Kitaen ti taudan para iti Danaw Taal

{{Infobox danaw
| name = Danaw Taal
| image = Taal Volcano satellite image.gif
| caption = Ala ti satelite a ladawan ti danaw ken Isla Bulkan iti kauneganna
| pushpin_map = Filipinas
| pushpin_map_alt = 
| pushpin_label_position = left
| pushpin_map_caption = Lokasion iti kaunegan ti Filipinas
| image_bathymetry = 
| caption_bathymetry = 
| location = [[Batangas]]
| coordinates = {{coord|13|59|05|N|121|00|57|E|region:PH|display=inline,title}}
| type = [[Abut ti bulkan a danaw]]
| inflow = Karayan Alulod
| outflow = [[Karayan Pansipit]]
| catchment = 
| basin_countries = Filipinas
| length = {{pagbaliwen|25|km|mi|abbr=on}}
| width = {{pagbaliwen|18|km|mi|abbr=on}}
| area = {{pagbaliwen|234.2|km2|sqmi|abbr=on}}
| depth = {{pagbaliwen|100|m|ft|abbr=on}}<ref name="ILEC">[http://www.ilec.or.jp/database/asi/asi-58.html "Lake Taal"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306155713/http://www.ilec.or.jp/database/asi/asi-58.html |date=2012-03-06 }}. International Lake Environment Committee. Naala idi 2012-03-17.</ref>
| max-depth = {{pagbaliwen|172|m|ft|abbr=on}}<ref name="ILEC" />
| volume = {{pagbaliwen|24.256|e9m3|abbr=on}}
| residence_time = 
| shore = {{pagbaliwen|115|km|mi|abbr=on}}
| elevation = {{pagbaliwen|5|m|ft|abbr=on}}
| islands = {{hlist | Bubuin | Lambauing | Napayon  | [[Bulkan Taal|Is-isla Bulkan]] }}
| cities = {{hlist |  [[Agoncillo, Batangas|Agoncillo]] | [[Alitagtag, Batangas|Alitagtag]] | [[Balete, Batangas|Balete]] | [[Cuenca, Batangas|Cuenca]] | [[Laurel, Batangas|Laurel]] | [[Lipa, Batangas|Lipa]] | [[Mataas na Kahoy, Batangas|Mataasnakahoy]] | [[San Nicolas, Batangas|San Nicolas]] | [[Santa Teresita, Batangas|Santa Teresita]] | [[Talisay, Batangas|Talisay]] | [[Tanauan, Batangas|Tanauan]]}}
}}

Ti '''Danaw Taal''', dati nga ammo a kas '''Danaw Bombón''',<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=JqfeLUwFNh0C&pg=PT128&lpg=PT128&dq=%22Bomb%C3%B3n+taal%22|title=The Inhabitants of the Philippines|last=Sawyer|first=Frederic H.|date=1900-01-01|publisher=Library of Alexandria|isbn=978-1-4655-1185-0|language=Ingles}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=jQmiAgAAQBAJ&pg=PA157&lpg=PA157&dq=%22Bomb%C3%B3n+taal%22|title=Hernando de los Ríos Coronel and the Spanish Philippines in the Golden Age|last=Crossley|first=Professor John Newsome|date=2013-07-28|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|isbn=978-1-4094-8242-0|language=Ingles}}</ref> ket ti danaw iti nasadiwa a danum iti [[Dagiti probinsia ti Filipinas|probinsia]] ti [[Batangas]], iti isla ti [[Luzon]] iti [[Filipinas]].  Punnuen ti danaw ti Kaldera ti Taal, ti dakkel a bulkaniko a [[kaldera]] a binukel babaen dagiti dakkel unay a panagbettak idi baetan ti 500,000 ken 100,000&nbsp;a tawtawen iti napalabas. Daytoy ti makatlo a kadakkelan a danaw iti pagilian kalpasan ti [[Laguna de Bay]] ken [[Danaw Lanao]]. Ti Isla Bulkan, ti lokasion dagiti historikal a panagbettak ti [[Bulkan Taal]] ken akinrebbeng para iti asupre a linaon ti danaw, ket mabirukan iti asideg a tengnga ti danaw. Adda maysa nga [[abut ti bulkan a danaw]] iti Isla Bulkan.  Ammo a kas Danaw Duyaw wenno Danaw ti Nangruna nga Abut ti Bulkan,<ref>U.S. Army Corps of Engineer (1954). [http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/philippines/txu-oclc-6539351-nd51-5-450.jpg "Manila (Topographic map)"]. University of Texas in Austin Library. Retrieved on 2014-08-03.</ref> daytoy ket aglaon iti bukodna a bassit nga isla, ti Punto Bulkan. Naipagpagarup a ti Punto Bulkan ket ti maikatlo nga urnos nga isla iti lubong ngem ti [[Treasure Island (Ontario)]] ket dakdakkel ken naipagpagarup a ti kadakkelan iti lubong, ken adda pay iti danaw ti nasadiwa a danum.

