Kitaen ti taudan para iti Taga-ugma a Gresia

[[Papeles:Parthenon from west.jpg|thumb|Ti [[Partenon]], ti templo a naipammadayaw kenni [[Atena]], a mabirukan idiay [[Acropolis]] idiay [[Atenas]], ket maysa kadagiti kaaduan a representatibo a simbolo ti kultura ti panakatakneng ken kasirib iti taga-ugma a Gresia.]]

Ti '''taga-ugma a Gresia''' ket maysa idi a  [[sibilisasion]]  a tagikua ti paset ti panawen ti [[Pakasaritaan iti Gresia|Griego a pakasaritaan]] a nagpaut manipud iti [[Arkaiko a Gresia|Arkaiko a paset ti panawen]] ti maika-8 ken maika-6 a siglo SK aginggana ti gibus ti [[Klasiko a kinaugma|kinaugma]] (ca. 600 AD). Ti dagus nga isasakbay ti daytoy a paset ti panawen ket isu idi ti panagrugi iti [[Nasapa a Tengnga a Panawen]] ken ti  [[Bisantino]] a panawen.<ref name="Thomas1988">{{cite book|author=Carol G. Thomas|title=Dagiti dalan manipud iti taga-ugma a Gresia|url=http://books.google.com/books?id=NAwVAAAAIAAJ&pg=PA27|accessdate=12 Hunio 2011|year=1988|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-08846-7|pages=27–50}}</ref> Ti nairaman iti Taga-ugma a Gresia ket ti paset ti panawen ti [[Klasiko a Gresia]], a rimamng-ay idi las-ud ti maika-5 aginggana ti maika-4 a siglo SK.  Ti Klasiko a Gresia ket nangrugi kalpasan ti pannakaabug iti maysa a [[Persiano a Gubgubat|Persiano a panagraut]] babaen ti [[Klasiko nga Atenas|Atenio]] a kinapangulo.  Gapu ti panagrukma babaen ni [[Alehandro ti Natan-ok]], ti [[Helenistiko a sibilisasion]] manipud idiay [[Tengnga nga Asia]] aginggana idiay akinlaud a patingga ti [[Baybay Mediteraneo]].

Ti klasiko a [[Kultura ti Gresia|Griego a kultura]], a naipangpangruna ti pilosopia, ket adda idi iti napigsa a pannakainpluensia ti [[Imperio a Romano]], a nagawit ti bersionna daytoy kadagiti adu a paset ti [[rehion ti Mediteraneo]] ken [[Europa]], nga iti daytoy a rason a ti Klasiko a Gresia ket sapasap a naipanunotan nga isu ti naparang-ay a kultura a nangited ti pundasion ti moderno a [[Akinlaud a kultura]].<ref>[[Bruce Thornton]], ''Dagiti Griego a pamay-an: Kasano a Pinartuat dagiti Griego ti Akinlaud a Sibilisasion'', Encounter Books, 2002</ref><ref>Richard Tarnas, ''[http://books.google.com/books?id=0n2C299jeOMC&lpg=PA25&pg=PP1#v=onepage&f=false Ti Regget iti Akinlaud nga Isip]'' (New York: Ballantine Books, 1991).</ref><ref>Colin Hynson, ''[http://books.google.com/books?id=hmweq2TyxvsC&lpg=PT5&pg=PT5#v=onepage&f=false Taga-ugma a Gresia]'' (Milwaukee: World Almanac Library, 2006), 4.</ref><ref>Carol G. Thomas, ''[http://books.google.com/books?id=NAwVAAAAIAAJ&lpg=PA1&pg=PA1#v=onepage&f=false Dagiti Dalan ti Taga-ugma a Gresia]'' (Leiden, Olanda: E. J. Brill, 1988).</ref>

== Kronolohia ==
{{Adu pay|Pagorasan a linia ti taga-ugma a Gresia}}

Awan dagiti natalinaay wenno sangalubongan nga umannurotan a petsa para iti panagrugi wenno gibus ti [[Klasiko a Kina-ugma]].
Sapasap daytoy a naala ti kinaudi manipud iti maika-8 a siglo SK aginggana iti maika-6 a siglo AD, wenno para iti agarup a 1,300 a tawtawen.

