Santol

Santol
	Pannakailadawan ti santol, manipud iti Flora de Filipinas (1887-1883) babaen ni Francisco Manuel Blanco
	Bulong ti kayo a santol iti Filipinas
Taksonomia
Pagarian:	Plantae
Klado:	Tracheophytes
Klado:	Angiospermae
Klado:	Eudicotidae
Klado:	Rosids
Urnos:	Sapindales
Pamilia:	Meliaceae
Henero:	Sandoricum
Sebbangan:	S. koetjape
Dua a nagan
	Sandoricum koetjape; (Burm.f.) Merr.
	Patneng a sakup ti santol iti Malesia
Kapada a nagan
	Melia koetjape Burm.f. (basonimo); Sandoricum indicum Cav.; Sandoricum nervosum Blume;

Ti santol (Sandoricum koetjape) ket tropikal a bunga a naimuyongan idiay Abagatan a daya nga Asia.

Taudan ken pannakaiwarwaras

Ti santol ket naipamatian a patneng ti Indotsina ken Peninsular a Malaysia, ken naipayam-ammo ken nagbalinen a naturalisado idiay India, Borneo, Indonesia, ti Is-isla ti Maluku , Maurisius, ken ti Filipinas. Daytoy ket kadawyan a naimuyongan kadagitoy amin a rehion ti ken ti bungbunga ket adu iti panawen ti tiempona kadagiti lokal ken sangalubongan a pagtagilakuan.

Lokal a nagnagan

Filipinas: santol (manipud iti taudan a nagan)
Tailandes : krathon (กระท้อน, [kratʰɔ́ːn]) wenno sathon (สะท้อน); ken ti pay ma tong (มะต้อง) wenno ma tuen (มะตื๋น) idiay Akin abagatan a Tailandia
Malay: kecapi, kelampu, ranggu , sentul
Birmano: သစ်တို thi' tou [θɪʔ tò]
Pranses: faux mangoustanier, santol
Khmer: កំពីងរាជ (ក្រពេញរាជ, លោះ) [kɑmpɨɲ riec]
Lao: ໝາກຕ້ອງ [mȁːktɔ̂ːŋ]
Singhales: donka
Indones: kecapi, ketuat, sentul

Deskripsion

Adda dagiti dua a kita ti bunga ti santol ken sigud idi a naipagpagarup a dua a sabali a sebbangan, ti duyaw ken ti nalabbasit. Ti paggiddiatan ti maris ket adda iti maris dagiti laklakay a bulong sakbayda nga agtinnag. Ti nalabbasit ket kaaduan nga ad-adu ken ti lumabbasit a nalaokan ti berde a maris ti bulong ket mangnayon ti pannakaisangayan ken kapintas ti kayo. Dagiti bunga ket kasla ti kadakkel, sukog ken kudil dagiti melokoton, nga addaan bassit ti lumabbasit a marisna. Dagitoy dua a kita ket addaan iti kudil a mabalin nga adda ti naiingpis wenno napuskol ukis, segun ti kita. Daytoy ket kadawyan a naimas a makan ken adda met dagiti sabali a kultibar a mabalin nga aglaon ti kasla a gatas a tubbog. Ti akin-tengnga a lasagna iti asideg ti bukbukel ket mabalin a nasam-it wenno naalsem ken aglon kadagiti bukel a saan a makan. Kadagiti dadduma pay a kita ti akin-ruar a kudil ket napuspuskol ken ti nangruna a makan a partena ken adda ti nanama a kas dagiti melokoton a maitipon ti ti nanam ken linabag dagiti mansanas. Dagiti akin-ruar a kudil ti dadduma ket naing-ingpis ken natangtangken ken ti akin-uneg a lasagna a mangpalikmut kadagiti bukel ket mabalin a makan. Dagitoy ket mabalin a naalsem kadagiti daduma a kultibar ken gapuana ti napabassit a panagkayat ti daytoy a kayo. Dagiti napasayaat a kita ket nakapaadu ti kapuskol ti makan nga akin-ruar a lasagna ken mabalin a makan babaen ti panagkutsara ken maibati laeng ti ukisna, ken mabalin a mangpaadu ti panagkayat ti santol iti sangalubongan.

Maibunga daytoy kadagiti napardas nga agtubtubo a kayo a mabalin a makaabot ti 150 a pie ti katayagna. Daytoy addan ti naparagpagan a bulog ken de-rosas wenno duyaw-berde a sabsabong iti kaatiddog ti agarupa 1 a sentimetro].

Panagusar

Dagiti naluom a bunga ket maburas babaen ti panagkalay-at iti kayo kenno burasen babaen ti ima wenno mabalin pay a sibbolen. Ti lasagna ket mabalin a makan a naata wenno isawsaw iti suka wenno asinan. Daytoy ket mabalin pay a maluto. Ti maigad a lasagna ket lutlutuen iti getta ket malaokan iti karne ti baboy ken sili ken masidsida daytoy idiay Bicol, Filipinas. Ti bukbukel ti santol ket saana mayat a makan ken mabalin a makapisang kadagiti bagis ti no maalimon.^[3]

Iti Tailandes a panagluto ti bunga ti santol ket inus-usar a panagaramid iti som tam no daytoy ket darangidang pay laeng. Daytoy pay ti nangruna a rekado ti santol ken karne ti baboy (แกงหมูกระท้อน)^[4] ken dagiti santol ken lagdaw a Thai curry (แกงคั่วกระท้อนกุ้ง).^[5]

