Kitaen ti taudan para iti Y

{{para iti|kimiko nga elemento|Itrio}}
Ti '''Y''' ket ti maika-25 a [[letra]] iti [[alpabeto a Romano]]. {{AZ|uc=Y|lc=y}}

Iti [[alpabeto a Filipino]], kaaduanna a mangirepresentar iti [[bokal]] (kas pagarigan ''pa'''y''''') ken manmano a [[konsonante]] (kas pagarigan '''''y'''elo''), ket iti dadduma nga [[ortograpia]] mabalin a mangirepresentar iti bokal wenno konsonante.

== Pakasaritaan ==
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|- 
! Proto-Sinaitko
! Penisio a<br />[[Waw]]
! Lumaud a Griego nga<br />[[Upsilon]]
! Latin nga<br />Y
|-
| [[File:Proto-semiticW-01.png|40px]]
| [[File:PhoenicianW-01.svg|frameless|40x40px]]
| [[File:Greek_Upsilon_normal.svg|40px]]
| [[File:Capitalis monumentalis Y.SVG|x30px|Latin nga Y]]
|}

Ti kadaanan a direkta a kapuonan ti letra a Y ket [[alpabeto a Semitiko|Semitiko]] a letra a ''[[waw]]'' (maibalikas kas {{IPA|[w]}}), taudan met ti [[F]], [[U]], [[V]], ken [[W]]. Kitaen ti [[F]] para iti dagiti detalye. Nagparang-ay ti [[alpabeto a Griego]] ken [[alpabeto a Latin|Latin]] manipud iti porma a [[alpabeto a Penisio|Penisio]] ti daytoy a nasapa nga alpabeto.

Naibatay ti porma ti moderno a letra a Y iti Griego a letra a [[upsilon]]. Agpetsa daytoy a letra iti [[Latin]] ti umuna a siglo K.K.P., no naipakaammo ti upsilon iti maikadua a daras, iti daytoy a gundaway adda ti "[[saka]]na" tapno mangilasin iti daytoy. Nausar ti Y tapno isurat dagiti [[sao a pinautang]] manipud iti [[Atiko a Griego|Atiko a dialekto ti Griego]], nga addaan iti saan a Latin a bokaliko nga uni a {{IPA|/y/}} (kas masarakan iti moderno a [[pagsasao a Pranses|Pranses]] a {{lang|fr|cru}} ("naata") wenno [[pagsasao nga Aleman|Aleman]] a {{lang|de|grün}} ("[[berde]]")) iti dagiti sasao a naibalikas babaen ti {{IPA|/u/}} iti nagkauna a Griego.

Gapu ta ti {{IPA|[y]}} ket saan a patneng a uni ti Latin, marigatan dagiti agsasao iti Latin a mangibalikas iti dayta, ket kadawyan a /i/ ti pannakabalikasna.{{Masapul a dakamaten}} Dadduma a Latin a sasao a nagtaud iti [[sasao nga Italiko|Italiko]] ti nagipatarus met iti 'y': ti maysa a kadawyan a panangiletra ti Latin a {{lang|la|silva}} "[[bakir]]" ket {{lang|la|sylva}}, kas [[analohia]] iti [[Taga-ugma a Griego|Griego]] a [[kognado]] ken [[sinonimo]] nga {{lang|grc|ὕλη}} ''hū́lē''.

=== Ingles ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+Sumario dagiti taudan ti [[Moderno nga Ingles]] nga "Y"
|-
! rowspan="2" | Penisio !! rowspan="2" | Griego !! rowspan="2" | Latin !! colspan="3" | &nbsp;Ingles (dagiti ''agarup'' a panawen dagiti panagbalbaliw)
|-
! Daan !! Tengnga !! Moderno
|-
| rowspan="2" | [[File:Phoenician waw.svg|75px]] || rowspan="2" | [[File:Upsilon uc lc.svg|100px]] || V → ||U → || V/U/VV/UU → ||V/U/W
|-
| Y → || '''Y (bokal nga {{IPA|/y/}})''' → || '''Y (bokal nga {{IPA|/i/}})''' → || '''Y (dagiti bokal)'''
|-
| rowspan="3" | [[File:Phoenician gimel.svg|75px]] || rowspan="3" |[[File:Gamma uc lc.svg|100px]] || colspan="4" | C →
|-
| rowspan="2" | G → || rowspan="2" |'''Ᵹ (konsonante a {{IPA|/ɡ/}}, {{IPA|/j/}} wenno {{IPA|/ɣ/}}''') → || rowspan="2" |'''Ȝ''' '''(konsonante a {{IPA|/ɡ/}}, {{IPA|/j/}} wenno {{IPA|/ɣ/}}''') →
|G/GH
|-
|'''Y (konsonante)'''
|-
|}

==== Bokal ====
Nausar ti letra a Y tapno mangirepresentar iti uni nga /y/ iti [[Daan nga Ingles]], ngarud nausar ti [[alpabeto a Latin|Latin]] nga {{anggulo a pangserra|u}}, {{anggulo a pangserra|y}}, ken {{anggulo a pangserra|i}} para mangirepresentar iti dagiti nagduduma nga uni. Ngem, idi panawen ti [[Tengnga nga Ingles]], napukaw ti {{IPA|/y/}} ti nagtimbukel a unina ket nagbalin a kapada ti {{anggulo a pangserra|i}} ({{IPA|/iː/}} ken {{IPA|/ɪ/}}). Gapuna, naisurat ti adu a sasao a sigud nga addaan iti {{anggulo a pangserra|i}} iti {{anggulo a pangserra|y}}, ken ti kasumbangirna.

