Kitaen ti taudan para iti Imperio a Romano

{{Infobox dati a pagilian
|native_name = {{aut|Senatvs PopvlvsQve Romanvs ([[SPQR]])}}<br /><small>"Ti Senado ken dagiti Tattao iti Roma" </small>{{#tag:ref|Ta dagiti klasiko ken moderno a konsepto iti estado ket saan nga agpada, dagiti dadduma pay a mabalin ket mairaman ti ''Res publica Romana'', ''Imperium Romanum'' wenno ''Romanorum'' (iti pay Griego: {{lang|grc|Βασιλείᾱ τῶν Ῥωμαίων – Basileíā tôn Rhōmaíōn}} – ["Dominion (Literal a ti 'pagarian') dagiti Romano"]) ken ''Romania''. ''Res publica'', a kas ti termino a mangitudtudo ti  Romano a "mankomunidad" iti sapasap, ket mabalin a mangitudo iti Republikano ken ti Imperial a panawen, bayat a ti ''Imperium Romanum'' (wenno, sagpaminsan, ''Romanorum'') ket maus-usar a mangitudo ti teritorio nga igayatan ti Romano a turay. Ti ''Populus Romanus'', "t Tattao a Romano", ket kanayon a maus-usar par aiti Romano nga estado maitulag kadagiti dadduma a pagilian. Ti termino a ''Romania'', ket naipakauna a lokal a termino para iti teritorio ti imperio ken dagiti para dagiti pay agtaeng, ket agparang iti Griego ken Latin a nagtaudan manipud iti maikapat a siglo ken dagiti sumaganada ken daytoy ket naiyawit iti [[Imperio a Bisantino]]. (Kitaen ti Wolff, R.L. "Romania: Ti Latin Imperio iti Konstantinopla". Iti: ''Speculum'', 23 (1948), pp. 1–34 (pp. 2–3).)|group=nb}}
|conventional_long_name = Imperio a Romano
|common_name = Imperio a Romano
|national_motto =
|era = Klasiko nga antigo
|status = Imperio
|continent = Aproeurasia
|region = Mediterraneano
|government_type = [[Autokrasia]]
|p1 = Republika a Romano
|flag_p1 = Spqrstone.jpg
|s1 = Lumaud nga Imperio a Romano
|flag_s1 = Labarum.svg
|s2 = Imperio a Bisantino
|flag_s2 = Byzantine imperial flag, 14th century, square.svg
|event_start = [[Augustus|Oktabio]] naiproklama [[Augustus (honoripiko)|Augustus]]
|year_start = 27 BC
|event_end = Panakaikkat iti Lumaud nga Emperador [[Romulus Augustus]]/[[Fall of Constantinople]] *
|year_end = AD 476/1453
|event_pre = [[Gubat iti Actium]]
|date_pre = 2 Septiembre 31 BC
|event1 = Ti [[Dioklesiano]] ket ginuduana ti Imperial nga administrasion iti Daya ken Laud
|date_event1 = 285
|event2 = [[Konstantino I|Konstantino ti Natan-ok]] nangibangon ti [[Konstantinopla]] a kas ti baro nga imperial a kapitolio
|date_event2 = 330
|event3 = Ipupusay ni [[Teodosio ti Natan-ok]], sinarunuan babaen ti panagbingbingay iti Imperio iti dumaya ken lumaud a gudua
|date_event3 = 395
|event_post =
|date_post =
|image_coat = Vexilloid of the Roman Empire.svg
|symbol_type = Ti [[Vexillum]] nga adda ti[[Aquila (Romano)|aquila]] ken panagkauna a Romano nga estado
|coa_size = 120px
|image_map = RomanEmpireTrajan117AD.png
|image_map_caption = Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.<ref>Bennett, J. ''Trajan: Optimus Princeps''. 1997. Fig. 1</ref>
|capital = <small>Ti [[Roma]] ket isu laeng idi ti politikal a kapitolio aginggana idi AD&nbsp;286</small><br />Adda pay dagiti nadumaduma a polikal a sentro idi panawen ti [[Tetrakia]] bayat a ti Roma ket agnaynayon a ti nominal, kultural, ken ideolohikal a kapitolio.<br />Ni [[Konstantino I|Konstantino]] pinatakder ken binagonna manen ti siudad iti [[Konstantinopla]] a kas ti baro a kapitolio iti imperio idi 330.<ref name="Constantine I 306 – 337 AD">[http://www.roman-emperors.org/conniei.htm Konstantino&nbsp;I (306–337 AD)] babaen ni Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Naisurat idi 2004-1-8. Naala idi 2007-3-20.</ref><br />Ti [[Mediolanum]] (Milan) ket isu idi ti lumaud a kapadana idi agdama nga agnanayon a panagbingbingay ti Daya/Laud. Ti lumaud nga imperial a husgado ket naiyalis idi idiay [[Ravenna]].
|common_languages = [[Latin]] – opisial laeng aginggana idi 620 AD,<br />[[Mediebal a Griego|Griego]] – opisial idiay [[Imperio ti Dumaya a Romano|Dumaya nga Imperio]] kalpasan idi 620 AD
|religion = [[Relihion iti taga-ugma a Roma|Romano a paganismo]] – aginggana idi 380 AD,<br />[[Estado a simbaan iti Imperio a Romano|Kristianidad]] – estado a relihion kalpasan idi 380 AD