Ti tarikayo ti kayo ket naserbi para iti panagbangon, gapu ti kaaduna daytoy ken kalaka a maobra ken mapasileng. Nasayaat pay daytoy a paglinongan a kayo. Dagiti bulong ken ukis ti kayona ket naus-usar a pangngagas a kas ti kataplasma. Dagiti nadumaduma a parte ti mula ket mabalin nga usaren a panagsuppiat ti inplamasion,^[6] ken adda met dagiti kimiko a tubbog manipud iti santol ket ungkay a nakaipakpakita ti anti-kanser a tagtagikua iti in vitro.^[7] Dagiti tubbog ti santol manipud iti bukbukelna ket adda pay dagiti kontra-insekto a tagikua.^[8]

Panangmuyong

Daytoy ket kayo dagiti rehion ti tropikal a nadam-eg ken agtubo manipud iti kangato ti lessaad ti baybay iti 3,000 pie ti ngato a lessaad ti baybay. Daytoy ket nasaysayaat nga agtubo kadagiti nauneg ken organiko a daga, ken ti tudo a naiwarwaras iti amin a paset ti tawen. Daytoy ket mabalinna met nga ibturan dagiti namaga a paset ti tiempo. Ti kaadayo ti baet dagiti panagmula kada maysa ket 20 aginggana ti 25 pie. Daytoy ket nasken ti panagabuno iti dua a beses ti kada tawen tapno nasaysayaat a dumakkel. Kadaywan a dagiti pinatubo ti bukel a kayo ket agbunga kalpasan ti 5 wenno 7 a tawen, ngem adda met dagiti kultibar nga agbunga kalpasan ti 3 wenno 4 a tawen. Ti santol ket maysa a nalaing nga agbunga a kayo. Ti nataengan a kayo ket agbunga ti baetan dagiti 18,000 ken 24,000 a prutas iti tunggal maysa a tawen. Idiay Puerto Rico daytoy ket agbungbunga kadagiti bulan ti Agosto ken Septiembre.

Dagiti nagibasaran

^ "Sandoricum koetjape (Burm. f.) Merr". Germplasm Resources Information Network (GRIN). Agricultural Research Service (ARS), United States Department of Agriculture (USDA). Naala idi Hunio 19, 2011.
^ Julia F. Morton. "Santol". Center for New Crops & Plant Products, Purdue University. Naala idi Hunio 19, 2011.
^ Manomaipiboon, Anan; Ngamsirimas, Boonchai; echapongstorn, Suphakarn; Suppawattanabodee, Busaba (2004). "Gastrointestinal Complications from Ingested Santol Seeds". Vajira Medical Journal. 48 (1): 1–10. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-12-03. Naala idi 2013-08-06.
^ "แกงหมูกระท้อน". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-11-13. Naala idi 2013-08-06.
^ แกงคั่วกระท้อนกุ้ง
^ Rasadah, M.A.; Khozirah, S.; Aznie, A.A.; Nik, M.M. (2004). "Anti-inflammatory agents from Sandoricum koetjape Merr". Phytomedicine. 11 (2–3): 261–3. doi:10.1078/0944-7113-00339. PMID 15070182.
^ Kaneda, N; Pezzuto, JM; Kinghorn, AD; Farnsworth, NR; Santisuk, T; Tuchinda, P; Udchachon, J; Reutrakul, V (1992). "Plant anticancer agents, L. Cytotoxic triterpenes from Sandoricum koetjape stems". Journal of natural products. 55 (5): 654–9. PMID 1517737.
^ Limonoid antifeedants from seed of Sandoricum koetjape

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Santol iti Wikimedia Commons
Hortikultural a Pakaammo
Panid ti GRIN

[GRIN-1] "Sandoricum koetjape (Burm. f.) Merr". Germplasm Resources Information Network (GRIN). Agricultural Research Service (ARS), United States Department of Agriculture (USDA). Naala idi Hunio 19, 2011.

[purdue-2] Julia F. Morton. "Santol". Center for New Crops & Plant Products, Purdue University. Naala idi Hunio 19, 2011.

[3] Manomaipiboon, Anan; Ngamsirimas, Boonchai; echapongstorn, Suphakarn; Suppawattanabodee, Busaba (2004). "Gastrointestinal Complications from Ingested Santol Seeds". Vajira Medical Journal. 48 (1): 1–10. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-12-03. Naala idi 2013-08-06.

[4] "แกงหมูกระท้อน". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-11-13. Naala idi 2013-08-06.

[5] แกงคั่วกระท้อนกุ้ง

[6] Rasadah, M.A.; Khozirah, S.; Aznie, A.A.; Nik, M.M. (2004). "Anti-inflammatory agents from Sandoricum koetjape Merr". Phytomedicine. 11 (2–3): 261–3. doi:10.1078/0944-7113-00339. PMID 15070182.

[7] Kaneda, N; Pezzuto, JM; Kinghorn, AD; Farnsworth, NR; Santisuk, T; Tuchinda, P; Udchachon, J; Reutrakul, V (1992). "Plant anticancer agents, L. Cytotoxic triterpenes from Sandoricum koetjape stems". Journal of natural products. 55 (5): 654–9. PMID 1517737.

[8] Limonoid antifeedants from seed of Sandoricum koetjape

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]