Ti Klasiko a Kina-ugma idiay Gresia ket ket sinakbayan babaen ti [[Griego a Nasipnget a Panawen]] (c. 1100 – c. 750 SK), ti [[arkaeolohiko]] a pannakaidasig babaen ti [[Protoheometriko nga arte|protoheometriko]] ken [[Heometriko nga arte|heometriko nga estilo]] dagiti disenio ti bangbangao, a sinarunuan babaen ti [[orientalisante a Paset ti Panawen]], ti maysa a napigsa nga impluensia ti [[Dagiti Sirio-hitita nga estado|Sirio-hitita]], [[Neo-asirio nga Imperio|Asirio]], dagiti [[Tattao a Penisio|Penisio]] ken [[Maikatlo a Naipatengnga a Paset ti Panawen ti of Ehipto|Ehipsio]] a kultura.

Iti tinawtawid, ti [[Arkaiko a Gresia|Arkaiko a paset ti panawen]] ti taga-ugma a Gresia ket naala iti rugi ti daytoy a napigsa nga orientalisante nga impluensia idi las-ud ti maika-8 a siglo SK, a maipatinayon kadagiti dadduma a banag a nangiyeg ti [[Alpabeto a Griego|alpabeto nga eskritu]] idiay Gresia, a daytoy ti nangmarka ti rugi ti literatura a Griego ([[Homero]], [[Hesiod]]). Ti Arkaiko a paset ti panawen ket sinukatan ti [[Klasiko a Gresia|Klasiko a paset ti panawen]] idi agarup a 500 SK, a daytoy ket sinarunuan met babaen ti [[Helenistiko a paset ti panawen]] idi ipupusay ni [[Alehandro ti Natan-ok]] idi 323 SK.

Ti [[pakasaritaan iti Gresia]] idi las-ud ti Klasiko a kina-ugma ket mabalin a mabingbingay manen kadagiti sumaganad a paset ti panawen:<ref>{{Cite book|last=Pomeroy |first=Sarah B. |title=Taga-ugma aGResia: maysa a politikal, sosial, ken kultural a pakasaritaan |publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan] |language=|year=1999 |pages=|ref=|isbn=978-0-19-509742-9 | page = |url=http://books.google.com/?id=INUT5sZku1UC}}</ref>
* Ti [[Arkaiko a paset ti panawen idiay Gresia|Arkaiko a paset ti panawen]] (c. 750 – c. 500 SK) ket surutenna, a dagiti artista ket nagararamidda ti dakdakkel a nawaya nga agtaktakder nga [[Eskultura ti Taga-ugma a Gresia|eskultura]] iti nasikkil, hieratiko a postura nga adda ti kasla naitagtagainepan nga '[[arkaiko a isem]]'. Ti arkaiko a paset ti panawen ket kadawyan a naalala aginggana ti panagpatingga ti panakapaitalaw ti naudi a  tirano iti [[Atenas]] idi 510 SK.
* Ti Klasiko a paset ti panawen (c. 500 – 323 SK) ket naidasig babaen ti estilo a naipanunotan babaen dagiti naudi a nagpalplaiiw a daytoy ket naikari (a kas ti 'klasiko')—a kas ti [[Partenon]]. Iti politiko, ti Klasiko a paset ti panawen ket tinurayan idi babaen ti [[Klasiko nga Atenas|Atenas]] ken ti [[Delos a Liga]] idi las-ud ti maika-5 a siglo, a sinukatan babaen ti [[Espartano a panagrukma]] idi las-ud ti nasapa a maiak-4 a siglo SK, sakbay a ti bileg ket naiyallatiw iti [[Taga-ugma a Ancient Tebas (Beosia)|Tebas]] and the [[Beosio a Liga]] ken ti kanungpalanna ti [[Liga iti Korinto]] nga indauloan babaen ti [[Macedonia (taga-ugma a pagarian)]].
* Ti Helenistiko a paset ti panawen (323-146 SK) ket isu ti Griego a kultura ken bileg a naipadakkel idiay asideg ken [[tengnga a daya]]. Daytoy a paset ti panawen ket nangrugi iti ipupusay ni Alehandro ken nagpatingga iti Romano a panarukma.
*Ti [[Romano a Gresia]], ti paset ti panawen a nagbaetan ti panagballigi ti Romano kadagiti [[Korinto]] idiay [[Gubat iti Korinto (146 SK)|Gubat iti Korinto]] idi 146 SK ken ti panakabangon ti [[Bisansio]] babaen ti [[Kontantino I|Konstantino]] a kas ti kapitolio ti [[Imperio a Romano]] idi 330 AD.
*ti [[Naladaw a Kina-ugma|kanungpalan a paset ti Kina-ugma]] ket isu tipaset ti panawen ti [[Panakaapday ti Greko-Romano a politeismo|Kristianisasion]] idi las-ud ti kinaudi ti maika-4 aginggana ti nasapa a maka-6 a sigsiglo, nalala daytoy ti panakakompleto ti panakaipatingga ti [[Neoplatoniko]] nga ''[[Akademia ni Plato|Akademia]]'' babaen ni [[Hustiniano I]] idi 529 AD.

