Bulan
 Ti Kabus a bulan a makita manipud iti akin-amianan a hemisperio iti Daga | |||||||||||||
| Dagiti panangikeddeng | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dagiti pangilasin | lunar, seleniko | ||||||||||||
| Dagiti pakailasinan ti panaglikmut | |||||||||||||
| Perigee | 362,570 km (0.0024 AU) (356,400–370,400 km) | ||||||||||||
| Apogee | 405,410 km (0.0027 AU) (404,000–406,700 km) | ||||||||||||
| 384,399 km (0.00257 AU) | |||||||||||||
| Eksentrisidad | 0.0549 | ||||||||||||
| 27.321582 d (27 d 7 o 43.1 min) | |||||||||||||
| 29.530589 d (29 d 12 o 44 min 2.9 s) | |||||||||||||
Napipia a kapardas ti panaglikmut | 1.022 km/s | ||||||||||||
| Paglikigan | 5.145° to the ekliptiko[1] (nagbaetan ti 18.29° ken 28.58° aginggana ti ekuador ti Daga) | ||||||||||||
| agsubsubli babaen ti maysa a panagtayyek iti 18.6 a tawtawen | |||||||||||||
| agadaddang babaen ti maysa a panagtayyek iti 8.85 a tawtawen | |||||||||||||
| Satelite ti | Daga | ||||||||||||
| Dagiti pisikal a pakailasinan | |||||||||||||
Promedio a rayus | 1,737.10 km (0.273 ti Daga)[2] | ||||||||||||
Rayus ti ekuador | 1,738.14 km (0.273 ti Daga)[2] | ||||||||||||
Rayus ti polar | 1,735.97 km (0.273 ti Daga)[2] | ||||||||||||
| Panagdalumpinas | 0.00125 | ||||||||||||
| Sirkumperensia | 10,921 km (ekuadorial) | ||||||||||||
| 3.793 × 107 km2 (0.074 ti Daga) | |||||||||||||
| Tomo | 2.1958 × 1010 km3 (0.020 ti Daga) | ||||||||||||
| Masa | 7.3477 × 1022 kg (0.0123 ti Daga) | ||||||||||||
Promedio a densidad | 3.3464 g/cm3 | ||||||||||||
| 1.622 m/s2 (0.165 4 g) | |||||||||||||
| 2.38 km/s | |||||||||||||
Panawen ti panagtayyek ti sidereal | 27.321582 d (sikroniko) | ||||||||||||
Kapardas ti panagtayyek ti ekuador | 4.627 m/s | ||||||||||||
| 1.5424° (aginggana ti ekliptiko) 6.687° (aginggana ti orbita dalumpinas)[1] | |||||||||||||
| Albedo | 0.136[3] | ||||||||||||
| |||||||||||||
| −2.5 to −12.9[nb 1] −12.74 (katimbengan ti kabus a bulan)[2] | |||||||||||||
| 29.3 to 34.1 arcminutes[2][5] | |||||||||||||
| Atmospeara[nb 2] | |||||||||||||
Presion ti rabaw | 10−7 Pa (aldaw) 10−10 Pa (rabii) | ||||||||||||
| Pakabuklan babaen ti tomo | Ar, He, Na, K, H, Rn | ||||||||||||
.svg){kind=small}
Ti Bulan kaikaisuna a masna a satelite iti Daga,[nb 3][6] ken ti maikalima a kadakkelan a satelite iti Sistema a Solar. Isu ti kadakkelan a masna a satelite iti maysa a planeta iti Sistema a Solar relative iti kaddaakel iti bukodna a nangruna, nga adda ti pagkapat ti diametro iti Daga ken 1⁄81 ti bukodna a masa.[nb 4] Ti Bulan ket isu ti maikadua a kapusekan a satelite kalpasan ti maria a maysa kadagiti karaniagan a taga-ugma nga nagukisan ti naingatoan a dagdaga ken narimbaw impakto ng abot. Isu daytoy ti karaniagan a banag iti langit kalpasan ti Init, uray no ti rabawna ket agpaysao pay a nasipnget, a kapadpada ti karaniag ti uging. Ti kinarimbawna iti langit ket ti kinakadawyanna a siklo dagiti paset , manipud idi taga-ugma a panawen, ket nakaaramid ti Bulan a kas myasa a naipangpangruna a kultural nga impluensia iti pagsasao, dagiti kalendario, arte ken mitolohia. Ti grabidad a panagimpluensia ti Bulan ket agpataud dagiti ugot ti taaw ken ti panagpaatiddog ti minuto iti aldaw. Ti agdama a panagliklikmut kaadayo ti Bulan, nga agarup a mamin sangpulo ket tallo ti diametro iti Daga, ket gapuanan daytoy ti panagparangna a kasla kadakdakkelna idiay langit ti Init, a mangpalubos daytoy nga apag-isu a kallobanna ti Init dagiti dagup a solar a salip.
