Kitaen ti taudan para iti Ming a Dinastia

{{Infobox dati a pagilian
|native_name = <big>大明</big>
|conventional_long_name = Nalatak a Ming
|common_name = Ming a Dinastia
|era =
|status = Imperio
|status_text =
|empire =
|government_type = Patingga a monarkia
|year_start = 1368
|year_end = 1644
|year_exile_start = 1644
|year_exile_end = 1662
|event_start = Nabangon idiay [[Nanjing]]
|date_start = Enero 23
|event_end = [[Gubat ti Beijing (1644)|Pannakatnag ti Beijing kenni Li Zicheng]]
|date_end = Abril 25
|event1 =
|date_event1 =
|event_post = Gibus ti Akin-abagatan a Ming
|date_post = Enero 22, 1662
|p1 = Yuan a Dianastia
|flag_p1 =
|s1 = Akin-abagatan a Ming a Dinastia
|flag_s1 =
|s2 = Shun a Dinastia
|flag_s2 =
|s3 = Qing a Dinastia
|flag_s3 =Flag_of_the_Qing_Dynasty_(1889-1912).svg
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag =
|flag =
|flag_type =
|image_coat =
|symbol =
|symbol_type =
|image_map=Map of Ming Chinese empire 1415.jpg
|image_map_caption=Ti Tsina a Ming iti kalatakan a gay-atna babaen ti panagturay iti [[Yongle nga Emperador]]
|capital=[[Nanjing]] (Yingtian a prepektura<br><small>(1368–1644)</small><ref>Kangrunaan a kapitolio kalpasan idi 1403; maikadu a kapitolio kalpasan idi 1421.</ref><br>[[Beijing]] (Shuntian a prepektura)<br><small>(1403–1644)</small><ref>Maikadua a kapitolio aginggana idi 1421; kangrunaan a kapitolio kalpasanna.</ref><ref>Dagiti kapitolio iti napapanaw ti [[Akin-abagatan a Ming]] ket ti [[Nanjing]] <small>(1644)</small>, [[Fuzhou]] <small>(1645–6)</small>, [[Guangzhou]] <small>(1646–7),</small> [[Zhaoqing]] <small>(1646–52)</small>.</ref>
|common_languages=Opisial a pagsasao:<br>[[Insika a Guanhua]]<br>Dadduma [[Listaan dagiti nadumaduma a kita ti Insik|Dagiti dialekto nga Insik]]:<br>[[Insika a Wu|Wu]], [[Insik a Yue|Yue]], [[Insik a Min|Min]], [[Insik a Xiang|Xiang]], [[Pagsasao a Hakka|Hakka]], [[Insik a Gan|Gan]]<br>Dadduma pay a pagsasao:<br>[[Pagsasao nga Uyghur|Uyghur]], [[Dagiti Tibetiko a pagsasao|Tibetano]], [[Pagsasao a Mongol|Mongoliano]], [[Dagiti pagsasao ti Tsina|dadduma pay]]
|religion=[[Taoismo]], [[Confucianismo]], [[Budismo]], [[Chinese folk religion|Insik a folk a relihion]], [[Islam]]
|currency=[[Bimetalismo|Bimetaliko]]:<br/>[[Chinese cash (currency unit)|copper cashes]]<!--Countable noun--> ({{lang|zh|文}}, ''wén'') in [[Cash (Chinese coin)|strings of coin]] and [[Insik a kuarta (paset a kuarta)#Papel a kuarta|papel]]<br/>[[tael|Pirak a  tael]] ({{lang|zh|兩}}, ''liǎng'') kadagiti [[sycee]] ken babaen ti kadagsen
|leader1=Ti [[Emperador Hongwu]]
|leader2=Ti [[Emperador Chongzhen]]
|year_leader1=1368–1398 
|year_leader2=1627–1644
|title_leader=[[Listaan dagiti emperador ti Ming a Dinastia|Emperador]] ({{lang|zh|{{linktext|皇帝}}}})
|deputy1                = Xie Jin
|deputy2                = Wei Zaode
|year_deputy1           = 1402–1407
|year_deputy2           = 1644
|title_deputy           = Kangatuan a Nalatak a Sekretario
|stat_year1=1393
|stat_area1=
|stat_pop1=65,000,000
|stat_year2=1403
|stat_pop2=66,598,337¹
|stat_year3=1500
|stat_area3=
|stat_pop3=125,000,000²
|stat_year4=1600
|stat_area4=
|stat_pop4=160,000,000³
|stat_year5=1415<ref name="Turchin222">{{cite journal|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|date=Disiembre 2006|title=East-West Orientation of Historical Empires|url=http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|journal=Journal of World-systems Research|volume=12|issue=2|page=222|issn=1076-156X|last1=Turchin|first1=Peter|accessdate=16 Septiembre 2016}}</ref><ref name="Taagepera500">{{cite journal|last=Taagepera|first=Rein|date=Septiembre 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=International Studies Quarterly|volume=41|issue=3|page=500|doi=10.1111/0020-8833.00053|jstor=2600793|authorlink=Rein Taagepera|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref>
|stat_area5=6500000
|footnotes=Dagiti tidda ti Ming a Dinastia a nangturay ti akin-abagatan a Tsina aginggana idi 1662, ti dinastiko a paset ti panawen a tinawtawagan ti  [[Akin-abagatan a Ming]].<br />¹Dagiti bilang ket naibatay kadagiti karkulo nga inaramid babaen ti  CJ Peers iti ''Dagiti Buyot ti Naladaw nga Imperial nga Insik: 1520–1840''<br/>²SEgun ti A. G. Frank, ''ReOrient: sangalubongan nga ekonomia ti Panawen ti Asia'', 1998, p. 109<br/>³Segun ti A. Maddison, ''Ti Ekonomia ti Lubong Tomo1: Ti Maipapan ti Milenio a Perspektibo Tomo2'', 2007, p. 238
}}
{{Infobox Insik|c=明朝|p=Míng Cháo|w=Ming Ch'ao|mi={{IPA-cmn|mǐŋ tʂʰɑ̌ʊ̯|}}|j=ming<sup>4</sup> ciu<sup>4</sup>|wuu=men zau|title=Ming a Dinastia|s2=大明帝国|t2=大明帝國|p2=Dà Míng Dì Guó|w2=Ta Ming Ti Kuo|wuu2=da men di kueh/koh|altname=Imperio ti Nalatak a Ming}}

