Tao (sebbangan)
| Tao[1] | |
|---|---|
| |
| Manakman a tao a lalaki (kanigid) ken babai (kanawan) manipud idiay Tailandia | |
Taksonomia 
| |
| Pagarian: | Animalia |
| Pilo: | Chordata |
| Klase: | Mammalia |
| Urnos: | Primates |
| Sub-urnos: | Haplorhini |
| Inpraurnos: | Simiiformes |
| Pamilia: | Hominidae |
| Henero: | Homo |
| Sebbangan: | H. sapiens
|
| Dua a nagan | |
| Homo sapiens Linnaeus, 1758
| |
| Subsebbangan | |
|
†Homo sapiens idaltu White et al., 2003 | |
| |
| Densidad ti populasion ti Homo sapiens | |
| Kapada a nagan | |
|
Sinonimo ti sebbangan[1]
| |
Ti tao (Homo sapiens[3][4][5]), ti is-isu a sibibiag a kamkameng dahiti henero a Homo, ket dagiti mamalia iti primado nga urnos a nagtaud manipud idiay Aprika, a dagitoy ket nakaabotda ti anatomiko a modernidad idi agarup a 200,000 tawtawen ken nangipakiatta ti napno a moderno a panagkukua idi agarup a 50,000 tawtawen.[6]
Ti linia ti tao ket nagtaud manipud iti kinaudi a sapasap a kaputotan iti tsimpanse idi agarup a 5 a riwriw a tawtawen idiay Aprika, a nagbalin iti Australopitekus ken dimteng iti henero a Homo.[7] Dagiti immuna a sebbangan ti tao a rimmuar idiay Aprika ket ti Homo erectus, ti Aprikano a pannakaiduma a, kimadduaan ti Homo heidelbergensis, ket naikapanunotan nga isu ti kaasitgan a kaputotan iti moderno a tattao.[8][9] Dagiti Homo sapiens ket nagrugida a nangtagtagitao kadgiti kontinente, simmangpetda idiay Australia idi agarup a 40,000 tawtawen, ti Kaamerikaan idi agarup a 15,000 a tawtawen, ken dagiti adayo nga is-isla a kas ti Hawaii, Rapa Nui, ken Madagascar idi nagbaetan ti 300 AD ken 1200 AD a tawtawen. Idi agarup a 10,000 a tawtawen ti tattao ket nagrugida a nagsanay ti sedentario nga agrikultura a nagpaamoda kadgiti mula ken ayup a nangipalubos ti nakaro a panag-adu ti populasion iti lubong. Nupay ti panagrang-ay dagiti pinatary ti sungrod a teknolohia ken dagiti baro a pamay-an para iti panagrang-ay ti salun-at idi maika-19 ken maika-20 a siglo, ti populasion ti táo ket imadadu pay manen. A adda dagiti agmaymaysa a pannakaiwarwaras kadagiti amin a kontinente malaksid ti Antartika, ti tattao ket maysa a kosmopolitan a sebbangan. Manipud idi Nobiembre 2011[pabaroen], ti populasion ti táo ket nakarkulo idi ti nagbaetan ti 6.97 [10] ken 7 a bilion.[11]
Ti tattao ket naidasig babaen ti kaadda ti maysa a dakkel nga utek a maigiddiat ti kadakkel ti bagi, nga adda ti naisangsangayn a nsayyat ti panakarang-ayna a neokortesa, sakbay ti sango a kortesa ken dagiti temporal a rutong, a makaaramid kaniada a makabael kadagiti narigat a maaw-awatan a panagrason, pagsasao, introspesion, panagpadles ti parikut ken kultura babaen ti sosial a panagadadal. Daytoy a kapasidad ti sirib, a mairaman ti panagampon ti dua a saka a panaggunay a mangwaya dagiti ima para iti panagiggem dagiti banbanag, ket nakapalubos dagiti tao' ti kaaduan a panagusarda kadagiti ramit kadagiti ania man a sibibiag a sebbangan iti Daga. Ti tattao ket is-isu laeng ti sibibiag a sebbangan nga ammona ti agaramid ti apoy ken agluto ti makan, ken ti is-isu pay nga ammo a sebbangan nga agkawes ken agpartuat ken agusar kadagiti nadumaduma a teknolohia ken dagiti arte. Ti panagadal ti tattao ket ti sientipiko a displina iti antropolohia.