Ti Bulan ket isu laeng ti nailangtana bagi malaksid ti Daga a ti tao ket simmanglad. Nupay ti Luna programme ti Kappon ti Sobiet ket isu ti immuna a nakaabot ti Bulan iti maysa a saan a namaneho a pagluganan ti limbang idi 1959, ti Apollo a programa ti Estados Unidos ket nakaganab ti isisu a namaneho ti tao a mision iti agdama nga aldaw, a nagrugi ti immuna a namaneho ti tao a lunar a panagliklikmut a mision babaen ti Apollo 8 idi 1968, ken innem a panagsanglad iti Bulan ti nagbaetan ti 1969 ken 1972, a ti immuna ket ti Apollo 11. Dagitoy a mision ket nagisubli kadagioti sumurok a 380 kg kadagiti lunar a bato, a dagitoy ket inusar ti panagrang-ay ti heolohika a panagawat iti nagtaudan ti Bulan, ti pormasion iti uneg ti bulkodna a patakder, ken iti napalabas a pakasaritaanna. Naipagarup a daytoy ket naporma idi 4.5 bilion a tawtawen. Ti maysa a pannakaporma a teoria ket ti higante nga impakto a napasamak a nairaman ti Daga. Ti impakto a teoria ket naidudua idi 2012, kalpasan ti panagusig manen dagiti Apollo nga alagad.
Kalpasan ti Apollo 17 a mision idi 1972, ti Bulan ket binisbisita laengen babaen dagiti saan a namaneho ti tao a pagluganan ti limbang, ti nailatakan babaen ti kinaudi a Sobiet a Lunokhod rover. Manipud idi 2004, ti Hapon, Tsina, India, ti Estados Unidos, ken ti Europeano nga Ahensia ti Limbang ket nagpatulod dagitoy dagiti lunar nga agpalpalikmut. Dagitoy a pagluganan ti limbang ket nakaparawad ti panagpasingked ti panakaduktal iti lunar a danum a yelo idiay agnanayon a nalinongan nga abot dagiti ungto ken bedbed iti lunar a regolito. Adda dagiti sumakbay a naplano a mision a mapan iti Bulan, a mairamn ti maysa a gobierno ken binusbusan a pribado. Ti Bulan ket agtultuloy nga adda babaen ti Tulag ti Pangaruar a Limbnag , a nawaya sukisoken para iti amin a pagilian para kadagiti nakappi a pangngep.
Nagan ken etimolohia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti maitutop a nagan para iti masna a satelite ti Daga ket "ti Bulan".[7][8] Ti panginagan ti Ingles a moon ket naala manipud iti moone (idi agarup a 1380), a naiparang-ay manipud iti mone (1135), a naala manipud iti Daan nga Ingles mōna (a napetsaan manipud idi sakbayan ti 725), a daytoy ket, a kapada dagiti amin Hermaniko a pagsasao a kognado, a nanipud ti Proto-Hermaniko *mǣnōn.[9]
Ti kangrunaan a moderno nga Ingles a panagilasin a maipanggep ti Bulan ket lunar, a naala manipud iti Latin Luna. Ti maysa pay ngem saan a nalatak a panagilasin ket ti seleniko, a naala manipud iti Taga-ugma a Griego a Selene (Σελήνη), a naggapuan ti pasaruno a "seleno-" (a kas iti nakaalaan ti selenograpia).[10]
Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Ti kaaduan a kuenta ket naited a naibatay ti titimbengan a karaniag manipud iti kuenta iti −12.74 a naited para iti maysa nga ekuador aginggana ti sentro ti Bulan iti kaadayo iti 378 000 km idiay NASA a kipudno a papeles a pinagibasaran aginggana ti kabassitan a kaadayo ti Daga-Bulan a naited idiay, kalpasan ti pinudno ti kinaudi para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6 378 km, nga agited ti 350 600 km. Ti kabassitana kuenta (para iti kaadayo ti baro a Bulan) ket naibatay iti agpadpada panakagpang nga inususar ti kaadu a distansia ti Daga–Bulan iti 407 000 km (a naited idiay kipnapudno a papeles) ken babaen ti panagkarkulo ti karaniag iti panagsilnag ti daga iti baro a Bulan. Ti karaniag iti panagsilnag ti daga ket albedo ti Daga × (raya ti Daga / Raya iti Panagtayyek iti Bulan)2 ] a minaig ti dagus a solar a panakasilnag a rumsua para iti kabus a Bulan. (Albedo ti Daga = 0.367; raya ti Daga = (polar radius × ekuatorial radius)½ = 6 367 km.)