Ti '''Ming a Dinastia''', ket isu pay ti '''Imperio ti Nalatak a Ming''', ket isu idi ti [[Dagiti dinasti a ti Insik a Pakasaritaan|nagturturay a dinastia]] iti [[Tsina]] kadagiti 276 a tawawen (1368–1644) kalpasan ti panakarebba ti indauloan ti [[Mongol nga Imperio|Mongol]] a [[Yuan a Dinastia]]. Ti Ming, ket adu a naipalpalawagan a kas ti "maysa kadagiti kalatakan a panawen ti naurnos a gobierno ken sosial a panakatalna iti pakasaritaan ti tao",<ref>Edwin Oldfather Reischauer, John King Fairbank, Albert M. Craig (1960) ''Ti pakasaritaan ti Daya nga Asia a sibilisasion, Tomo 1. Daya nga Asia: Ti Nalatak a Tinawtawid'', George Allen & Unwin Ltd.</ref> ket isu idi ti kinaudi a dinastia idiay Tsina a tinurayan babaen ti etniko a [[Han nga Insik]]. Urayno ti [[Beijing]] a kapitolio ti Ming ket natnag idi 1644 iti maysa a yaalsa nga indauluan babaen ni [[Li Zicheng]] (nga isu ti nangipatakder ti [[Shun a Dinastia]],a kalpasan daytoy ket sinukatan babaen ti indauluan ti [[Tattao a Manchu|Manchu]] a [[Qing a Dinastia]]), dagiti turay a tumalek iti trono—a tinawtawagan a kas ti [[Akin-abagatan a Ming a Dinastia|Akin-abagatan a Ming]] ket rimsua aginggana idi 1662.