== Nasalakniban a lugar ken panangimaton ==
Ti labneng ti Danaw Taal ket immuna a nairangarang a kas [[nailian a parke]], ti ''Nailian a a Parke ti Bulkan Taal'', babaen ti ''Proklamasion Blng. 235'' idi Hulio 22, 1967 a mangsakop iti {{pagbaliwen|62292|ha}}.<ref>[http://www.pawb.gov.ph/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=141&Itemid=156 "List of initial components of Nipas Act"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004224225/http://www.pawb.gov.ph/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=141&Itemid=156 |date=2013-10-04 }}. Protection and Wildlife Bureau. Naala idi 2012-01-13.</ref>

Babaen ti ''Republika Tignay 7586'', nga ammo pay a kas ''National Integrated Protected Areas System (NIPAS) Act of 1992'', naitakder manen ti lugar a kas ti ''Nasalakniban a Ladawan ti daga ti Bulkan Taal'' babaen ti Proklamasion 906 idi Oktubre 16, 1996.<ref>[http://pawb.gov.ph/index.php?option=com_content&view=article&id=64%3Aregion-4a&catid=69%3Aregions&Itemid=134 "Protected Areas in Region 4-A (CALABARZON)"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140202163727/http://pawb.gov.ph/index.php?option=com_content&view=article&id=64:region-4a&catid=69:regions&Itemid=134 |date=2014-02-02 }}. Protection and Wildlife Bureau. Naala idi 2012-01-13.</ref>  Imatonan ti nasalakniban a lugar babaen ti Protected Area Management Board (PAMB) ken ti maysa a Hepe ti Opisial a Mangipataray a tinawtawagan iti Superintendente ti Nasalakniban a Lugar.  Ti maysa a Plano iti Panangimaton ket naaramid ken naaprobaran babaen ti PAMB idi 2009 ken agserbi itan a kas ti batayan a plano iti konserbasion ti danaw.

== Pakasaritaan ==
Ti Danaw Taal ket maysa idi a sumrekan ti asideg a [[Luek Balayan]], ken nalaka idi a malayagan manipud iti daytoy. Dagiti serye ti panagbettak idi nasapa a maika-18 a siglo ket nangdidigra dagiti ili ti igid ti danaw kadagiti gingined ken dagiti bulkaniko a rebbek.<ref>(2003). [http://www.phivolcs.dost.gov.ph/images/IEC/taal%20flyer.pdf "Taal flyer – Chronology of Historical Eruptions of Taal Volcano"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181022093013/http://www.phivolcs.dost.gov.ph/images/IEC/taal%20flyer.pdf |date=2018-10-22 }}. PHIVOLCS. Naala idi 2014-08-03.</ref> Nagsardeng ti aktibidad idi 1754 iti [[Bulkan Taal#Ti panagbettak idi 1754|kadakkelan a panagbettak]] ti Bulkan Taal a nanglapped iti [[Karayan Pansipit]] iti [[tephra]], a nagserra iti kaikaisuna a rummuran ti danaw iti baybay. Daytoy ket gapuanan iti ingangato ti danum, ken kanungpalan a nagpalned kadagiti nadumaduma nga ili ti igid ti danaw – dagiti tidda a naireporta a makita iti sirok ti danum ita nga aldaw.<ref>Hargrove, Thomas (1991). "The Mysteries of Taal, a Philippine volcano and lake, her sea life and lost towns". Bookmark, Manila. {{ISBN|971-569-046-7}}.</ref><ref>betaxfer1 (2012-12-08). [https://www.youtube.com/watch?v=cw3NZwdz2mU "The Mysteries of Taal Pt.1 – Thomas Hargrove from Pep Talk w. Loren Legarda"]. YouTube. Naala idi 2014-08-03.</ref> Manipud iti panagbettak idi 1754, ngimmaton ti elebasion ti rabaw manipud iti pantar ti baybay iti {{pagbaliwen|5|m}} iti ngato ti pantar ti baybay, nga iti dati a naapgad a danum ti danaw ken nagablinen a nasadiwa a danum kalapsan dagiti panagtudtudo dagiti napalabas a siglo.