== Historiograpia ==
{{Nangruna|Dagiti Griego a historiograpo}}
Ti naipakasaritaan a paset ti panawen ti taga-ugma a Gresia ket naisangsangayn iti pakasaritaan ti lubong a aks ti immuna a paset ti panawen a dagus a sinaksian iti husto a [[historiograpia]], bayat a dagiti nasapsapa a taga-ugma a pakasaritaan ti [[proto-historia]] ket naamammoan babaen kadagiti ad-adu a naisalaysayan nga ebidensia, a kas dagiti napaspasamak a naisalaysay wenno listaan dagiti ari, ken pragmatiko nga epigrapia.

Ni [[Herodotus]] ket isu ti nawatiwat nga ammo a kas ti "ama iti pakasaritaan", ti sinuratna a ''[[Dagiti pakasaritaan (Herodotus)|pakasaritaan]]'' a daytoy ket eponimo ti amin a [[pakasaritaan|paset]]. Daytoy ket naisurat idi nagbaetan ti 450 a dekada  ken 420 a dekada SK, ti sakup ti obra ni Herodotus ket umabot iti agarup a maysa a siglo kadagiti napalabas, a nagisalsalaysay kadagiti maika-6 a siglo a naipakasaritaan a pigura a kas ni [[Darius I iti Persia]], [[Cambyses II]] ken [[Psamtik III]], ken dagiti sapilka kadagiti maika-8 a siglo a kas ni [[Candaules]].

Ni Herodotus ket sinaruno dagiti mannurat a kas ni [[Thucydides]], [[Xenophon]], [[Demosthenes]], [[Plato]] ken [[Aristotle]]. Kaaduan kadagitoy a mannurat ket [[Klasiko nga Atenas|Atenio]] wenno pro-Atenio, nga isu nga adadu ti naamammoan a maipanggep ti pakasaritaan ken dagiti politika ti Atenas ngen ti aniaman a siudad
Dagiti pannakasakupda ket napatingaan babaen ti pannakaipatengnga ti isip iti politiko, militar ken diplomatiko a pakasaritaan, a saanda nga inkaskaso ti ekonomiko ken sosial a pakasaritaan.<ref>{{Cite book|last=Grant |first=Michael |title=Dagiti Griego ken Romano a historiador: dagiti pakaamo ken saan a pudno a pakaammo |publisher=Routledge, 1995 |language=|year=1995 |pages=|ref=|isbn=978-0-415-11770-8| page = 74 |url=http://books.google.com/?id=IUNxvi0kbd8C&dq=}}</ref>

== Pakasaritaan ==
{{Adu pay|Pakasaritaan iti Gresia}}

=== Arkaiko a paset ti panawen ===
{{Nangruna|Arkaiko a paset ti panawen idiay Gresia}}
[[Papeles:Prothesis Dipylon Painter A517.jpg|thumb|right|Ti Dipylon Plorera iti naladaw a Heometriko a paset ti panawen, wenno ti rugi iti Arkaiko a paset ti panawen, ca. 750 SK.]]
[[Papeles:Map of Archaic Greece (English).jpg|thumb|right|Politiko a heograpia ti taga-ugma a Gresia iti Arkaiko ken Klasiko a paset ti panawen]]