Ni [[Emperador Hongwu]] (nagturay idi 1368{{ndash}}98) ket nangpadas a nangpartuat ti maysa a kagimongan kadagiti kabukukodan nga agkamkammatalek a komunidad ti away a naurnos iti nainget, di makutkuti a sistema a mang-garansia ken mangsuporta ti permanente a klase dagiti soldado para iti daytoy a dinastia:<ref name="zhangwen"/> dagiti sitatakder a buyot ti imperio simmurok iti maysa a riwriw dagiti tropa ken dagiti [[maipapan ti taaw a pakasaritaan ti Tsina|marina]] pangsangladan idiay  Nanjing ket dagitoy idi ti kadakkelan iti lubong.<ref name="ebrey east asia 271">Ebrey (2006), 271.</ref> Isu ket nalatak pay a nangtartaripatu ti pannakapugsay dagiti [[eunuko (opisial ti korte)#Tsina|eunuko a korte]]<ref name="eunuchpower">Crawford, Robert. "[http://www.jstor.org/stable/4527509 Ti eunuko a bileg iti Ming a Dinastia]". ''T'oung Pao'', Dagiti Maikadua a Serie, Tom. 49, Livr. 3 (1961), pp. 115-148. Naala idi 14 Okt 2012.</ref> ken dagiti saan nga agkakabagian a mogol, a nagit-ited kadagiti daga kadagiti annakana a lalaki a kasukatan dagiti serbisiom iti amin a Tsina ken ti panagipadas a mangiyalagead kadagitoy prinsesa kadagiti amin a naipablaak a [[Huang Ming Zu Xun|dinastiko a pangibagbagaan]]. Daytoy ket nakaro a napaay idi ti [[Jianwen nga Emperador|agtutubo a sumaruno]] kaniana ket nangpadas a manglapped ti bileg ti ulitegna, a nangruggian ti [[Jingnan a kampania|yaalsa]] a nanagikabil ti prinsipe ti Yan iti trono a kas ti [[Yongle nga Emperador]] idi 1402. Ni Emperador Yongle ket nangbangon ti Yan a kas ti maysa a maikadua a kapitolio ken ninagananna manen ti [[Beijing]], inpatakderna ti [[Maikaluya a Siudad]], ken nangisubli ti [[Nalatak a Kanal ti Tsina|Nalatak a Kanal]] ken ti kinapangruna dagiti [[keju|imperial a panagsubsubok]] kadagiti opisial a panagidutok. Isu ket nanggunguna kadagiti agsupsuporta kaniana nga eunuko ken nagpatrabaho kaniada a kas mangsuppiat a timbeng dagiti Confuciano nga [[eskolar-burikrata]]. Ti maysa a, [[Zheng He]], ket nangidadaulo kadagiti dakkel a pito a [[Insik nga eksplorasionn|panagbanniaga ti eksplorasion]] iti Taaw Indiano ken ad-adayo pay a kas ti Arabia ken ti aplaya ti Aprika.

Ti pannakaipangato dagiti baro nga emperador ken dagiti baro a sangkatipunan ket nangpabassit kadagitoy a kalabesan; ti pannakatiliw ti [[Zhengtong Emperor]] idi las-ud ti 1449 a [[Didigra ti Tumu]] ket napno a nangipatingga kadagitoy. Ti imperial a marina ket napalubosan a matnag iti pannakataripato bayat a ti [[Corvee#Imperial a Tsina|naipapilit a panagobra]] ket nangipatakder ti Liaodong a bakud ken nangikapet ken nagsammaked ti [[Nalatak a Diding ti Tsina]] iti agdama a moderno a pormana. Dagiti adu ti pannakaisakupna a senso ti intero nga imperio iti tunggal duapulo a tawen, ngem ti essem a mangliklik ti panagobra ken dagiti buis ken ti kinarigat a mangipenpen ken mamngrepaso kadagiti adu unay  nga arkibo idiay Nanjing ket nanglapped kadagiti husto a bilbilang.<ref name="zhangwen">Zhang Wenxian. "[http://www.jstor.org/stable/25549473 Dagiti Duyaw nga Arkibo ti Rehistro ti Imperial Ming Tsina]". ''Dagiti Biblioteka ken ti Kultural a Rehistro'', Tom. 43, No. 2 (2008), pp. 148-175. Unib. ti Texas a Pagmalditan. Naala idi 9 Okt. 2012.</ref> Dagiti karkulo para iti populasion ti naladaw a Ming ket agdumaduma manipud ti 160 aginggana ti 200 a riwriw,<ref>Para iti nababbaba a karkulo ti populasion, kitaen ti {{Harvcol|Fairbank|Goldman|2006|pp=128}}; para iti nangatngato, kitaen ti {{Harvcol|Ebrey|1999|pp=197}}.</ref> ngem dagiti nasken a rentas ket napespes manipud kadagiti pateg ti bassit ken basbassit a bilbilang dagiti agtaltalon idi adadu pay a napukpukaw manipud kadagiti opisial a rehistro wenno "insagutda" dagiti dagada kadagiti saan a nabuisan a eunuko wenno dagiti templo.<ref name="zhangwen"/> Dagiti ''[[Haijin]]'' a linteg a mangikeddeng a mangsalaknib kadagiti aplaya manipud kadagiti [[Wokou|"Hapon" a pirata]] ket embes a nangaramid kadagitoy iti mannakaw ken pirata.

