Kitaen ti taudan para iti Bulan

{{Infobox planeta
| name = Ti Bulan
| background = #dddddd
| apsis = gee
| symbol = [[Papeles:Moon decrescent symbol (bold).svg|24px|☾]]
| image = [[Papeles:FullMoon2010.jpg|frameless|alt=Ti kabus a bulan iti nasipnget a rabii iti langit.|Kabus a bulan]]
| caption = Ti [[Kabus a bulan]] a makita manipud iti akin-amianan a hemisperio iti [[Daga (planeta)|Daga]]
| periapsis = 362,570&nbsp;km (0.0024&nbsp;[[Astronomikal a paset|AU]])<br /> (356,400–370,400&nbsp;km)
| apoapsis = 405,410&nbsp;km (0.0027&nbsp;AU)<br />(404,000–406,700&nbsp;km)
| semimajor = 384,399&nbsp;km ({{val|0.00257|u=AU}})
| eccentricity = {{val|0.0549}}
| period = {{val|27.321582|ul=d}} {{nowrap|(27 d 7 o 43.1 min)}}
| synodic_period = {{val|29.530589|u=d}} {{nowrap|(29 d 12 o 44 min 2.9 s)}}
| avg_speed = 1.022&nbsp;[[kilometro tunggal maysa a segundo|km/s]]
| inclination = 5.145° to the [[ekliptiko]]<ref name="Lang 2011" /> (nagbaetan ti 18.29° ken 28.58° aginggana ti [[ekuador]] ti Daga)
| asc_node = agsubsubli babaen ti maysa a [[Orbital a panagtayyek|panagtayyek]] iti 18.6&nbsp;a tawtawen
| arg_peri = agadaddang babaen ti maysa a panagtayyek iti  8.85&nbsp;a tawtawen
| satellite_of = [[Daga (planeta)|Daga]]
| flattening = {{val|0.00125}}
| equatorial_radius = 1,738.14&nbsp;km (0.273&nbsp;ti Daga)<ref name="NSSDC">{{Cite web |last=Williams |first=David R. |title=Moon Fact Sheet |trans-title=Kinapudno a Papeles ti Bulan |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20081216140757/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html |archive-date=16 Disiembre 2008 |access-date=31 Disiembre 2008 |publisher=National Aeronautics and Space Administration |language=en}}</ref>
| polar_radius = {{nowrap|1,735.97 km&nbsp;}} {{nowrap|(0.273 ti Daga)}}<ref name="NSSDC" />
| mean_radius = {{nowrap|1,737.10 km&nbsp;}} {{nowrap|(0.273 ti Daga)}}<ref name="NSSDC" />
| circumference = {{nowrap|10,921 km}} ([[ekuador]]ial)
| surface_area = {{nowrap|3.793{{esp|7}} km<sup>2</sup>&nbsp;}} {{nowrap|(0.074 ti Daga)}}
| volume = {{nowrap|2.1958{{esp|10}} [[1 E+9 m³|km<sup>3</sup>]]&nbsp;}} {{nowrap|(0.020 ti Daga)}}
| mass = {{nowrap|7.3477{{esp|22}} kg&nbsp;}} {{nowrap|(0.0123 ti Daga)}}
| density = {{nowrap|3.3464 [[Gramo tunggal maysa a kubiko sentimetro|g/cm<sup>3</sup>]]}}
| surface_grav = {{nowrap|1.622 [[Metro tungngal maysa a kuadrado segundo|m/s<sup>2</sup>]]}} {{nowrap|(0.165 4 [[G-puersa|g]])}}
| escape_velocity = {{nowrap|2.38 k[[Metro tunggal maysa asegundo|m/s]]}}
| sidereal_day = {{nowrap|27.321582 [[Aldaw|d]]}} ([[Sinkroniko a panagpuspusipos|sikroniko]])
<!-- Wieczorek et al. 2006 -->
| rot_velocity = {{nowrap|4.627 m/s}}
| axial_tilt = 1.5424° (aginggana ti [[ekliptiko]])<br />6.687° (aginggana ti [[Orbital a dalumpinas (astronomia)|orbita dalumpinas]])<ref name="Lang 2011">{{Cite book |last=Lang |first=Kenneth R. |url=https://books.google.com/books?id=S4xDhVCxAQIC&pg=PA184 |title=The Cambridge Guide to the Solar System |date=2011 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-139-49417-5 |edition=Maika-2 |language=en |trans-title=Ti Cambridge a Pagalagadan ti Sistema Solar}}</ref><!-- 6.4° babaen ti <ref name="Grego 2005">{{Cite book |last=Grego |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=z6Pgt9xEW9gC |title=The Moon and How to Observe It |date=2005 |publisher=Springer |language=en |trans-title=Ti Bulan ken Kasano a Paliiwen}}</ref> 6.6783° babaen ti <ref name="Conn 2007">{{Cite book |last=Conn |first=David |title=Lednorf's Dilemma |date=2007 |publisher=AuthorHouse |location=Bloomington, IN |language=en}}</ref>-->
