Botanika
Ti botanika, siensia dagiti mula, wenno biolohia ti mula (manipud iti Taga-ugma a Griego βοτάνη botane, "pagaraban, ruot, wenno lamut ti ayup" ken ti manipud iti βόσκειν boskein, "agpakan wenno agarab"), ket maysa a disiplina ti biolohia, ket isu ti siensia iti biag ti mula.[1][2][3] Iti tinawtawid, daytoy a siensia ket mangiraman ti panagadal dagiti hongo, algas, ken dagiti birus. Ti maysa a tao nga agadadal ti botánika ket matawtawagan a kas ti maysa a botaniko.
Ti botanika ket maabbonganna ti nawatiwat a panagsakup kadagiti sientipiko a displina a mairaman ti patakder, panagtubo, panagpatubo, metabolismo, panagrang-ay, saksakit, dagiti tagikua ti kimiko, ken dagiti ebolusionario a maikabagian dagiti taksonomiko a grupgrupo. Ti botanika ket nangrugi dagiti nasapa a panagganetget ti nagtagitaon ti panagilasin dagiti makan, makaagas ken makasabidong a mulmula, a mangaramid daytoy ti kadaanan a sanga iti siensia. Iti tattan a panawen, dagiti botaniko ket adadalenda dagiti agarup a 400,000 a sebbangan dagiti sibibiag nga organismo.
Dagiti nangrugrugian ti moderno nga estilo a panagidasig a sistema ket mabalin a matugotan kadagiti panawen ti 1500–1600 nga dagidi nadumaduma a panagipadas ket naaramid tapno maidasig a sientipiko dagiti mulmula. Kadagiti maika-19 ken maika-20 a siglo, adda dagiti nangruna a pamay-an a naparang-ay para iti panagadal dagiti mulmula, a mairaman ti mikroskopia, panagbilbilang dagiti kromosoma, ken dagiti panagusig iti kimiko ti mula. Kadagiti napalabas a dua a dekada iti maika-20 a siglo, ti DNA ket naus-usar pay ti kaaduan a kinapudno ti panagidasig kadagiti mula.
Ti botanika a panagsukisok ket mangipatengnga ti isip kadagiti populasion ti mula a grupgrupo, ebolusion, pisiolohia, patakder, ken dagiti sistematiko. Dagiti adda ti baaba a displina ti botanika ket mairaman ti agronomia, panagadal ti kabakiran, hotikultura, ken paleobotanika. Dagiti kangrunaan a sientista iti pakasaritaan ti botánika ket mairaman ni Theophrastus, Ibn al-Baitar, Carl Linnaeus, Gregor Johann Mendel, ken ni Norman Borlaug.
Pakasaritaan
[urnosen | urnosen ti taudan]
Nasapa a botanika
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti pakasaritaan iti botánika ket mairaman dagiti taga-ugma a sinursuratan ken dagiti panakaidasig dagiti mulmula a mabirukan kadagiti nadumaduma a kultura. Ti kas pagarigan dagiti nasapa nga obra ti botánika ket nabirukan kadagiti taga-ugama a nasantuan a teksto manipud idiay India, dagiti taga-ugma a Zoroastrian a sinursuratan,[4] ken dagiti taga-ugma nga obra dagiti Insik.
Ti moderno a botanika ket tugotenna ti ramutna manipud kadagiti napalabas a duapulo ket tallo a siglo, manipud iti Ama iti Botánika, a ni Theophrastus (c. 371–287 BC), ken maysa nga estudiante ni Aristotle. Isu ket nagparnuay ken nangipalpalawag kadagiti adu a pamunganayan iti moderno a botanika.[5] Dagiti dua a kangrunaan nga obrana, ti Panagsalsalusod kadgiti Mula ken Dagiti Gapuanan dagiti Mula ket buklen dagiti kangrunaan a parawad ti siensia ti botánika ti antigo a panawen ken dagiti Tengnga a Panawen, ken nagtengtenggel daytoy a puesto para kadagiti sangapulo ket pito a siglo kalpasan a naisurat dagitoy.[5][6] Ken manipud pay ti Gresia, ni Pedanius Dioscorides, iti tengnga ti umuna a siglo, ket nagsurat ti De Materia Medica, ti lima a tomo nga ensiklopedia a maipanggep kadagiti yerba a medisina a nawatiwat a nabasbasa para kadagiti sumurok a 1,500 a tawtawen.[7] Dagiti obra manipud iti mediebal a Muslim a lubong ket mairaman ti Nabatean Agriculture ni Ibn Wahshiyya, ti Libro dagiti Mula ni Abū Ḥanīfa Dīnawarī (828-896) , ken Dagiti Pannakaidasig ti Daga ni Ibn Bassal. Idi kasapaan ti maika-13 a siglo, ni Abu al-Abbas al-Nabati, ken ni Ibn al-Baitar (d. 1248) ket nagsuratda pay idi kadagiti maipanggep ti botanika.[8][9][10]