Dagiti tao ket naisangsangayanda nga umampon ti panagusar kadagiti sistema ti simbolo a panagisarita a kas ti pagsasao para iti bukod a panagiyebkas, ti panakisinnukat ti kapanunotan, ken organisasion. Dagiti tao ket makapartuatda kadagiti narigat a maawatan a sosial nga estruktura a buklen dagiti adu nga agtitinnulong ken agsisinuppiat a grupo, manipud dagiti pamilia ken dagiti sapot ti kinabagian aginggana dagiti estado. Ti sosial a panakibiang a nagbaetan dagiti tao ket nakapatakder ti nawatiwat a kinaduma dagiti pateg, alagaden a sosial, ken dagiti rito, a no iraman amin dagitoy ket agporma ti batayan ti kagimongan ti tao. Dagiti tao ket naamammon para kadagiti essemda a makaawat ken mangimpluensia ti bukodda nga enbironmento, snga agsuksukisokda ti panagipalpalawag ken mangiturturong ti penomena babaen ti siensia, pilosopia, mitolohia, ken relihion.
Etimolohia ken panagilawlawagan
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti panakaduktal ken panagadal iti posil dagiti kaputotan iti moderno a tattao the kayat a sawen ti balikas a "tao" ket nagbalbaliw, a kas ti dati a nalawag a a beddengan a nagbaetan ti tao ken sunggo ket napusasaw, a tattan ket bukbuklen dagiti nadumaduma a sebbangan. Tatta nga aldaw para iti sientipiko a panagusar ti "tao" ket mabalin a mangitudo ti ania man a kameng ti henero ti Homo. A maipanayon ti kaunegan ti Homo sapiens, adda dagiti paggiddiatan a nagbaetan ti anatomiko a moderno a Homo sapiens ken Arkaiko a Homo sapiens, ti kasapaan a kameng ti posil iti sebbangan. Sagpaminsan a dagiti grupo a kas ti Neandertales ket naidasigda a kas maysa a subsebbangan iti Homo sapiens - Homo sapiens neanderthalensis. Nupay kasta, iti inaldaw a panagusar, ken iti daytoy nga artikulo, ti balikas a "tao" ket sapasap a mangitudo ti is-isu laeng a sibibiag a sebbangan ti henero ti - anatomiko ken moderno a panagtagtagikua ti Homo sapiens. Ti silulukat a saludsod a maipanggep kadagiti awanen nga subsebbangan ket masakupanto bassit. Dagiti posil ti tao ket nasakupan idiay artikulo ti "Homo", ken dagiti artikulo a maipanggep ti agmaymaysa a sebbangan ti henero.
Ti Ingles a panagilasin a tao ket maysa a Tengnga nga Ingles a binulod a balikas manipud ti Daan a Pranses humain, a kamaudianan a manipud iti Latin hūmānus, ti panangilasin a porma iti homō "lalaki". Ti panagusar ti balikas a ka maysa a pagnagan (ng adda ti ad-adu ngem maysa: tattao) ket napetsaan idi maika-16 a siglo.[12] Ti patneng nga Ingles a termino lalaki ket mabalin a sapasap a mangitudo ti sebbangan (sinonimo para iti sangkataoan), ken mabalin a dati a mangitudo ti naisangsangayan nga agmaymaysa iti ania man kadagitoy a sekso. Ti kinaudi a panagusar ket nabaak tattan.[13] Ti sapasap a panagusar ti termino a "lalaki" ket maapapday, a maiparabor a maireserba a mangipatudo para iti maysa a manakman a lallaki. Ti balikas ket manipud iti Proto-Hermaniko *mannaz, manipud iti Proto-Indo-Europeano (PIE) a ramut*man-.