| albedo = 0.136<ref name="Saari">{{Cite journal |last=Matthews |first=Grant |date=2008 |title=Celestial Body Irradiance Determination from an Underfilled Satellite Radiometer: Application to Albedo and Thermal Emission Measurements of the Moon Using Ceres |journal=Applied Optics |language=en |volume=47 |issue=27 |pages=4981–4993 |bibcode=2008ApOpt..47.4981M |doi=10.1364/AO.47.004981 |pmid=18806861}}</ref>
| magnitude = −2.5 to −12.9<ref name="maxval" group="nb">Ti ''kaaduan a kuenta'' ket naited a naibatay ti titimbengan a karaniag manipud iti kuenta iti −12.74 a naited para iti maysa nga ekuador aginggana ti sentro ti Bulan iti kaadayo iti 378&nbsp;000&nbsp;km idiay NASA a kipudno a papeles a pinagibasaran aginggana ti kabassitan a kaadayo ti Daga-Bulan a naited idiay, kalpasan ti pinudno ti kinaudi para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6&nbsp;378&nbsp;km, nga agited ti 350&nbsp;600&nbsp;km. Ti ''kabassitana kuenta'' (para iti kaadayo ti [[baro a Bulan]]) ket naibatay iti agpadpada panakagpang nga inususar ti kaadu a distansia ti Daga–Bulan iti 407&nbsp;000&nbsp;km (a naited idiay kipnapudno a papeles) ken babaen ti panagkarkulo ti karaniag iti [[panagsilnag ti daga]] iti baro a Bulan. Ti karaniag iti panagsilnag ti daga ket {{nowrap|[[albedo ti Daga]] ×}} {{nowrap|([[raya ti Daga]] /}} Raya iti [[Panagtayyek iti Bulan]])<sup>2</sup>&nbsp;] a minaig ti dagus a solar a panakasilnag a rumsua para iti kabus a Bulan. ({{nowrap|Albedo ti Daga {{=}} 0.367}}; {{nowrap|raya ti Daga {{=}} (polar}} radius&nbsp;× ekuatorial {{nowrap|radius)<sup>½</sup> {{=}} 6 367 km}}.)</ref><br />−12.74 (katimbengan ti [[kabus a bulan]])<ref name="NSSDC" />
| angular_size = 29.3 to 34.1 [[Minuto iti arko|arcminutes]]<ref name="NSSDC" /><ref name="angular_size">Ti sakup ti naited a kuenta ti angular a kadakkel ket naibatay baben ti titimbengan dagiti sumaganad a kuenta a naited idiay kinapudo a papeles a pinagibasaran: iti maysa a Daga-ekuador aginggana ti Bulan-sentro a kaadayo iti 378&nbsp;000&nbsp;km, ti [[Angular a diametro|angular a kadakkel]] ket 1896&nbsp;[[arkosegundo]]. Ti kapadpadana met laeng a kinapudno a papeles ket agited ti patingga ti Daga–Bulan a kaadayo iti 407&nbsp;000&nbsp;km ken 357&nbsp;000&nbsp;km. Para iti kadakkelan a angular a kadakkel, ti kabassitan a distansiaket nasken ipagisu para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6&nbsp;378&nbsp;km, nga agited ti 350&nbsp;600&nbsp;km.</ref>
| temp_name1 = ekuador
| min_temp_1 = 100 [[kelvin|K]]
| mean_temp_1 = 220 K
| max_temp_1 = 390 K
| temp_name2 = 85°N{{lower|0.3em|<ref name="Vasavada 1999">{{Cite journal |last=Vasavada |first=A. R. |last2=Paige |first2=D. A. |last3=Wood |first3=S. E. |date=1999 |title=Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits |trans-title=Dagiti Asideg ti Rabaw a Temperatura idiay Merkurio ken ti Bulan ken ti Stabililidad dagiti Polar a Deposito ti Yelo |journal=Icarus |language=en |volume=141 |issue=2 |page=179 |bibcode=1999Icar..141..179V |doi=10.1006/icar.1999.6175}}</ref>}}
| min_temp_2 = 70 K
| mean_temp_2 = 130 K
| max_temp_2 = 230 K