|currency = (a) 27 BC – AD 212: 1 a balitok ''[[aureus]]'' (1/40 lb. iti balitok, napalaka iti 1/50 lb. babaen 212) = 25 a pirak ''[[denarii]]'' = 100 a gambang ''[[sesterces]]'' = 400 kobre ''[[As (Romano asensilio)|asses]]''.<br /> (b) 294–312: 1 a balitok ''[[solidus (sensilio)|aureus solidus]]'' (1/60 lb. iti balitok) = 10 a pirak ''[[argenteus|argentei]]'' = 40 a gambang ''[[folles]]'' = 1,000 nadegrado a metal ''denarii''<br />(c) 312 ken dagiti sumaganad: 1 a balitok ''[[solidus (sensilio)|solidus]]'' (1/72 lb.) = 24 a pirak ''[[siliqua]]e'' = 180 a gambang ''folles''
|leader1 = [[Augustus]]
|leader2 = [[Teodosio I]]
|leader3 = [[Romulus Augustus]] / [[Konstantino&nbsp;XI]]
|year_leader1 = 27 BC–AD 14
|year_leader2 = 378–395
|year_leader3 = 475–476 / 1449–1453
|title_leader = [[Romano nga Emperador|Emperador]]
|title_representative = [[Romano a Konsul|Konsul]]
|representative1 =
|representative2 =
|year_representative1 =
|year_representative2 =
|legislature = [[Senado iti Imperio a Romano|Romano a Senado]]
||stat_year1 = 25 BC<ref name=size>{{cite journal|journal=Siensia Sosial a Pakasaritaan |title=Kadakkel ken Kabayag dagiti Imperio: Dagiti Panagrang-ay ken Panagapday a Killo, 600&nbsp;B.C. aginggana idi 600&nbsp;A.D. |first=Rein |last=Taagepera |volume=3 |issue=3/4 |year=1979 |page=125 |doi=10.2307/1170959|jstor=1170959|publisher=Unibersidad a Pagmalditan ti Duke |authorlink=Rein Taagepera}}</ref><ref>John D. Durand, ''Naipakasaritaan a Karkulo iti Populasion ti Lubong: Maysa nga Ebaluasion'', 1977, pp. 253–296.</ref>
|stat_area1 = 2750000
|stat_year2 = 50<ref name=size />
|stat_pop1 = 56800000
|stat_area2 = 4200000
|stat_year3 = 117<ref name=size />
|stat_area3 = 6500000
|stat_pop3 = 88000000
|stat_year4 = 390 <ref name=size />
|stat_area4 = 4400000
|footnotes = * Dagitoy a napasamak ket nagmarka ti gibus iti [[Lumaud nga Imperio a Romano]] (286–476)<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/507739/Roman-Empire|title=Roman Empire – Britannica Online Encyclopedia|publisher=www.britannica.com|accessdate=2008-07-09}}</ref> ken iti [[Imperio a Bisantino|Dumaya nga Imperio a Romano]] (330–1453).
|today = {{Marebba a listaan |titlestyle=font-weight:normal; background:transparent; text-align:left;|title=Pagpagilian|
{{wagayway|Albania}}|{{wagayway|Arhelia}}|{{wagayway|Andorra}}|{{wagayway|Armenia}}|{{wagayway|Austria}}|{{wagayway|Azerbaijan}}|{{wagayway|Bélga}}|{{wagayway|Bosnia and Herzegovina}}|{{wagayway|Bulgaria}}|{{wagayway|Kroasia}}|{{wagayway|Cyprus}}|{{wagayway|Ehípto}}|{{wagayway|Pransia}}|{{wagayway|Georgia}}|{{wagayway|Alemania}}|{{wagayway|Gresia}}|{{wagayway|Hungary}}|{{wagayway|Iran}}|{{wagayway|Irak}}|{{wagayway|Israel}}|{{wagayway|Italia}}|{{wagayway|Jordan}}|{{wagayway|Kosovo}}{{ref label|status|a|}}|{{wagayway|Kuwait}}|{{wagayway|Lebanon}}|{{wagayway|Liechtenstein}}|{{wagayway|Libya}}|{{wagayway|Luxembourg}}|{{wagayway|Amianan a Macedonia}}|{{wagayway|Malta}}|{{wagayway|Moldova}}|{{wagayway|Monaco}}|{{wagayway|Montenegro}}|{{wagayway|Morocco}}|{{wagayway|Olánda}}|{{wagayway|Portugal}}|{{wagayway|Palestinian Authority|name=Palestinian Territories}}|{{wagayway|Romania}}|{{wagayway|Rusia}}|{{wagayway|San Marino}}|{{wagayway|Saudi Arabia}}|{{wagayway|Serbia}}|{{wagayway|Eslobenia}}|{{wagayway|Espania}}|{{wagayway|Suisa}}|{{wagayway|Siria}}|{{wagayway|Tunisia}}|{{wagayway|Turkia}}|{{wagayway|Nagkaykaysa a Pagarian}}|{{wagayway|Ukrania}}|{{wagayway|Vatican City}}|
}}
}}
Ti '''Imperio a Romano''' ({{lang-la|<small>IMPERIVM ROMANVM</small>}}) ket isu ti kalpasan a [[REpublika a Romano|Republikano]] a paset ti panawen iti [[Taga-ugma a Roma|taga-ugma a sibilisasion iti Romano]], a naipakadumaan babaen ti maysa a [[autokrasia|autokratiko]] a porma iti gobierno ken dakkel a teritorio a tinengtengngel idiay Europa ken ti Mediterraneano.<ref>"Imperio a Romano", Microsoft Encarta Online nga Ensiklopedia 2008</ref>