Ti sebbangan a binomio Homo sapiens ket inaramid idi babaen ni Carl Linnaeus iti obrana idi maika-18 a siglo aSystema Naturae, ken isu ti bukodna a lektotipo a pagkitaan.[14] Ti sapasap a nagan a Homo ket maysa a naadal a naala manipud iti Latin idi maika-18 a siglo homō "lalaki", a dimtengan ti "naindagaan a parsua" (Daan a Latin hemō, maysa a kabagian ti Daan nga Ingles guma "lalaki", manipud ti PIE *dʰǵʰemon-, a kayatna a sawen ket 'daga').[15] Ti sebbangan a nagan a sapiens a kayatna a sawen ket "nasirib" wenno "nasaririt".
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ a b Groves, C.P. (2005). Wilson, D.E.; Reeder, D.M. (dagiti ed.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (Maika-3 nga ed.). Baltimore: Pagmalditan ti Unibersidad ti Johns Hopkins. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494.
- ^ Global Mammal Assessment Team (2008). "Homo sapiens". Nalabbasit a Listaan dagiti Naipangta a Sebbangan. Bersion 2013.2. Internasional a Kappon para iti Korserbasion ti Katutubo. Naala idi 6 Abril 2014.
- ^ Goodman M; Tagle D; Fitch D; Bailey W; Czelusniak J; Koop B; Benson P; Slightom J (1990). "Ti ebolusion ti primado ti lessaad ti DNA ken ti panakaidasig dagiti hominido". J Mol Evol. 30 (3): 260–266. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087.
- ^ "Hominidae Classification". Website ti Dibersidad dagiti Ayup @ UMich. Naala idi 2006-09-25.
- ^ hŏmo săpĭens, săpĭo. Charlton T. Lewis and Charles Short. Latin a Diksionario iti Proyekto Perseus.
- ^ McHenry, H.M (2009). "Ebolusion ti Tao". Iti Michael Ruse & Joseph Travis (ed.). Ebolusion: Dagiti Immuna nga Uppat a Bilion a Tawtawen. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. p. 265. ISBN 978-0-674-03175-3.
- ^ Tattersall, Ian & Jeffrey Schwartz. 2009. Ebolusion iti Henero a Homo. Tinawen a Panagrepaso iti Daga ken Planetario a Siensia. Tom. 37: 67-92. DOI: 10.1146/annurev.earth.031208.100202
- ^ Antón, Susan C. & Carl C. Swisher, III. 2004. Ti Nasapa a Pannakaiwarwaras iti homo manipud idiay Aprika. Tinawen a Panagrepaso ti Antropolohia. Tom. 33: 271-296. DOI: 10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024
- ^ Trinkaus, Erik. 2005. Nasapa Moderno a Tattao. Tinawen a Panagrepaso ti Antropolohia. Tom. 34: 207-30 DOI: 10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913
- ^ "Populasion ti Lubong Clock". Census.gov. Opisina ti Senso ti Estados Unidos, Dibision ti Populasion. Naala idi 2011-11-02.
- ^ Roberts, Sam (31 Oktubre 2011). "Ti Nagkaykaysa a Pagpagilian ket Nagireporta kadagiti 7 Bilion a Tattao, ngem dagiti Dadduma ket saanda a Nagnamnama iti Daytoy". The New York Times. Naala idi 2011-11-07.
- ^ OED, s.v. "human".
- ^ Ti OED maikapanunot a baak a ti kapanunotan a "ti maysa a pannakaidasig nga agpada a maipakat para iti naisangsangayan nga agmaymaysa iti aniaman kadagitoy a sekso", a dumakamat ti maysa a taudan idi 1597 a kas ti kinaudi a (Ti Apo ket adda laeng ti maysa paris ti tao idiay Paraiso.) bayat nga agtultuloy a lumagda ti kapanunotan "a kas sapasap wenno inganat inggana a pannakaidasig" a kas ti agdama iti Ingles.
- ^ Spamer, E. E. (1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. 149: 109–114.
- ^ Porkorny (1959) s.v. "g'hðem" pp. 414–416; "Homo." Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. 23 Sep. 2008. "Homo". Dictionary.com.
Dagiti pay mabasa
[urnosen | urnosen ti taudan]- Freeman, Scott; Jon C. Herron, Evolutionary Analysis (4th ed.) Pearson Education, Inc., 2007. ISBN 0-13-227584-8 pages 757–761.