| atmosphere_ref = <ref name="pressure explanation" group="nb">Lucey ''et al.'' (2006) agited kadagiti {{nowrap|10<sup>7</sup> partikulo cm<sup>−3</sup>}} babaen ti aldaw ken {{nowrap|10<sup>5</sup> particles cm<sup>−3</sup>}} babaen ti rabii. Iti igid ti ekuatorial a temperatura ti rabaw iti 390&nbsp;[[Kelvin|K]] babaen ti ken 100&nbsp;K babaen ti rabii, ti [[umno a linteg ti alingasaw]] ket agitulok kadagiti presion a naited idiay infobox (binukel iti kaasitgan a [[urnos iti kapigsa]]; 10<sup>−7</sup>&nbsp;[[Pascal (paset)|Pa]] babaen ti aldaw ken 10<sup>−10</sup>&nbsp;Pa babaen ti rabii.</ref>
| surface_pressure = 10<sup>−7</sup> [[Pascal (paset)|Pa]] (aldaw)<br />10<sup>−10</sup> Pa (rabii)
| atmosphere_composition = [[Argon|Ar]], [[Helio|He]], [[Sodio|Na]], [[Potasio|K]], [[Hidróheno|H]], [[Radon|Rn]]
| atmosphere = yes
| adjectives = [[wiktionary:lunar|lunar]], [[wiktionary:selenic|seleniko]]
}}
Ti '''Bulan''' kaikaisuna a [[masna a satelite]] iti [[Daga (planeta)|Daga]],<ref group="nb">Adda dagiti adu ken sabsabali a [[sideg ti Daga nga asteroid]] a mairaman ti[[3753 Cruithne]] a dagitoy ket [[kumaduaan nga agpalpalikmut]] iti Daga: dagiti pagliklikmutanda ket agpakabaelda nga umasideg iti Daga kadagiti paset ti panawen ngem agbalbaliw da met laeng kadagiti napalabas a panawen (Morais et al, 2002). Dagitoy ket [[quasi a satelite]] – dagitoy ket saan a bulbulan gapu ta saanda a palpalikmuten ti Daga. Par aiti adu pay a pakaammo, kitaen ti [[Dagiti sabali a bulan iti Daga]].</ref><ref name="Morais 2002">{{Cite journal |last=Morais |first=M. H. M. |last2=Morbidelli |first2=A. |date=2002 |title=The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth |trans-title=Ti Populasion dagiti Asideg ti Daga nga Asteroid iti Kumaduan a Panaggunay iti Daga |journal=Icarus |language=en |volume=160 |issue=1 |pages=1–9 |bibcode=2002Icar..160....1M |doi=10.1006/icar.2002.6937}}</ref> ken ti [[Listaan dagiti masna a satelite|maikalima a kadakkelan]] a satelite iti [[Sistema a Solar]]. Isu ti kadakkelan a masna a satelite iti maysa a planeta iti Sistema a Solar relative iti kaddaakel iti bukodna a [[nagruna (astronomia)|nangruna]], nga adda ti pagkapat ti diametro iti Daga ken {{frac|1|81}} ti bukodna a [[masa]].<ref group="nb">Ti [[Charon (bulan)|Charon]] ket maibagay a dakdakkel no ipada iti [[Pluto]], ngen ti Pluto ket nabaliwan ti panakaidasigna a kas maysa nga [[ansisit a planeta]]</ref> Ti Bulan ket isu ti maikadua a kapusekan a satelite kalpasan ti [[lunar mare|maria]] a maysa kadagiti karaniagan a taga-ugma nga nagukisan ti naingatoan a dagdaga ken narimbaw  [[impakto ng abot]]. Isu daytoy ti karaniagan a banag iti langit kalpasan ti [[Init]], uray no ti rabawna ket agpaysao pay a nasipnget, a kapadpada ti karaniag ti uging. Ti kinarimbawna iti langit ket ti kinakadawyanna a siklo dagiti [[lunar a paset|paset]] , manipud idi taga-ugma a panawen, ket nakaaramid ti Bulan a kas myasa a naipangpangruna a kultural nga impluensia iti [[Bulan#Nagan ken etimolohia|pagsasao]], dagiti [[Lunar a kalendario|kalendario]], [[Bulan iti piksion|arte]] ken [[Lunar kinadios|mitolohia]]. Ti grabidad a panagimpluensia ti Bulan ket agpataud dagiti [[ugot ti taaw]] ken ti [[ugot a panagpardas|panagpaatiddog ti minuto]] iti aldaw. Ti agdama a panagliklikmut kaadayo ti Bulan, nga agarup a mamin sangpulo ket tallo ti diametro iti Daga, ket gapuanan daytoy ti panagparangna a kasla kadakdakkelna idiay langit ti Init, a mangpalubos daytoy nga apag-isu a kallobanna ti Init dagiti dagup a [[solar a salip]].