Napanawan dagiti ''[[poblacion]]'' ti Lipa, Taal, Sala, Bauan, ken Tanauan ken naipatakder manen kadagiti nadumaduma a kilometro iti kaadayo manipud iti igid ti danaw kalpasan ti panagsardeng ti bulkaniko nga aktibidad. Kalpasan ti sumurok a maysa a siglo, dagiti barbaro a pagtaengan iti igid ti aplaya ti danaw ket naikitikit manipud kadagiti dakdakkel nga ili: ti [[Talisay, Batangas|Talisay]] (nabangon idi 1869, manipud iti [[Taal, Batangas|Taal]]), [[Cuenca, Batangas|Cuenca]] (1877, manipud iti [[San Jose, Batangas|San José]]), [[Alitagtag, Batangas|Alitagtag]] (1910, manipud iti [[Bauan, Batangas|Bauan]]),<ref>[http://wowbatangas.com/towns-and-cities/alitagtag/alitagtag-batangas-history/ "Alitagtag, Batangas History"]. Wow Batangas. Naala idi 2014-08-03.</ref> [[Mataasnakahoy, Batangas|Mataasnakahoy]] (1932, manipud iti [[Lipa, Batangas|Lipa]]), [[Agoncillo, Batangas|Agoncillo]] (1949, manipud iti [[Lemery, Batangas|Lemery]]), [[San Nicolas, Batangas|San Nicolas]] (1955, manipud kadagiti tidda ti daan a Taal), [[Laurel, Batangas|Laurel]] (1961, manipud iti Talisay), [[Santa Teresita, Batangas|Santa Teresita]] (1961, manipud iti Taal, San Luis, ken San Nicolas) ken [[Balete, Batangas|Balete]] (1969, manipud iti Lipa).<ref>[http://www.talisaybatangas.gov.ph/about-talisay/history/ "History"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190303155801/http://www.talisaybatangas.gov.ph/about-talisay/history/ |date=2019-03-03 }}. Opisial a WEbsite ti Talisay, Batangas. Naala idi 2014-08-03.</ref>

== Ekolohia ==
Gapu ta ti danaw ket naikapet idi iti baybay, daytoy ket pagtaengan dagiti adu nga [[Endemismo|endemiko]] a sebbangan a nagbalbaliw ken nangampon iti pannakaawan iti asin kadagiti danum ti danaw. Ti danaw ket adaan iti populasion iti naampon iti nasadiwa a danum iti [[trevally]], ''[[Caranx ignobilis]]''. Daytoy nga ikan, mabirukan pay iti Karayan Pansipit, ket lokal a tinawtawagan iti ''[[maliputo]]''.  Ti kadayegan nga endemiko a sebbanganna ket ti nakaro a kinalkalap a ''[[Sardinella tawilis]]'', ti maysa a nasadiwa a danum a sardinas. Dagiti dua pay a sabali nga endemiko a sebbangan ti ikan iti Danaw Taal ket dagiti  gobie ''[[Gnatholepis volcanus]]'' ken ''[[Rhinogobius flavoventris]]''.<ref>{{FishBase | genus = Gnatholepis | species = volcanus | month = Nobiembre | year = 2012}}</ref><ref>{{FishBase | genus = Rhinogobius | species = flavoventris | month = Nobiembre | year = 2012}}</ref>

Ti Danaw Taal ket pagtaengan pay dagiti kakarkarna nga uleg ti baybay iti lubong, ti ''[[Hydrophis semperi]]''. Daytoy a partikular a sebbangan ket ti maysa laeng kadagiti dua nga "agpayso" a sebbangan ti uleg ti baybay ([[Uleg ti baybay|Hydrophiinae]]) nga ammo nga intero nga agtateng iti nasadiwa a danum (ti sabali ket ti Hydrophis sibauensis manipud iti Karayan Sibua, Borneo, Indonesia <ref>Rasmussen, A. 2010. Hydrophis sibauensis. The IUCN Red List of Threatened Species 2010: e.T176710A7287960. Naala idi 06 Agosto 2018.</ref><ref>http://reptile-database.reptarium.cz/species?genus=Hydrophis&species=sibauensis</ref><ref>Rasmussen, A. R., M. AULIYA & W. BÖHME 2001. A new species of sea snake genus Hydrophis (Serpentes: Elapidae) from a river in West Kalimantan (Indonesia, Borneo). Herpetologica 57 (1): 23-32</ref>). Ti ''[[Carcharhinus leucas]]'' ([[Bull shark]] iti Ingles), ket dati a parte ti dati a dibersio ti ekosistema ngem pinaawan babaen dagiti agtataeng kadagiti tawen ti 1930.

