Kitaen ti taudan para iti Organismo

[[Papeles:E. coli Bacteria (7316101966).jpg|thumb|right|Dagitoy ''[[Escherichia coli]]'' a selula ket mangited ti kas pagarigan iti maysa a [[prokarote|prokariotiko]] a [[mikroorganismo]].]]

Iti [[biolohia]], ti maysa nga '''organismo''' ket ti aniaman nga [[Contiguity|agkakasigkay]] a [[biag|sibibiag]] a [[sistema]] (a kas ti [[ayup]], [[fungus]], [[mikro-organismo]], wenno [[mula]]). Iti saan a basbassit a sumagmamano a porma, amin a kita dagiti organismo a makabael iti [[panagtignay (sikolohia)|panagsungbat]] iti [[panagtignay (sikolohia)|panagtignay]], [[reproduksion]], idadakkel ken [[panagrang-ay a biolohia|panagrang-ay]], ken ti panagtaripato iti [[homeostasis]] a kas maysa a natalinaay a sibubukel.

Ti maysa nga organismo ket mabalin nga [[uniselular]] (maymaysa a selula) wenno, iti kaso a kas dagiti tao, buklen dagiti trilion kadagiti [[selula (biolohia)|selula]] a naigrupo kadagiti naipangpangruna a [[kulapot (biolohia)|kulapot]] ken dagiti [[organo]]. Ti termino a ''[[multiselular]]'' (adu a selula) ket mangipalawag ti aniaman nga organismo a buklen dagiti ad-adu ngem maysa a selula.

Amin dagiti [[biag|sibibiag nga organismo iti Daga]] ket nabingbingayda kadagiti [[eukariote]] ken dagiti [[prokariote]] a naibatay ti kaadda wenno kaawan kadagiti husto a [[tengnga ti selula|pagtengngaan]] kadagiti selulada. Dagiti prokariote ket mangirepresenta kadagiti dua a nagsisina a [[tallo a dominio a sistema|dominio]], ti [[Bakteria]] ken [[Archaea]]. Dagiti eukariotiko nga organismo, nga adda dagiti nabedbedan iti kulanit a [[tengnga ti selula]], ket aglaon pay kadagiti [[organelle|organulo]], a nainganan kadagiti [[mitochondria]] ken (iti mulmula) kadagiti [[plastid]], sapasap dagitoy a naipanpanunotan a nagtaud manipud iti [[endosimbiotiko a teoria|endosimbiotiko]] a bakteria.<ref name=cavaliersmith1987>T.Cavalier-Smith (1987) Ti taudan dagiti eukariote ken arkaebakterial a selula, [[Dagiti Salaysay  ti Akademia dagiti Siensia iti New York]] 503, 17–54</ref> Dagiti [fungus]], dagiti [[ayup]] ken dagiti  [[mula]] ket kas pagarigan dagiti [[sebbangan]] a eukariote.

Idi 2002 ni [[Thomas Cavalier-Smith]] ket nangisingasing ti maysa a [[klado]], [[Neomura]], a naigrupo dagitoy ti [[Archaea]] ken [[Eukarya|Eukaria]]. Ti neomura ket naipanpanunotan a nagggapu manipud iti [[Bakteria]], a kaaduan a naisangsangayan manipud iti [[Actinobacteria|Aktinobakteria]].<ref name=cavaliersmith2002>T. Cavalier-Smith (2002) [http://ijsb.sgmjournals.org/content/52/1/7.full.pdf Ti neomura ataudan iti arkaeobakteria, ti negibakterial a ramut iti unibersal a kayo ken maipapan ti bakteria a megaklasipikasion]{{Natay a silpo|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Ti [[Internasional a Warkan iti Sistematiko ken Ebolusionario a Mikrobiolohia]] 52, 7–76 [[pmid:11837318|PMID 11837318]].</ref> Kitaen ti ''[[Pannakaisanga nga urnos ti maipapan ti bakteria a pila (Cavalier-Smith, 2002)|Pannakaisanga nga urnos ti maipapan ti bakteria a pila]]''.