Ti Bulan ket isu laeng ti [[Astronomikal a banag|nailangtana bagi]] malaksid ti Daga a ti [[Panagsanglad ti Bulan|tao ket simmanglad]]. Nupay ti [[Luna programme]] ti [[Kappon ti Sobiet]] ket isu ti immuna a nakaabot ti Bulan iti maysa a saan a namaneho a [[pagluganan ti limbang]] idi 1959, ti [[Apollo a programa]] ti Estados Unidos ket nakaganab ti isisu a namaneho ti tao a mision iti agdama nga aldaw, a nagrugi ti immuna a namaneho ti tao a lunar a panagliklikmut a mision babaen ti [[Apollo 8]] idi 1968, ken innem a panagsanglad iti Bulan ti nagbaetan ti 1969 ken 1972, a ti immuna ket ti [[Apollo 11]]. Dagitoy a mision ket nagisubli kadagioti sumurok a 380&nbsp;kg kadagiti [[Bato ti Bulan|lunar a bato]], a dagitoy ket inusar ti panagrang-ay ti heolohika a panagawat iti nagtaudan ti Bulan, ti pormasion iti [[kaunegan a patakder iti Bulan|uneg ti bulkodna a patakder]], ken [[heolohia iti Bulan|iti napalabas a pakasaritaanna]]. Naipagarup a daytoy ket naporma idi 4.5&nbsp;bilion a tawtawen. Ti maysa a pannakaporma a teoria ket ti [[higante nga impakto a hipotesis|higante nga impakto]] a napasamak a nairaman ti Daga. Ti impakto a teoria ket naidudua idi 2012, kalpasan ti panagusig manen dagiti Apollo nga alagad.