Nasapa a moderno a botanika
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Aleman a mangngagas a ni Leonhart Fuchs (1501–1566) ket maysa idi kadagiti "tallo nga Aleman nga ama ti botanika", a kimmaddua ni Otto Brunfels (1489–1534) ken Hieronymus Bock (1498–1554) (tinawtawagan pay ti Hieronymus Tragus).[11][12]
Ni Valerius Cordus (1515–1544) ket nagsursurat ti maysa a pharmacopoeia iti agpapaut a kinapangruna, ti Dispensatorium idi 1546.[13] Ni Conrad von Gesner (1516–1565) ken Nicholas Culpeper (1616–1654) ket nangipablaakda pay kadagiti yerba a nagsaksakup kadagiti pangngagas nga usar ti mulmula. Ni Ulisse Aldrovandi (1522–1605) ket naikedkeddeng idi a ti "ama ti masna apakasaritaan", a nairamraman ti panagadal ti mulmula. Idi 1665, a nagus-usar ti nasapa a mikroskopio, ni Robert Hooke ket nakaduktal kadagiti selula, ti maysa atermino nga inaramidna, iti tapun, ken ti nabiit a panwen kalpasan daytoy kadagiti sibibiag a kulanit.[14]
Idi las-ud ti maika-18 a siglo, dagiti sitema ti panakaidasig ket naparang-ay a maipada kadagiti diagnostiko a tulbek, a dagiti taxa ket naiparbo a naigrupo kadagiti agparis. Ti panagsasaruno dagiti tulbek ket kaykanayon a di mainaig kadagiti bukodda a masna wenno phyletic a pannakaigrupo.[15] Babaen ti maiak-18 a siglo dagiti immadadu a bilang ti baro a mulmula ket simmangpet idiay Europa manipud kadagiti baro a naduktalan a pagilian ken dagiti Europeano a kolonia ti sangalubongan ken adu dagiti bilang ti mulmula a nagbalin a mnagun-od para iti panagadal. Dagiti botaniko nga alagaden manipud iti daytoy a paset ti panawen ket manmanu aeng a nailadladawan.[16] Idi 1754 ni Carl von Linné (Carl Linnaeus) ket nangbingbingay kadagiti Pagarian ti mula kadagiti 25 iti maysa a taksonomia nga adda ti maysa nga alagaden a binomio a sistema ti panaginagan para kadagiti sebbangan ti ayup ken mula. Isu ket nagus-usar ti dua a paset a panaginagan nga ti immuna a nagan ket nangirepresenta ti henero ken ti maikadua ket dagiti sebbangan.[17] Maysa kadagiti panangidasig ni Linnaeus, ti Cryptogamia, ket nangiramraman kadagiti amin a mula nga dda kadagiti nailemmeng a reproduktibo a paspaset (dagiti lumot, dagiti hepatika ken dagiti pako), ken algas ken fungi.[18]
Ti immad-adu a pannakaaammo ti anatomia, morpolohia ken dagiti siklo ti biag, ket nangiturong ti pannakaibanagan nga adda dagiti ad-adu pay a masna a pakkayatan a baetan ti mulmula ngem ti seksual a sistema nga inbagbaga ni Linnaeus. Ni Adanson (1763), de Jussieu (1789), ken ni Candolle (1819) ket nagisingsingasingda amin kadagiti nadumaduma a pagpilian ti masna a sistema a nawatiwat a nasursurot. Dagiti kapanunotan ti masna apanagpili a kas maysa amekanismo ti ebolusion ket nakasapsapul kadagiti panagampon iti Candollea a sistema, a nangirugrugi kadagiti panagadal iti ebolusionario pakikabagian ken dagiti pilohenetiko a panakaidasig ti mulmula.[19][20]
Ti botanika ket nalatak a naiparparudso babaen ti panagparang ti immuna a "moderno" a libro, a Grundzuge der Wissenschaftlichen ni Matthias Schleiden, a naipablaak iti Ingles idi 1849 a kas Dagiti Pamunganayan ti Sientipiko a Botánika.[21] Ni Carl Willdenow ket nagsuksukisok ti pakaikapetan a baetan ti pannakaiwarwaras ti bukel ken distribusion, ti kasasaad ti pakaigungluan ti mula, ken ti pagbanagan ti heolohiko a pakasaritaan. Ti selula a pagtengngaan ket naduktalan idi babaen ni Robert Brown idi 1831.[22]
Moderno a botanika
