalpaliiw iti Nebulosa". Nadayeg nga Astronomia. 23: 21–24. Bibcode:1915PA.....23...21S.
  38. ^ Curtis, H. D. (1988). "Dagiti nova iti Agkusikos a Nebulosa ken ti Teoria nga Isla a Law-ang". Dagiti Pablaak iti Astronomiko a kagimongan iti Pasipiko. 100: 6. Bibcode:1988PASP..100....6C. doi:10.1086/132128.
  39. ^ Weaver, H. F. "Robert Julius Trumpler". Nailian nga Akademia dagiti Siensia ti Estados Unidos. Naala idi 2007-01-05.
  40. ^ Öpik, E. (1922). "Maysa a karkulo iti kaadayo iti Nebulosa". Astropisikal a Warnakan. 55: 406. Bibcode:1922ApJ....55..406O. doi:10.1086/142680.
  41. ^ Hubble, E. P. (1929). "Ti agkusikos a nebulosa a kas maysa a nailangitan a sistema, Messier 31". Astropisiskal a Warnakan. 69: 103–158. Bibcode:1929ApJ....69..103H. doi:10.1086/143167.
  42. ^ Sandage, A. (1989). "Edwin Hubble, 1889–1953". Warnakan iti Naarian a Kagimongan ti Astronomiko iti Kanada. 83 (6). Naala idi 2007-01-08.
  43. ^ Tenn, J. "Hendrik Christoffel van de Hulst". Estado a Unibersidad ti Sonoma. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-05-29. Naala idi 2007-01-05.
  44. ^ López-Corredoira, M. (2001). "Panagbirbiruk para iti nadalumpinas a Galaktiko a baras ken singsing idiay DENIS". Astronomia ken Astropisika. 373 (1): 139–152. arXiv:astro-ph/0104307. Bibcode:2001A&A...373..139L. doi:10.1051/0004-6361:20010560.
  45. ^ Rubin, V. C. (1983). "Nangisit a banag kadagiti agkusikos nga ariwanas". Sientipiko nga Amerikano. 248 (6): 96–106. Bibcode:1983SciAm.248...96R. doi:10.1038/scientificamerican0683-96.
  46. ^ Rubin, V. C. (2000). "Sangagasut a Tawen dagiti Agtaytayyek nga Ariwanas". Dagiti Pablaak iti AStronimiko a Kagimongan iti Pasipiko. 112 (772): 747–750. Bibcode:2000PASP..112..747R. doi:10.1086/316573.
  47. ^ "Ti Hubble Nagpaay ti Pangyuna a Panagilawlawag para iti Nangisit a Banag". Hubble News Desk. 1994-10-17. Naala idi 2007-01-08.
  48. ^ "Mano pay ti kaadu dagiti ariwanas?". NASA. 2002-11-27. Naala idi 2007-01-08.
  49. ^ Kraan-Korteweg, R. C.; Juraszek, S. (2000). "Panagmapa dagiti Nailemmeng a Law-ang: Ti panakaiwarwaras ti ariwans idiay Pagliklikan a Sona". Dagiti Pablaak iti Astronomiko a Kagimongan iti Australia. 17 (1): 6–12. arXiv:astro-ph/9910572. Bibcode:1999astro.ph.10572K.

Bibliograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Kategoria:Ariwanas iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Ariwanas&oldid=399886"