Kitaen ti taudan para iti Imperio a Bisantino

{{Infobox dati a pagilian
|native_name = {{Polytonic|Βασιλεία Ῥωμαίων}}, {{Polytonic|Ῥωμανία}}<br />''Basileia Rhōmaiōn'', ''Rhōmanía''<br />''Imperium Romanum'', ''Romania''
|conventional_long_name = Imperio (Akindaya a Romano) a Bisantino
|common_name = Imperio a Bisantino
|continent = Europa
|region = Baybay Mediteraneo
|era = [[Naladaw a Taga-ugma]]–[[Naladaw a Tengnga a Panawen]]
|status = Imperio
|government_type = [[Autokrasia]]
|year_start = 395
|event_start = Pannakatay ni [[Theodosius I]]
|year_end = 1453
|event_end = [[Pannakatnag iti Konstantinopla]]<sup>3</sup>
|date_end = Mayo 29
|event1 = Ti pannakaikkat ni [[Romulus Augustulus]], nominal nga emperador iti laud, nagiyeg ti pormal a pannakabingbingay iti Imperio a Romano aginggana iti kagibusan
|date_event1 = 476
|event2 = [[Papa Leon III]], sumupiat ti panagturay ni Emperatris [[Irene iti Atenas|Irene]], nagpadas ti panagkonsulta ti imperio a turay iti Pranko nga ari a ni [[Karlomagno]]
|date_event2 = 800
|event3 = Daya-Laud a Panagbingbingay
|date_event3 = 1054
|event4 = Pannakatnag iti Konstantinopla manipud iti [[Maikapat a Krusada]]
|date_event4 = 1204
|event5 = Rekonkista iti Konstantinopla
|date_event5 = 1261
|event_pre = Ni [[Dioklesiano]] ket ginuduana ti imperio nga administrasion a nagbaetan ti daya ken laud
|date_pre = 285
|event_post = Pannakatnag iti [[Imperio iti Trebizond|Trebizond]]
|date_post = 1461
|image_flag = Byzantine imperial flag, 14th century, square.svg
|flag_size = 80px
|flag = Bisantino a heraldika
|flag_type = Wagayway iti Imperio (Maika-14 a siglo)
|image_coat = Byzantine Palaiologos Eagle.svg
|symbol =
|symbol_type = [[Bisantino a heraldika|Imperial a kayarigan]] babaen ti [[Palaiologoi]]
|image_map = Justinian550AD.png
|image_map_caption = Ti Imperio ti kalatakan a panaggay-atna babaen ni [[Hustiniano]] in 550 AD
|capital = [[Konstantinopla]]<sup>1</sup>
|common_languages = [[Pagsasao a Latin|Latin]] – opisial aginggana idi 620 AD<br />[[Pagsasao a Griego|Griego]] – opisial aginggana idi 620 AD
|religion = [[Ortodokso a Simbaan|Ortodokso a Kristianidad]] naibturan kalpasan ti [[Bilin iti Milan]] idi 313 ken [[Estado a Simbaan iti Romano nga Imperio|estado a relihion]] kalpasan idi 380
|currency = [[Solidus (sensilio)|Solidus]], [[Bisantino a sensilio|Hyperpyron]]
|leader1 = [[Arkadio]]
|leader2 = [[Konstantino XI]]
|year_leader1 = 395–408
|year_leader2 = 1449–1453
|title_leader = [[Listaan dagiti Bisantino nga emperador|Emperador]]
|legislature = [[Bisantino a Senado]]
|stat_year1 = 565 AD<sup>4</sup>
|stat_area1 =
|stat_pop1 = 26,000,000
|stat_year2 = 780 AD
|stat_area2 =
|stat_pop2 = 7,000,000
|stat_year3 = 1025 AD<sup>4</sup>
|stat_area3 =
|stat_pop3 = 12,000,000
|stat_year4 = 1143 AD<sup>4</sup>
|stat_area4 =
|stat_pop4 = 10,000,000
|stat_year5 = 1204 AD
|stat_area5 =
|stat_pop5 = 9,000,000
|stat_year6 = 1282 AD
|stat_pop6 = 5,000,000
|today= {{Marebba a listaan|title=Pagpagilian tatta|
{{wagayway|Albania}}|{{wagayway|Arhelia}}|{{wagayway|Armenia}}|{{wagayway|Bosnia|name=Bosnia ken Herzegovina}}|{{wagayway|Bulgaria}}|{{wagayway|Kroasia}}|{{wagayway|Cyprus}}|{{wagayway|Ehípto}}|{{wagayway|Pransia}}|{{wagayway|Georgia}}|{{wagayway|Gresia}}|{{wagayway|Italia}}|{{wagayway|Irak}}|{{wagayway|Israel}}|{{wagayway|Hordania}}|{{wagayway|Kosovo}}<sup>5</sup>|{{wagayway|Lebanon}}|{{wagayway|Libya}}|{{wagayway|Amianan a Macedonia}}|{{wagayway|Malta}}|{{wagayway|Moldova}}|{{wagayway|Montenegro}}|{{wagayway|Morocco}}|{{wagayway|Palestina}}|{{wagayway|Portugal}}|{{wagayway|Romania}}|{{wagayway|San Marino}}|{{wagayway|Saudi Arabia}}|{{wagayway|Serbia}}|{{wagayway|Eslobenia}}|{{wagayway|Espania}}|{{wagayway|Sudan}}|{{wagayway|Siria}}|{{wagayway|Tunisia}}|{{wagayway|Turkia}}|{{wagayway|Gibraltar|name=Gibraltar (UK)}}|{{wagayway|Ukrania}}|{{wagayway|Siudad ti Batikano}}|