Ti 500 nga agtawen a [[Repubika a Romano]], a sinarunuanna, ket napakapsot ti [[Subbersion (politika)|yaalsa]] babaen dagiti nadumaduma a [[Sibil a gubat a Romano|sibil a gubat]].{{#tag:ref|Iti panawen ti panagsagsagaba iti Naladaw a Republika adda dagiti ginasot a napatay wenno natay a senador, ken ti [[Romano a Senado]] ket nasukatan kadagitipasurot iti [[Umuna a Triunbirato]] ken kalpasan daytoy ket dagiti  [[Maikadua a Triunbirato]].|group=nb}} Adda dagiti nadumaduma a napaspasamak a kadawyan naidarirag anga agmarka ti panaglasat manipud iti Repaublika iti Imperio, a mairamnan ti pannakaidutok ni [[Julius Caesar]] a kas ti agnanayon a [[Romano a diktador|diktador]] (44&nbsp;BC), ti [[Gubat iti Actium]] ({{Nowrap|2 Septiembre}} 31&nbsp;BC), ken ti panagited ti Roman Senado iti [[Octabion]] ti [[honoripiko]] ''[[Augustus (honoripiko)|Augustus]]'' ({{Nowrap|16 Enero}} 27&nbsp;BC).{{#tag:ref|Oktabio/Augustus opisial a nangirangarang nga isu ket nagisalakan ti Republika  a Romano ken nagannad a nagpanglimo ti kabileganna babaen ti republikano a porma; dagiti [[konsul]] ket agtultuloyda a nabutosan, dagiti [[tribuna]] dagiti plebeio ket agtultoloyda nga agidaton kadagiti lehislasion, ken dagiti senador ket agsupsuppiatda pay laeng idiay [[kuria|Romano a Kuria]]. Nupay kasta, ni Oktabio, ken dagiti epektibo nga emperador a simmaruno, a nakaimpluensia kadagiti amin ken nagtengngel kadagiti nalpas a keddeng, ken iti nalpas a panagusig, adda dagiti [[Romano a sangaarbanan|sangaarbanan]] a makatulong kaniana, no nasken datoy.|group=nb}}