== Etimolohia ==
Ti termino nga "organismo" ([[Pagsasao a Griego|Griego]] ὀργανισμός – ''organismos'', manipud iti [[Taga-ugma a Griego]] ὄργανον – ''organon'', "instrumento, implemento, ramit, organo iti kaipanunotan wenno aprehension"<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Do%29%2Frganon ὄργανον], Henry George Liddell, Robert Scott, ''Ti Griego-Inggles a Leksikon'', iti Perseus</ref>) ket immuna a nagparang iti pagsasao nga Ingles idi 1701 ken nakaala daytoy ti agdama a pannakaipalpalawagna babaen idi 1834 ([[Inggles a Diksionario ti Oxford]]). Daytoy ket dagus a maikabagian iti termino nga "organisasion". Adda ti maysa a napaut a tradision iti panangipalpalawag kadagiti organismo a kas dagiti agbukbukod nga agur-urnos a parsua.<ref>Kant I., [[Critique of Judgment|Panagdillaw iti Panagukom]]: §&nbsp;64.</ref>

Adda metten dagiti adu nga agdama a kontrobersia a maipanggep ti kasayaatan a panangilawlawag ti organismo<ref>{{Cite journal | volume = 58 | issue = s1 | pages = 19–31 | last = Dupré | first = J. | title = Ti polihenomiko nga organismo | journal = Sosiolohiko a Panagrepaso | year = 2010 }}  {{Cite journal | issn = 0033-5770 | volume = 85 | issue = 4 | page = 447 | last = Folse 3rd | first = H. J. | author2 = J. Roughgarden | title = Ania kadi ti agmaymaysa nga organismo? Ti adu nga agpang a perspektibo ti panagpili. | journal = Ti Mamitlo a panagrepaso ti biolohia | year = 2010 }}  {{Cite journal | volume = 32 | pages = 247–268 | last = Pradeu | first = T. | title = Ania kadi ti organismo? Ti maysa nga immunolohiko a sungbat | journal = Pakasaritaan ken Pilosopia dagiti Siensia ti Biag | year = 2010 }} {{Cite journal | volume = 22 | issue = 4 | pages = 659–671 | last = Gardner | first = A. | author2 = A. Grafen | title = Panagtiliw ti superorganismo: ti pormal a teoria iti grupo a panagampon | journal = Warnakan iti Ebolusionario a Biolohia| year = 2009 }}  {{Cite book | publisher = Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan | isbn = 978-0-691-05011-9 | last = Michod | first = R E | title = Dagiti Darwiniano a dinamiko: dagiti ebolusionario a panagdaliasat iti kababalin ken panagmaymaysa| year = 1999 }}  {{Cite journal | volume = 364 | issue = 1533 | page = 3143 | last = Queller | first = D. C | author2 = J. E Strassmann | title = Labes ti kagimongan: ti ebolusion iti organismalidad | journal = Dagiti Pilosopiko a Panagisinnukat iti Naarian aKagimongan B: Dagiti Biolohiko a Siensia | year = 2009 | doi=10.1098/rstb.2009.0095  }}  {{Cite journal | volume = 14 | issue = 4 | pages = 152–155 | last = Santelices | first = B. | title = Mano kadi dagiti kita dagiti agmaymaysa? | journal = Dagiti pagduyosan iti Ekolohia ken Ebolusion | year = 1999 }}  {{Cite journal | last = Wilson | first = R | title = Ti bilolohiko apagarup iti agmaymaysa | journal = Stanford nga Ensiklopidia iti Pilosopia | year = 2007 }}</ref> kenno agpayso a daytoy wenno ti kastoy a panangipalplawag ket nasken.<ref>{{Cite journal | volume = 83 | issue = 4 | pages = 621–627 | last = Pepper | first = J. W | author2 = M. D Herron | title = Ti kadi bilolohia ket makasapul ti maysa a konsepto ti organismo? | journal = Dagiti Biolohiko a Panagrepaso | year = 2008 | pmid=18947335 | doi=10.1111/j.1469-185X.2008.00057.x }}  {{Cite journal | pages = 301–311 | last = Wilson | first = J | title = Ontolohiko a panagparti: dagiti konsepto nga organismo ken bilolohik a panagisapasap | journal = Pilosopia ti Siensia | year = 2000 | jstor=188676 }}</ref> Nadumaduma a parparawad<ref>{{Cite journal | volume = 30 | pages = 31–39 | last = Bateson | first = P. | title = Ti panagsubli ti sibubukel nga organismo  | journal = Warnakan iti Biosiensia| year = 2005 }}</ref> ket dagiti sungbat kadagiti singasing a ti kategoria iti "organismo" ket mabalin a makaanay iti biolohia.<ref>Dawkins R. (1982) Ti Naipaatiddog a Penotipo. Oxford: Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan.</ref>