Iti Moderno nga Ingles, mabalin a mangirepresentar ti {{anggulo a pangserra|y}} iti isu met laeng a bokal nga uni ti letra nga {{anggulo a pangserra|i}}. Ad-adda a nainget iti Moderno nga Ingles (ngem iti Tengnga ken nasapa a Moderno nga Ingles) ti panagusar ti {{anggulo a pangserra|y}} tapno mangirepresentar iti bokal. Mapasamak daytoy a panagusar nangnangruna iti tallo nga aglawlaw: (1) para iti [[upsilon]] iti Griego a [[sao a pinautang]] (kas pagarigan, Ilokano a "s'''i'''stema" &larr; Espaniol a {{lang|es|s'''i'''stema}}, Ingles a {{lang|en|s'''y'''stem}} &larr; Griego a {{lang|el|σ'''ύ'''στημα}}), (2) iti ngudo ti maysa a sao ({{lang|en|rye}} "[[senteno]]", {{lang|en|city}} "[[siudad]]"; mangidilig ti {{lang|en|cities}}, a sadiay maudi ti S), ken (3) iti lugar ti I sakbay ti [[panagpatingga]] nga {{lang|en|-ing}} ({{lang|en|dying}} "matmatay", {{lang|en|tying}} "mangigalgalut").

==== Konsonante ====
Kas konsonante iti Ingles, kadawyan a mangirepresentar ti {{anggulo a pangserra|y}} iti ''[[palatal approximant]]'',  {{IPA|/j/}} ({{lang|en|'''y'''ear}} "[[tawen]]", {{lang|en|'''y'''ore}} "napalabas (a panawen)"). Iti daytoy a panagusar, sinuktan ti letra nga Y ti [[Tengnga nga Ingles]] a letra a ''[[yogh]]'' (Ȝȝ), a nagparang-ay manipud iti letra a [[G]], iti kamaudiananna manipud iti [[alpabeto a Semitiko|Semitiko]] a ''[[gimel]]''. Mabalin met a mangirepresentar ti yogh iti dadduma pay a uni, kas iti {{IPA|/ɣ/}}, a naisurat idi agangay kas ''[[gh (digrapo)|gh]]'' iti Tengnga nga Ingles.

==== Pannakariribuk iti panagsurat iti letra a ''thorn'' ====
Idi naipakaammo ti [[pagimprentaan]] iti [[Gran Britania]], nausar ni [[William Caxton]] ket dadduma pay nga Ingles nga agim-imprenta iti Y imbes a Þ (''[[thorn]]'', Moderno nga Ingles a ''th''), nga awan iti kontinental a tipograpia. Manipud iti daytoy a kombension nagparang ti panangiletra ti {{lang|en|the}} kas {{lang|en|ye}} iti seudo[[arkaismo]] {{lang|en|[[Ye olde]]}}, kas pagarigan {{lang|en|Ye Olde Shoppe}} ("Ti Daan a Tiendaan"). Ngem, iti laksid ti panangiletra, ti pannakabalikasna ket kas iti moderno a ''the'' (naipaganetget a {{IPA|/ðiː/}}, saan a naipaganetget a {{IPA|/ðə/}}).Ti panangibalikas ti {{lang|en|ye}} kas "yee" ({{IPA|/jiː/}}) ket moderno a penomeno, ket gapuna maysa a seudoarkaismo.

=== Dadduma pay a pagsasao ===
Iti dadduma a [[sasao a Nordiko]], nausar ti {{anggulo a pangserra|y}} tapno mangirepresentar iti uni nga {{IPA|/y/}}. Naibelleng ti panangilasin iti nagbaetan ti {{IPA|/y/}} ken {{IPA|/i/}} iti [[Pagsasao nga Islandes|Islandes]] ken [[Pagsasao nga Peroes|Peroes]], a mamagbalin iti panangilasin a puro a ortograpiko ken historikal. Iti Griego idi rugrugi ti maikadua a milenio, napasamak ti umasping a panagtipon ti {{IPA|/y/}} ([[upsilon]] — Υ, υ) iti {{IPA|/i/}} ([[iota]] — Ι, ι). Nataginayon daytoy a panangilasin iti [[pagsasao a Danes|Danes]], [[pagsasao a Norwego|Norwego]], ken [[pagsasao a Sueko|Sueko]].

Iti [[sasao a Lumaud nga Eslabiko]], naampon ti {{anggulo a pangserra|y}} kas glipo para iti ''close central unrounded vowel'' nga {{IPA|/ɨ/}}. Kalpasanna, nagtipon ti {{IPA|/ɨ/}} iti {{IPA|/i/}} iti [[pagsasao a Tseko|Tseko]] ken [[pagsasao nga Eslobako|Eslobako]], idinto ta nataginayon ti uni iti Polako, nga addaan iti panangibalikas nga {{IPA|[ɘ]}}. Kasta met, iti [[Tengnga a Gales]], nausar ti {{anggulo a pangserra|y}} tapno mangituding iti dagiti bokal a {{IPA|/ɨ/}} ken {{IPA|/ɘ/}}, iti maysa a pamay-an a maipadto manipud iti puesto ti bokal iti sao. Sipud idin, nagtipon ti {{IPA|/ɨ/}} iti {{IPA|/i/}} iti dagiti [[dialekto]] ti Akin-abagatan a Gales, ngem nataginayon ti {{IPA|/ɘ/}}.

== Dadduma pay a panagusar ==
* Iti [[matematika]], kadawyan ti panagusar ti ''y'' kas nagan para iti [[agdepende a bariable]]. Naipakaammo ni [[René Descartes]] iti moderno a tradision ti panagusar ti ''x'', ''y'', ken ''z'' tapno mangirepresentar ti [[di ammo (matematika)|di ammo (''incognita'')]], iti librona a ''[[La Géométrie]]'' (1637).

{{stub}}

[[Category:Dagiti Latin a letra|Y]]