Kalpasan ti [[Apollo 17]] a mision idi 1972, ti Bulan ket binisbisita laengen babaen dagiti saan a namaneho ti tao a pagluganan ti limbang, ti nailatakan babaen ti kinaudi a [[Sobiet]] a [[Lunokhod]] [[Rover (panagsukisok ti limbang)|rover]]. Manipud idi 2004, ti Hapon, Tsina, India, ti Estados Unidos, ken ti [[Europeano nga Ahensia ti Limbang]] ket nagpatulod dagitoy dagiti lunar nga agpalpalikmut. Dagitoy a pagluganan ti limbang ket nakaparawad ti panagpasingked ti panakaduktal iti [[lunar a danum]] a yelo idiay agnanayon a nalinongan nga abot dagiti ungto ken bedbed iti lunar a [[regolito]]. Adda dagiti sumakbay a naplano a mision a mapan iti Bulan, a mairamn ti maysa a gobierno ken binusbusan a pribado. Ti Bulan ket agtultuloy nga adda babaen ti [[Tulag ti Pangaruar a Limbnag ]], a nawaya sukisoken para iti amin a pagilian para kadagiti nakappi a pangngep.

[[Papeles:Evolution of the Moon.ogv|thumb|Ti ebolusion iti Bulan ken panagbaniaga iti Bulan.]]

== Nagan ken etimolohia ==

Ti [[maitutop a nagan]] para iti masna a satelite ti Daga ket "ti Bulan".<ref>{{Cite web |title=Naming of Astronomical Objects: Spelling of Names |trans-title=Panagginagan dagiti Astronomikal a Banbanag: Panangiletra dagiti Nagab |url=http://www.iau.org/public_press/themes/naming/#spelling |access-date=29 Marso 2010 |publisher=International Astronomical Union<!--Kappon ti Internadional nga Astronomiko--> |language=en}}</ref><ref name="PN-FAQ">{{Cite web |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature: Planetary Nomenclature FAQ |trans-title=Gazetteer iti Planetario a Nomenklatura: Planetario a Nomenklatura FAQ |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/nomenFAQ.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100527120646/http://planetarynames.wr.usgs.gov/nomenFAQ.html |archive-date=2010-05-27 |access-date=29 Marso 2010 |website=USGS Astrogeology Research Program<!--USGS Programa ti Astroheolohia a Panagsukisok--> |language=en }}</ref> Ti panginagan ti Ingles a ''moon'' ket naala manipud iti ''moone'' (idi agarup a 1380), a naiparang-ay manipud iti ''mone'' (1135), a naala manipud iti [[Daan nga Ingles]] ''mōna'' (a napetsaan manipud idi sakbayan ti 725), a daytoy ket, a kapada dagiti amin [[Dagiti Hermaniko a pagsasao|Hermaniko a pagsasao]] a kognado, a nanipud ti [[Proto-Hermaniko]] ''*mǣnōn''.<ref name="Barnhart 1995">{{Cite book |last=Barnhart |first=Robert K. |title=Barnhart Concise Dictionary of Etymology |date=1995 |publisher=Harper Collins |isbn=0-06-270084-7 |page=487 |language=en |trans-title=Ti Barnhart nga Ababa a Diksionario iti Etimolohia}}</ref>

Ti kangrunaan a moderno nga Ingles a panagilasin a maipanggep ti Bulan ket ''lunar'', a naala manipud iti Latin ''Luna''. Ti maysa pay ngem saan a nalatak a panagilasin ket ti ''seleniko'', a naala manipud iti Taga-ugma a Griego a ''Selene'' ({{lang|el|Σελήνη}}), a naggapuan ti pasaruno a "seleno-" (a kas iti nakaalaan ti ''[[selenograpia]]'').<ref name="oed">{{Cite encyclopedia |title=lunar, a. ken n. |encyclopedia=Oxford English Dictionary |url=http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50136796?single=1&query_type=word&queryword=lunar&first=&max_to_show=10 |access-date=23 Marso 2010}}</ref>

== Dagiti nota ==
<references group="nb" />

== Dagiti nagibasaran ==
{{reflist}}

{{Sistema Solar}}

[[Kategoria:Astronomia|Bulan]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]