}}
|footnotes = <sup>1</sup> Konstantinopla (330–1204 ken 1261–1453). Ti kapitolio iti [[Imperioo iti Nisea]], ti imperio kalpsan ti Maikapat a Krusada, ket adda idiay [[Nisea]], ti agdama nga aldaw tatta a [[Iznik]], [[Turkia]].<br /><sup>2</sup> Ti pannakabangon a petsa ket tinawtawid a ti panakabangon manen iti Konstantinopla a kas ti kapitolio iti Romano nga Imperio (324/330) nupay kasta adda dagiti sabsabali a petsa a kadawyan a naus-usar.<ref name="ODBdates">{{harvnb|Kazhdan|1991|p=344}}.</ref><br /><sup>3</sup>Ti pannakagibus ket sangalubongan a naipammategan a kas idi 1453, uray pay no ti temporario a panagbiag dagiti tidda idiay Morea ken Trebizond.<ref name="ODBdates" /><br /><sup>4</sup> Kitaen ti [[Populasion iti Bisantino nga Imperio]] para kadagiti naisalaysayan a bilbilang a naala a naited babaen ni ''McEvedy ken Jones, "Atlas iti Pakasaritaan ti Populasion iti Lubong", 1978'', ken ti pay ''Angeliki E. Laiou, "Ti Ekonomia Pakasaritaan iti Bisansio", 2002.''<br /><sup>5</sup>{{Kosovo-paammo}}}}

Ti '''Imperio a Bisantino''' (wenno '''Bisansio''') ket isu idi ti '''Imperio ti Akindaya a Romano''' idi agdama a panawen iti [[Naladaw a Taga-ugma]] ken ti [[Tengnga a Panawen]], a naisentro idiay kapitolio iti [[Konstantinopla]]. Nalaka a naam-ammuan a kas ti "Imperio a Romano" ([[Pagsasao a Griego|Griego]]: {{Polytonic|Βασιλεία Ῥωμαίων}}, ''Basileia Rhōmaiōn'';<ref>{{harvnb|Kazhdan|Epstein|1985|p=1}}.</ref> {{lang-la|Imperium Romanum}}) wenno '''Romania''' ({{Polytonic|Ῥωμανία}}) kadagiti nagtaeng ken dagiti kaarrubana, isu daytoy ti dagus a panagtultuloy iti [[Romano nga Imperio|Taga-ugma a Romano nga Estado]] ken dagiti nataripato nga estado a tinawtawid ti Romano.<ref name="Millar et al">{{harvnb|Millar|2006|pages=2, 15}}; {{harvnb|James|2010|p=5}}; {{harvnb|Freeman|1999|pp=431, 435–437, 459–462}}; {{harvnb|Baynes|Moss|1948|loc="Introduction", p. xx}}; {{harvnb|Ostrogorsky|1969|p=27}}; {{harvnb|Kaldellis|2007|pp=2–3}}; {{harvnb|Kazhdan|Constable|1982|p=12}}; {{harvnb|Norwich|1998|p=383}}.</ref> Ti Bisansio tatta nga aldaw ket maisalsalumina manipud iti husto a [[taga-ugma a Roma]] a daytoy ket naitudo iti [[kultura iti Gresia|Gresia a kultura]], a naidasig babaen ti [[Kristianidad]] nga ad-addu ngem ti [[Relihion iti taga-ugma a Roma|Romano a politeismo]] ken kaaduan idi nga [[Pagsasao a Griego|agsasao ti Griego]] nga adadda ngem ti [[Pagsasao a Latin|agsasao iti Latin]].<ref name="Millar et al" />