Babaen ti maika-16 a siglo, nupay kasta, ti [[panawen ti Pannakaduktal|panagpadakkel ti Europeano a pagtagilakuan]] {{ndash}} urayno naiparparit kadagiti isla nga asideg idiay [[Guangzhou]] a kas ti [[Macao]] {{ndash}} ket nangiwarwaras ti [[Columbiano a Panagsinnukat]] kadagiti apit, mulmula, ken dagiti ayup idiay Tsina, a nangiyamammo dagiti [[sili]] iti [[Sichuan a panagluto]] ken ti adu a pannalapataud a [[mais]] ken [[patatas]], ket nagpabassit kadagiti panagbisin ken nangpapardas ti idadakkel ti populasion. Ti idadakkel ti panagtagilako ti [[ekonomiko a pakasaritaan ti Portugal#Triangular a panaglako a baetan ti Tsina, Hapon, ken Europa|Portuges]], [[Ekonomiko a pakasaritaan ti España#Balitok ken pirak manipud ti Baro a Lubong|Espaniol]], ken [[Ekonomiko a pakasaritaan ti Olanda_(1500–1815)|Danes]] ket nagpartuat ti baro a kinaykayat kadagiti Insik a produkto ken nagpataud ti adu a yuumay ti [[Pirak a mina ti Iwami Ginzan|Hapon]] ken [[manila galleons|Amerikano]] a pirak. Daytoy a kaadu ti sebbangan ket nangpalubos ti Ming a mangliklik ti panagusar ti [[papel a kuarta]], a nangrugian ti [[nakaro nga ibubussog]] idi las-ud ti 1450 a tawtawen. Bayat a dagiti tradisional a Confuciano ket simmuppiat kadagiti kastoy a prominente a papel para iti komersio ken dagiti baro a kabaknang a pinartuatna, ti heterodoksia nga inpayam-ammo baban ni [[Wang Yangming]] ket nangpalubos ti ad-adu a masakbayan a panagkukua. Dagiti immuna a nagballgi a reporma ni [[Zhang Juzheng]] ket naipaneknekan a a nakadadael idi ti maysa a panagbuntog ti agrikultura a gapuanan babaen ti [[Bassit a Panawen ti Yelo]] ket nasabtan idi dagiti annuroten ti Hapon ken Espaniol a nangipardas a nangputed kadagiti paayan ti pirak a kamasapulanen dagiti agtaltalon tapno mabayadanda dagiti buisda. Naitipitipon kadagiti pannakapaay dagiti apit, lay-layus, ken epidemiko, ti dinastia ket naikedkeddeng a napukawna ti [[Bilin ti Langit]] ken narebba sakbay ti panagraut ti rebelde a daulo a ni [[Li Zicheng]] ken ti Manchuria.

==Dagiti nota==
{{Reflist}}

== Adu pay a mabasbasa ==
* {{cite book |title= [[1587, ti Tawen a Panakaisangsangayan: Ti Maapapday a Dinastia ti Ming]]|last= Huang|first=Ray |authorlink=Ray Huang|year= 1981|publisher= Unibersidad ti Yale a Pagmalditan|location= New Haven|isbn=0-300-02518-1}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commonscat-inline|Ming Dynasty|Ming a Dinastia}}

[[Kategoria:Dagiti estado ken teritorio a nabangon idi 1368]]
[[Kategoria:Ming a Dinastia| ]]
[[Kategoria:1662 a pannakarebba]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]