== Semantika ==
Ti balikas nga ''organismo'' ket mabalin a nalawa a maipalawag a kas maysa nga asemblia dagiti [[molekula]] nga agtigtignay a kas ad-adu wenno basbassit a natalinaay a sibubukel a mangipakpakita kaditi tagikua iti biag. Nupay kasta, adu kadagiti taudan ket nagisingsingasing kadagiti panangipalplawag a mangikkat kadagiti [[birus]] ken dagiti teoretiko a mabalin mga inaramid ti tao a porma dagiti [[pagpilian a biokimika|saan nga organiko a biag]].<ref name=OED>{{cite encyclopedia |encyclopedia=Inggles a Diksionario ti Oxford|edition=online |year=2004 |title= organismo}}</ref> Dagiti [[birus]] ket agkamkammatalekda iti biokimiko a makina iti maysa nga agsangsangaili a selula para iti reproduksion.

Ti [[Chambers Online Reference|Reperensia nga Online ti Chambers]] ket mangitited ti nalawa a panangilawlawag: "ti aniaman a sibibiag nga estruktura, a kas ti maysa a mula, ayup, fungus wenno bakteria, a makabael iti panagdakkel ken reproduksion".<ref name=Chambers>{{cite encyclopedia |encyclopedia=Maika-21 a Siglo a Diksionario ti Chambers  |edition=online |year=1999 |title=organismo}}</ref>

Kadagiti adu a selula a termino, ti "organismo" ket kadawyan a mangilawlawag ti sibubukel a pagsasarunuan a pannakaaramid kadagiti sitema (kas pagarigan [[sirkulatorio a sistema|sirkulatorio]], [[panaglumpa a sistema|panaglupma]], wenno [[reproduktibo a sistema|reproduktibo]]) a dagitoy ket urnong ti [[organo dagiti (anatomia)|organo]]; dagitoy ket, dagiti urnong ti kulanit, a dagitoy ket naaramid met kadagiti [selula (biolohia)|selula]]. Kadagiti daduma a mula ken ti [[nematodo]] ''[[Caenorhabditis elegans]]'', dagiti agmaymaysa a selula ket dagiti [[totipotente]].

Ti [[nalatak nga organismo]] ket ti maysa nga organismo a mangbukel kadagiti adu nga agmaymaysa nga agkakadua nga agtigtignay a kas maysa nga agtigtignay wenno [[sosial a paset]].

=== Saan a maipapan ti selula a biag ===
{{Nangruna|Saan a maipapan ti selula a biag}}
Dagiti [[birus]] ket kadawyan a saan a naipanpanunotan a dagitoy ket organismo gaputa saanda a makabael iti autonomo a [[reproduksion]], idadakkel wenno [[metabolismo]]. Daytoy a kontrobersia ket problematiko gaputa adda dagiti dadduma maipapan ti selula nga organismo a saanda met a makabael iti nnawaya a panagbiag (ngem saan nga iti nawaya a metabolismo ken panagpaadu) ken agbiag a kas dagiti obligatorio nga intrasekular a parasitiko. Urayno dagiti birus ket addaanda laeng kadagiti bassit a [[ensima]] ken dagiti molekula nakailaslasinan dagiti sibibiag nga organismo, awan dagitoy ti bukodda a metabolismo ken saanda a makasintesar ken makaurnos kadagiti organiko a kompuesto a mangporma kaniada. Isun a daytoy ket mangisina ti autonomo a reproduksion ket mabalinda laeng a pasibo a matuladan babaen ti makina iti [[selula (biolohia)|agsangsangaili a selula]]. Iti daytoy a kapanunotan dagitoy ket kapadpadada ti inanimado a banag. Bayat a dagiti birus ket saanda nga agsarsaranay ti nawaya a metabolismo, ken isunga kadawyanda a saan a naibilbilang a kas dagiti organismo, addaanda met kadagiti bukodda a [[gene|puonan]] ken isuda ket [[ebolusion|agbaliw]] babaen kadagiti kapadpada a mekanismo a pangibalbaliwan dagiti organismo.