- ^ Lucey et al. (2006) agited kadagiti 107 partikulo cm−3 babaen ti aldaw ken 105 particles cm−3 babaen ti rabii. Iti igid ti ekuatorial a temperatura ti rabaw iti 390 K babaen ti ken 100 K babaen ti rabii, ti umno a linteg ti alingasaw ket agitulok kadagiti presion a naited idiay infobox (binukel iti kaasitgan a urnos iti kapigsa; 10−7 Pa babaen ti aldaw ken 10−10 Pa babaen ti rabii.
- ^ Adda dagiti adu ken sabsabali a sideg ti Daga nga asteroid a mairaman ti3753 Cruithne a dagitoy ket kumaduaan nga agpalpalikmut iti Daga: dagiti pagliklikmutanda ket agpakabaelda nga umasideg iti Daga kadagiti paset ti panawen ngem agbalbaliw da met laeng kadagiti napalabas a panawen (Morais et al, 2002). Dagitoy ket quasi a satelite – dagitoy ket saan a bulbulan gapu ta saanda a palpalikmuten ti Daga. Par aiti adu pay a pakaammo, kitaen ti Dagiti sabali a bulan iti Daga.
- ^ Ti Charon ket maibagay a dakdakkel no ipada iti Pluto, ngen ti Pluto ket nabaliwan ti panakaidasigna a kas maysa nga ansisit a planeta
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ a b Lang, Kenneth R. (2011). The Cambridge Guide to the Solar System [Ti Cambridge a Pagalagadan ti Sistema Solar] (iti Ingles) (Maika-2 nga ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-49417-5.
- ^ a b c d e Williams, David R. "Moon Fact Sheet" [Kinapudno a Papeles ti Bulan] (iti Ingles). National Aeronautics and Space Administration. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 16 Disiembre 2008. Naala idi 31 Disiembre 2008.
- ^ Matthews, Grant (2008). "Celestial Body Irradiance Determination from an Underfilled Satellite Radiometer: Application to Albedo and Thermal Emission Measurements of the Moon Using Ceres". Applied Optics (iti Ingles). 47 (27): 4981–4993. Bibcode:2008ApOpt..47.4981M. doi:10.1364/AO.47.004981. PMID 18806861.
- ^ Vasavada, A. R.; Paige, D. A.; Wood, S. E. (1999). "Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits" [Dagiti Asideg ti Rabaw a Temperatura idiay Merkurio ken ti Bulan ken ti Stabililidad dagiti Polar a Deposito ti Yelo]. Icarus (iti Ingles). 141 (2): 179. Bibcode:1999Icar..141..179V. doi:10.1006/icar.1999.6175.
- ^ Ti sakup ti naited a kuenta ti angular a kadakkel ket naibatay baben ti titimbengan dagiti sumaganad a kuenta a naited idiay kinapudo a papeles a pinagibasaran: iti maysa a Daga-ekuador aginggana ti Bulan-sentro a kaadayo iti 378 000 km, ti angular a kadakkel ket 1896 arkosegundo. Ti kapadpadana met laeng a kinapudno a papeles ket agited ti patingga ti Daga–Bulan a kaadayo iti 407 000 km ken 357 000 km. Para iti kadakkelan a angular a kadakkel, ti kabassitan a distansiaket nasken ipagisu para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6 378 km, nga agited ti 350 600 km.
- ^ Morais, M. H. M.; Morbidelli, A. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth" [Ti Populasion dagiti Asideg ti Daga nga Asteroid iti Kumaduan a Panaggunay iti Daga]. Icarus (iti Ingles). 160 (1): 1–9. Bibcode:2002Icar..160....1M. doi:10.1006/icar.2002.6937.
- ^ "Naming of Astronomical Objects: Spelling of Names" [Panagginagan dagiti Astronomikal a Banbanag: Panangiletra dagiti Nagab] (iti Ingles). International Astronomical Union. Naala idi 29 Marso 2010.
- ^ "Gazetteer of Planetary Nomenclature: Planetary Nomenclature FAQ" [Gazetteer iti Planetario a Nomenklatura: Planetario a Nomenklatura FAQ]. USGS Astrogeology Research Program (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-05-27. Naala idi 29 Marso 2010.
- ^ Barnhart, Robert K. (1995). Barnhart Concise Dictionary of Etymology [Ti Barnhart nga Ababa a Diksionario iti Etimolohia] (iti Ingles). Harper Collins. p. 487. ISBN 0-06-270084-7.
- ^ "lunar, a. ken n.". Oxford English Dictionary. Naala idi 23 Marso 2010.
 | |