=== Panangyammo kadagiti di patneng nga ikan ===
Ti Jaguar guapote ''([[Parachromis managuensis]])'', ti maysa a predatoryio a [[piscivore]], ti maysa a karniboro nga ikan a kangrunaan a mangmangan kadagiti sabali nga ikan, ket nabirukan a di legado a naipayammo iti danaw.  Mabalin nga umado ti gangganaet nga ikan kadagiti amin a lugar ti danaw gapu ti kaadu ti akuatiko a mula nga us-usarenda a pagitlogan ken panganan, adu dagiti masna a makan, ken nasayaat a nabara nga enbironmento. Ti kaadana ket mabalin a nakaro a mangapekto ti papulasion ti patneng nga ikan.<ref>(2006). [http://journals.uplb.edu.ph/index.php/JESAM/article/view/3 "Biological Investigation of Jaguar Guapote Parachromis managuensis (Gunther) in Taal Lake, Philippines"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120502055457/http://journals.uplb.edu.ph/index.php/JESAM/article/view/3 |date=2012-05-02 }}. Journal of Environmental Science and Management, Vol 9, No 2.</ref>

=== Pannakatay iti ikan ===
[[Papeles:Taal lake vicinity.png|thumb|Ti Danaw Taal ken ti kaarrubayanna]]
Idi Enero 5, 2008, inwaragawag ti [[Bureau of Fisheries and Aquatic Resources (Filipinas)|Bureau of Fisheries and Aquatic Resources]] a ti pannakatay iti ikan iti Danaw Taal (Enero 2 aginggana iti 4) ket taudan ti pannakapukaw iti 50 metriko tonelada wenno [[Pisos ti Filipinas|₱]]3.25-riwriw ($79,268) iti nakultura a [[tilapia]] kadagiti purok ti Leviste ken Balakilong iti [[Laurel, Batangas|Laurel]] ken dagiti Baranggay Aya ken Quiling iti [[Talisay, Batangas|Talisay]].  6,000 maliputo nga ikan ($5,609) ti pay natay idiay Quiling. Ti toksiko nga [[asupre]] ken ti nangato nga agpang ti [[hydrogen sulfide]] iti [[Tanauan, Batangas|Ambulong]] bayat a ti ababa a narunaw nga [[oksiheno]] ket isu ti gapuanan dagiti pannakatay.<ref>Luistro, Marlon Alexander (2008-01-05).[http://newsinfo.inquirer.net/breakingnews/regions/view_article.php?article_id=110554 Inquirer.net, "Taal Lake fishkill causes ₱3-M losses"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080117031940/http://newsinfo.inquirer.net/breakingnews/regions/view_article.php?article_id=110554 |date=2008-01-17 }}. Philippine Daily Inquirer. Naala idi 2011-01-15.</ref>

Idi Mayo 30, 2011, inwaragawag ti Bureau of Fisheries and Aquatic Resources iti 750 metriko tonelada a pannakatay iti ikan.  Segun kadagiti sientista, ti iyuumay ti panagtutudo ket nakaiyegan ti kellaat a panagpababa ti emperatura, nga isu ket ti nangibaba dagiti agpang ti oksiheno iti danaw.<ref>{{cite web | url = https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jYOC02ijMCLIvbBoCEgK0Wg007KA?docId=CNG.7a2801a3386edab0f0599fdf44c4ec31.281 | title = Philippines struggles under mountain of dead fish | publisher = AFP |author=Celis, Noel  |date= 2011-05-30 |accessdate= 2011-05-30}}</ref>

== Turismo ==
[[Papeles:Panorama of Lake Taal & Volcano, Philippines.jpg|750px|thumb|center|Panoramiko a buya ti Danaw Taal ken Bulkan a naala manipud idiay Tagaytay]]
Mabalin a magun-od dagiti turista dagiti kanayon a panagpasiar iti danaw. Kalpasan ti panagballasiw iti danaw, agbanniaga dagiti agbisbisita iti tuktok ti Isla Bulkan babaen ti panagsakay iti kabalio. Iti las-ud ti panagpasiarda iti ngato ken baba ti bantay, matrato dagiti agbisbisita iti napintas a buya iti danaw ken dagiti kaarrubayanna.

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist|30em}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commonscat-inline}}
* {{OSM relation|270582}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=cw3NZwdz2mU Dagiti misterio ti Taal]
* [http://www.aenet.org/treks/taaltrek.htm Panagpassiar iti Bulkan Taal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180120004339/http://www.aenet.org/treks/taaltrek.htm |date=2018-01-20 }}
* [http://www.elbruz.org/islands/Islands%20and%20Lakes.htm Makaay-ayo nga Is-sla ken Dandanaw] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160422225110/http://www.elbruz.org/islands/Islands%20and%20Lakes.htm |date=2016-04-22 }}

{{Dagiti danaw ti Filipinas}}

{{DEFAULTSORT:Taal}}
[[Kategoria:Danaw Taal| ]]
[[Kategoria:Dagiti danaw ti Filipinas]]