Ti Romano panagpadakkel ket nangrugi kadagiti aldaw iti Republika, ngem ti Imperio ket nagawatna ti kalatakan a gay-at babaen ni Emperador [[Trajan]]: itipanawen ti panagturayna (98 aginggana idi 117 AD) ti Imperio a Romano ket nagtengngel kadagiti agarup a {{Nowrap|6.5 riwriw}} km<sup>2</sup><ref>Parker, Philip, "Ti Imperio ket Agsardeng Ditoy". p.2.</ref> iti rabaw tidaga. Gapu ti kadakkel ti panaggay-at ti Imperio ken ti kaatiddog panag-ibtur, dagiti pagadalan kenkultura iti Roma ket adda dagiti nauneg ken nabayag nga impluensia iti panagrangrang-ay iti pagsasao, relihionn, arkitektura, pilosopia, linteg, ken dagiti porma ti gobierno kadagiti tinurayanna a teritorio, a naisangsangayan ti Europa, ken babaen ti kaibuksilan iti Europeano a panagpadakkel iti dagup ti moderno a lubong.

Iti naladaw a maikatlo a siglo AD, ni [[Dioklesiano]] ket nagipatakder ti pannakasanay iti panagbingbingay ti turay a nagbaetan dagiti uppat a kumaduaan nga emperadopr (makunkuna a kas ti [[tetrakia]]) tapno mapasayaat ti panaksalaknib kadagiti nawatiwat a teritorio, a nagpakabael daytoy ti panagtatingga iti [[Didigra iti Maikatlo a Siglo]]. Iti panawen dagiti sumaganad a dekada ti Imperio ket agnanayon a nabingbingay iti Daya/Laud a pagtayyekan. Kalpasan ti ipupusay ni [[Teodosio&nbsp;I]] idi 395 naminsan pay daytoy a nabingbingay.<ref>Chester G. Starr, ''Ti Pakasaritaan ti Taga-ugma a Lubong, Maikadu a nga Edision.'' Oxford Unibersidad a Pagmalditan, 1974. pp. 670–678.</ref>

Ti marmarba a [[Lumaud nga Imperio a Romano]] ket nalpas idi 476 idi napilit ni [[Romulus Augustulus|Romulus Augustus]] nga agibbet babaen ti [[Tattao a Hermaniko|Hermaniko]] daulo ti gubat a ni [[Odoakro]].<ref>Isaac Asimov. ''Kronolohia iti Lubong ni Asimov.'' Harper Collins, 1989. p. 110.</ref> Ti Dumaya a Romano wenno [[Imperio a Bisantino]] ket nalpas idi 1453 iti ipupusay ni [[Konstantino XI Palaiologos|Konstantino&nbsp;XI]] ken ti [[Pannakabatuag ti Konstantinopla|pannakatiliw iti Konstantinopla]] babaen ni [[Mehmed II]], daulo dagiti [[Otomano a Turko]].<ref>Asimov, p. 198.</ref>

== Dagiti pakaammo ==
<references group="nb" />

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

[[Kategoria:Imperio a Romano]]
[[Kategoria:Dagiti dati nga imperio]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]

[[cs:Starověký Řím#Císařství]]