[urnosen | urnosen ti taudan]Adda dagiti adu a bilang ti baro a pannakaammo a nagtaud manipud iti panagadal ti modelo a mulmula a kas ti Arabidopsis thaliana. daytoy karuotan a sebbangan ti pamilia ti mustasa (Brassicaceae) ket maysa idi kadagiti immuna a mula nga adda dagiti bukodna a naipasarsaruno a henoma. Ti panangipasursaruno iti henoma ti pagay (Oryza sativa), ti bassit laeng a henomana , ken ti maysa a dakkel nga internasional a komunidad ti aksuksukisok ket nakaaramid ti pagay a kas maysa a nangruna a modelo ti sirial/ruot/monocot.[23] Ti sabali pay a sebbangan ti ruot, ti Brachypodium distachyon ket maysa pay nga eksperimental a modelo para iti pannakaawat ti henetiko, ti maipapana ti selula ken maipapan ti molekula a biolohia.[24] Dagiti sabali paya a nangruna a maipapan ti komersio a taraon a kas ti trigo, mais, sebada, senteno, perlas a miho ken toyo ket naipasarsaruno paya dagiti henomada. Adda kadagitoy ket narigat a maipasaruno gapu ta addaanda ti ad-adu ngem dua a haploid (n) dagiti paris ti kromosoma, ti maysa a kasasaad a kas ti polyploidy, a kadawyan iti pagarian ti mula. Ti maysa aberde nga Algas, Chlamydomonas reinhardtii, ket maysa a modelo nga organismo a naikeddeng a nangruna iti panagpasayaat ti pannakaaamo ti biolohia ti selula.[25]
Idi 1998 ti Angiosperm Phylogeny Group ket nangipablaak ti maysa a pilohenia dagiti agsabsabong a mula a naibatay kadagiti panagusig ti panagsasaruno ti DNA manipud kadagiti kaaduan a pamilia ti agsabsabong a mula. Akas ti nagbanagan daytoy nga obra, adu kadagiti saludsod no ania dagiti pamilia ti mangirepresenta ti kasapaan a sangsanga dagiti angiospermae ket nasungbatan itan. Ti panagsuksukisok no kasano a mainaig dagiti sebbanagan ti mula iti tunggal maysa ket mangpalubos kadagiti botaniko a mangpasayaat a makaawat ti pamay-an ti ebolusion dagiti mula.[26] Urayno ti panagadal dagiti modelo a mula ken ti umadadu a panagusar ti ebidensia ti DNA, adda pay laeng dagiti agdama nga obra ken pakisinnaritaan manipud kadagiti taksonomiko no kasano ti kasayaatan a panangidasig ti mulmula kadagiti nadumaduama ataxa.[27]
Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Liddell & Scott 1940.
- ^ Gordh & Headrick 2001, p. 134.
- ^ Online a Diksionario ti Etimolohia 2012.
- ^ Iyer 2009, p. 117.
- ^ a b Greene, Edward Lee (1909). Dulon dagiti pakasaritaan ti botanika: ti panagadal dagiti naisangsangayan a panawen iti panagrangrang-ay iti siensia ti botánika : paset 1, Sakbay ti 1562 A.D. Smithsonian Institution. pp. 140–142.
- ^ Bennett, Charles E.; Hammond, William A. (1902). Dagiti Karakter ni Theophrastus [Pangyuna]. Longmans, Green, ken Co. p. 30.
- ^ Mauseth 2003, p. 532.
- ^ Dallal 2010, p. 197.
- ^ Panaino 2002, p. 93.
- ^ Levey 1973, p. 116.
- ^ Nailian a Museo ti Gales 2007.
- ^ Yaniv & Bachrach 2005, p. 157.
- ^ Sprague 1939.
- ^ Waggoner 2001.
- ^ Scharf 2009, pp. 73–117.
- ^ Scharf 2009, pp. 73–74.
- ^ Capon 2005, pp. 220–223.
- ^ Hoek, Mann & Jahns 2005, p. 9.
- ^ Ereshefsky 1997, pp. 493–519.
- ^ Gray & Sargent 1889, pp. 292–293.
- ^ Morton 1981, p. 377.
- ^ Harris 2000, pp. 76–81.
- ^ Devos & Gale 2000.
- ^ Unibersidad ti California-Davis 2012.
- ^ Ben-Menahem 2009, p. 5370.
- ^ Chase et al. 2003, pp. 399–436.
- ^ Capon 2005, p. 223.
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Botanika iti Wikimedia Commons
- Dagiti batayan ti datos ti Botánika idiay Instituto ti Hunt para iti Botaniko a Dokumentasion
- Dagiti napintas ti kalidadna a ladawan ti mulmula ken dagiti paamo a maipapan kadagitoy Naiyarkibo 2012-01-31 iti Wayback Machine manipud idiay Katoliko nga Unibersidad ti Leuven
- Pakaamo a Network ti patneng a Mula
- Datos a batayan ti mula ti USDA
- Ti Virtual a biblioteka ti Botanika