Idi maika-8 a siglo SK, ti Gresia ket nangrugi a rimsua manipud kadagiti Nasipnget a Paset ti Panaw a nangsaruno ti pannakarebba tienGreece began to emerge from the Dark Ages which followed the fall of the Misenika a sibilisasion. Ti Pannakaamo ti panagsurat ken panagbasa ket napukawen ken [[Lineal B|sinuratan a Misenika] ket naipatanen, ngem dagiti Griego ket nangamponda ti [[Penisio nga abesedario]], a binalbaliwanda tapno mapartuat ti [[Griego a abesedario]]. Manipud idi agarup a maika-9 a siglo SK dagiti naisurat a rehistro ket nangrugrugida nga nagparparang.<ref>{{Cite book|author=Hall Jonathan M. |title=Ti Pakasaritaan iti Arkaiko Griego a Lubong, ca. 1200-479 SKE|publisher=Wiley-Blackwell|year=2007| isbn= 978-0-631-22667-3 |url=http://books.google.com/?id=WGNH-oxXiAUC&dq=}}</ref> Ti Gresia ket nabingbingay kadagiti adu a babassit a bukod a nagturturay a komunidad, ti maysa a tabas a kaaduan a naidiktaran babaen ti Griego a heograpia , a dagiti amin nga isla, tanap ket naisina kadagiti kaarrubana babaen ti baybay wenno dagiti kabanbantayan.<ref>{{Cite book| authorlink=Raphael Sealey |first=Raphael | last=Sealey | title=Ti pakasaritaan dagiti Griego siudad nga estado, ca. 700–338 B.C. | publisher=[[University of California Press]] | year=1976 | isbn= 978-0-631-22667-3 |url=http://books.google.com/?id=kAvbhZrv4gUC&dq= | pages= 10–11}}</ref>

Ti [[Lelantine a Gubat]] (c.710–c.650 SK) ket agdama idi a suppiat nga adda iti pannakaisalsaluminanan nga isu ti immuna a nadokumentuan a gubat iti taga-ugma a Gresia a paset ti panawen. Daytoy ket naglabanan ti nagruna a nagbaten dagiti [[polis (siudad)]] (dagiti [[siudad-estado]]) iti [[Chalcis]] ken [[Eretria]] gapu kadagiti nalames a tanap ti Lelantine iti [[Euboea]]. Dagitoy dua asiudad ket nagsagabada ti pannakaapday a kas nagbanagan iti atiddog a gubat, ngem dagiti Chalcis isuda idi ti nagballigi bassit.

Ti [[komersiante]] a klase ket rimsua idi umuna a gudua ti maika-7 a siglo, a naipakita babaen ti panangiyamammo iti [[Ancient Greek coinage|panguartaan]] idi agarup a 680 SK.<ref name="Žižek2011">{{cite book|author=Slavoj Žižek|title=Panagbiag idi Gibus ti Panawen|url=http://books.google.com/books?id=MIz6BPT23Q4C&pg=PA218|accessdate=12 Hunio 2011|date=18 Abril 2011|publisher=Verso|isbn=978-1-84467-702-3|page=218}}</ref> Daytoy ket kasla nangiyeg kadagiti adu a irteng kadagiti adu a siudad-estado. Dagiti [[Aristokrasia|aristokratiko]] turay a naisapasap a nagituray dagiti  [[polis (siudad|polis]]  ket naipangtada babaen dagiti baro a nabirukan akabaknang dagiti komersiante, a dagitoy ket nagesessem ti politiko a kabilegan. Manipud idi 650 SK ken ti sumakbayan, dagiti aristokrasia ket nakilabanda tapno saanda a mapatalaw ken masukatan babaen dagiti [[Populismo|populista]] a [[tirano]]. Ti balikas ket naala manipud iti [[Peyoratibo|saan a makadadael]] a Griego τύραννος ''tyrannos'', a kayatna saoen ket 'saan a pudno nga agtuturay', urayno daytpy pay ket naipakat pay kadagiti nasayaat ken dakes a daulo.<ref>{{cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=tirano |title=Online a Diksionario ti Etimolohia |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=2009-01-06 |archive-date=2014-09-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140904063903/http://www.etymonline.com/index.php?term=tirano |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://dictionary.reference.com/browse/tyrant |title=tirano—Dagiti panangilawlawag manipud iti Dictionary.com |publisher=Dictionary.reference.com |date= |accessdate=2009-01-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090125013700/http://dictionary.reference.com/browse/Tyrant |archivedate=2009-01-25 |url-status=live }}</ref>

== Dagiti nagibasaran ==
;Paammo
{{Reflist}}

;Bibliograpia
*{{Cite book|author=Charles Freeman|title=Ehipto, Gresia ken Roma|publisher=Unibersidad ti Oxford University a Pagmalditan|year=1996}}
*{{Cite book|author=[[Paul MacKendrick]]|title=Agsao dagiti Bato ti Gresia: Ti Sarita ti Arkeolohia idiayy Dagdaga ti Gresia |publisher=St. Martin's Press|year=1962}}

== Dadduma pay a mabasa ==
* Goodrich, S. G. (1849). [http://books.google.com/books?id=cxPPAAAAMAAJ Ti nailadawan a pakasaritaan ti Gresia]: Taga-ugma ken moderno. New York: Huntington & Savage

[[Kategoria:Taga-ugma a Gresia| ]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]