Ti kadawyan a suppiat iti panagsuporta kadagiti birus a kas dagiti sibibiag  ng aorganismo ket ti abilidadda a mapan it iebolusion ken agpaadu babaen ti kabukbukodan a panangaramid. Adda dagiti dadduma a sientista a sumupsuppiat a dagiti birus ket saanda nga agbalbaliw, wenno bukbukodda a makapaaduno. Iti kinapudno, dagiti birus ket agbaliwda babaen dagiti mangsangsangaili kaniada a selula,a ti kaibuksilanna ket adda iti ti kimmadduan nga ebolusion dagiti birus ken dagiti agsangsangaili a selula. No awan dagiti agsangsangaili a selula, ti maipapan ti birus nga ebolusion ket imposible. Daytoy ket saan nga husto kadagiti selula. No awan dagiti birus, ti turong ti ebolusion ket mabalin a sabali; nupay kasta, ti abilidad nga agbaliw ket saan a mabanagan. Iti met reproduksion, dagiti birus ket dagupda nga agkamkammatalek iti makina ti agsangsangaili tapno makapaaduda.<ref>{{cite journal|last=Moreira|first=D.|author2=López-garcía|title=Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti kpuon ti biag.|journal=Dagiti Panagrepaso ti Katutubo. Mikrobiolohia|year=2009|volume=7|issue=4}}</ref>
Ti pannakaduktal ti maipapan kadagiti birus a megagenom nga adda dagiti puonan a panagkodigo para iti enerhia ametabolismo ken sintesis ti protina ket nangsungrod ti suppiat a maipanggep no dagiti birus ket tagikua iti [[puon ti biag]]. Ti kaadda dagitoy  a puonan ket mangisingsingasing a dagiti birus ket makabaelda kadagiti napalabas nga agmetabolisado. Daytoy ket nabirukan iti kalpasanna a dagiti puonan a panagkodigo para iti enerhia ken protina a metabolismo ket adda ti maipapan ti selula a taudan. Mabalin a dagitoy ket nakaaldad babaen ti [[horisontal a pannkaiyakar ti puonan]] manipud kadagiti maipapan ti birus a nagsangsangaili.<ref>{{cite journal|last=Moreira|first=D.|author2=López-garcía|title=Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti puon ti biag.|journal=Dagiti Pangrepaso ti Katutubo. Microbiology|year=2009|volume=7|issue=4}}</ref>

Ti sabali pay a nasayaat a suppiat iti panangilaksid kadagiti birus iti puon ti biag ket ti [[polipiletiko]] a taudan.<ref>{{cite journal|last=Moreira|first=D.|author2=Lopez-Garcia|title=Dagiti sangapulo a rason tapno ilaksid dagiti birus manipud iti puon ti biag.|journal=Dagiti Panagrepaso ti Katutubo. Mikrobiolohia.|year=2009|volume=7|issue=4}}</ref>  Dagiti birus ket saanda a makibinningay ti homologo a pannakailasinan kadagti maipapan ti selula nga organismo, wenno dagiti dadduma pay a birus. Gaputa daytoy ket imposible nga agsubli a suroten ti maipapan ti birus nga ebolusion iti [[kinaudi nga unibersal a  kaputotan]], daytoy pay ket imposible a maikabilda iti puon ti biag, wa daytoy ket naibatay iti puonan ti homologo

== Dagiti Nota ==
{{Reflist}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/944790.stm BBCNews: 27 Septiembre 2000, No ti kella ket saan unay a napuskol] Citat: "Ti kaibuksilanna ket adda dagiti kababaan a parsua dagiti pagarian ti mula ken ayup, a kas ti kella ke and amiba, ken mabalin a naduduog ngem ti naipagpagarup"
** [http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=4742 SpaceRef.com, Hulio 29, 1997: Dagiti Sientista ket Nakduktalda kadagiti Yelo a Metano nga Igges idiay datar ti Golpo ti Mehiko] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200403040654/http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=4742 |date=2020-04-03 }}
*** [http://www.science.psu.edu/iceworms/iceworms.html Ti Eberly a Kolehio iti Siensia: Nakduktalan kadagiti Yelo a Metano nga Igges idiay datar ti Golpo ti Mehiko] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090601140743/http://science.psu.edu/iceworms/iceworms.html |date=2009-06-01 }} maala a maipablaak a kababalin ti ladladawan

[[Kategoria:Biag]]
[[Kategoria:Dagiti organismo| ]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]