Ti panagilaslasin ti ''Imperio a Romano'' ken ''Imperio a Bisantino'' ket moderno a kapanunutan laeng, saan a mabalin nga ikkan ti petsa ti panagsina dagitoy; nupay kasta, dagiti kangrunaan a puntos ket dagiti inaramid ti Imperio a Romano nga administratibo a panagbingbingay iti lumaud ken akindaya a gudua idi 285 babaen ni Emperador [[Dioklesiano]] (r. 284–305),<ref>{{harvnb|Treadgold|1997|p=847}}.</ref> ken ti panangipato ni Emperador [[Konstantino ti Natan-ok|Konstantino I]] (r. 306–337) idi 324 ti panangiyakar ti kapitolio manipud idiay [[Nicomedia]] (idiay [[Asia Minor]]) idiay [[Bisansio]] idiay [[Bosporo]] , a daytoy ket nagbalin a ti Konstantinopla, ti "Siudad iti Konstantino" (maisublat pay a ti "Baro a Roma").{{#tag:ref|i immuna a panakainaganan iti "Baro a Roma" iti maysa nga opisial a dokumento ket mabirukan kadagidiay kanon iti [[Umuna a Konseho iti Konstantinopla]] (381), a daytoy ket inu-usar ti panagpasingked ti panagtunton a ti tugaw a makaama iti Konstantinopla ket maikadua laeng manipud iti Roma.<ref>{{harvnb|Benz|1963|p=176}}.</ref>|group="n"}} Ti Imperio a Roma ket kanungpalan a nabingbingay idi 395 AD kalpasan ti ipupusay ni Emperador [[Teodosio I]] (r. 379–395), nga isu daytoy a petsa ket nangruna unay no ti Imperio a Bisantino (wenno Dumaya nga Imperio a Romano) ket maikapanunutan a sibubukel a nailasin manipud iti Laud. Ti panaglasat ti pakasaritaan ti ''maitutop'' a Bisantino ket kanungpalan a nangrugi idi panawen ti panagturay ni Emperador [[HeraKlio]] (r. 610–641), gapu ta ni Heraklio ket nangibangon ti baro nga estado kalasan ti panagrepormana ti buyot ken administrasion babaen ti pinakayamammo dagiti [[Tema (Bisantino a distrito)|tema]] ken ken babaen ti panagbalbaliw ti opisial a pagsasao iti Imperio manipud iti Latin iti Griego.<ref>{{harvnb|Ostrogorsky|1969|pp=105–107, 109}}; {{harvnb|Norwich|1998|p=97}}; {{harvnb|Haywood|2001|pp=2.17, 3.06, 3.15}}.</ref>

Idi panagrugrugi ti panagapday ti [[Akinlaud nga Imperio a Romano]] ken napisi kadagiti sabsabali a pagarian, ti Imperio a Bisantino nagtultuloy a nagbiag, a daytoy ket umadda pay laeng kadagiti ribribo a tawen manipud iti panagrugina idi maika-14 a siglo aginggana ti [[Panakatuang iti Konstantinopla]] idi 1453. Idi panawen ti kaaddana, nabati daytoy a kas ti maysa kadagiti kabilegan ti ekonomia, kultura, ken puersa ti milisia iti Europa, nupay adu kadagitipanakapaay ken panakapukaw dagiti teritoriona, kangrunaan idi panawen ti [[Gubgubat a Romano–Persiano|Romano–Persiano]] ken [[Gubgubat a Bisantino–Arabo]] . Nagungar ti Imperio idi panawen ti [[Masedonia a dinastia]], ken immungar manen a nagbalin a maysa a nabileg idiay [[Dumaya a Mediteraneo]] babaen idi naladaw a maika-10 a siglo, a maisuppiatan ti [[Kalipato patimi]].

Kalpasan idi 1071, nupay kasta, kaaduan iti Asia Menor, ti puso daytoy nga Imperio, ket napukaw babaen dagiti [[Seljuq a dinastia|Seljuk a Turko]]. Ti [[Komnenos a panagipulang]] ket nakagay-at ken nakabangon ti bassit a panagturay idi maika-12 a siglo, ngem ti sumaganad nga ipupusay ni Emperad [[Andronikos I Komnenos]] (r. 1183–1185) ken ti gibusan iti [[Komnenos]] a dinastia idi naladaw a maika-12 a siglo, ti Imperio ket naapday manen. Ti Imperio ket nakaala ti makapatay a kabil idi 1204 manipud iti [[Maikapat a Krusada]], a daytoy idi ket nawara ken nabingbingay kadagiti agsupsupiat a Bisantino a Griego ken dagiti Latin a pagturayan.

Nupay ti dumteng a panagungar iti Konstantinopla ken [[Bisansio babaen ti Paleologo|panagbangon manen iti Imperio idi 1261]], babaen dagiti [[Paleologo]] nga emperador, ti Bisansio ket nagtultuloy nga isu kadagiti maysa laeng a kasuppiat nga estado iti dayta a lugar kadagiti kinaudi a 200 a tawtawen a kaaddana. Nupay kasta, daytoy a panawen ket isu ti kasayaatan a panagpataud kadagiti kultura iti Imperio.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|p=221}}.</ref> Dagiti nagsasaruno a sibil a gubgubat idi maika-14 a siglo ket nagsusop kadagiti kapisa ti Imperio, ken kaaduan kadagiti nabatbati a teritoriona ket napukaw kadagiti [[Gubgubat a Bisantino–Otomano]], a nagsardeng idi [[Pannakatuang iti Konstantinopla]] ken ti pannakarukma kadagiti nabatbati a teritorio babaen ti [[Imperio nga Otomano]] idi maika-15 a siglo.

== Dagiti pakaammo ==
<references group="n" />

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

[[Kategoria:Imperio a Bisantino]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]