Kitaen ti taudan para iti Kanal Panama

{{Infobox kanal
|name        = Ti Kanal Panama
|image       = Panama Canal Map EN.png
|caption     = Eskematiko ti Kanal Panama, a mangipakpakita ti panagsisinnaruno dagiti kandado ken pagdalanan
|o_name      =
|m_name      =
|company     = La Société internationale du Canal
|engineer    = [[John Findlay Wallace]], [[John Frank Stevens]] (1906–1908), [[George Washington Goethals]]
|a_engineer  =
|date_act    =
|date_const  =
|date_use    = Agosto 15, 1914
|date_comp   =
|date_ext    =
|date_closed =
|date_rest   =
|len         =
|len_in      =
|o_len       =
|o_len_in    =
|len_note    =
|beam        =
|beam_in     =
|o_beam      =
|o_beam_in   =
|beam_note   =
|start       =
|o_start     =
|start_note  =
|end         =
|o_end       =
|end_note    =
|branch      =
|branch_of   =
|join        =
|locks       = 3 a kandado nga agpangato, 3 nga agpababa ti tunggal maysa a panaglasat; amin a dua a dalan
|o_locks     =
|lock_note   = 2 a dalan ti kandado; dagiti kandado ket naipatakder kadagiti tallo a lugar
|elev        =
|elev_note   =
|status      = Nakalukat
|nav         = Turay ti Kanal Panama
}}

[[Papeles:Pm-map.png|thumb|300px|Lokasion ti Kanal Panama a nagbaetan ti [[Taaw Pasipiko|Pasipiko]] (baba) ken [[Baybay Karibe|Karibe]] (ngato), nga adda ti kanal ti tengnga a ngato]]

Ti '''Kanal Panama''' ({{lang-es|Canal de Panamá}}) ket maysa a {{pagbaliwen|77.1 |km|mi|0|adj=on}} a [[kanal ti barko]] idiay [[Panama]] a mangikapet ti Taaw Atlantiko (babaen ti [[Baybay Karibe]]) idiay Taaw Pasipiko. Ti kanal ket lasatenna ti ballasiw ti [[Ismo Panama]] ken daytoy ket nangruna a pamay-an para iti sangalubongan a maritimo a panagtagilako. Adda dagiti kandado ti tunngal maysa a gibus a panagawitan kadagiti barko a mangipan idiay Danaw Gatun (26&nbsp;m ti ngato ti lessaad ti baybay) nga inus-usar idi tapno mapabassit ti nasken a bilang ti trabaho para iti lessaad ti baybay a panangikapet. Dagiti agdama akandado ket 33.5&nbsp;metro ti kalawana ngem adda dagiti baro ken dakdakkel a naisingasing.

Ti panagobra iti kanal, ket nangrugi di 1881, ket nalpas idi 1914, a nangaramid kadagiti barko a mangliklik ti panaglayag ti adayo a dalan ti [[Sara ti Rawis]] ti lawlaw ti akin-abagatan unay nga ungto ti [[Abagatan nga Amerika]] (babaen ti [[Dalan Drake]]) wenno ti panagdaliasat ti napeggad a dandanum ti [[Lingsat Magallanes]]. Maysa kadagiti kadakkelan ken karigatan nga inhennieria a gandat a naaramid, ti Kanal Panama nga apat ket nagpakabael para kadagiti barko nga agbanniaga ti nagbaetan ti [[Taaw Atlantiko|Atlantiko]] ken [[Taaw Pasipiko]] iti kagudua ti oras a nasken idi. Ti as-asideg, naparpardas, nataltalged a dalan idiay Laud nga Aplaya ti Estados Unidos ken dagiti pagilian idiay igid ti Taaw Pasipiko ket mangpalubos kadagita a lugar ti agbalin a nasaysayaat a maitipon ti ekonomia ti lubong.

Iti las-ud ti daytoy a panawen, ti panagtagikua ti teritorio nga itan ket ti Kanal Panama ket tagikua idi ti Colombia, dagiti Pranses ken idi kuan ket dagiti Amerikano sakbay a tinengtengngel babaen ti gobierno ti Panama idi 1999. Ti Kanal Panama ket makakitkita ti ngimmmato a tinawen a trapiko ti agarup a 1,000 barbarko idi naglukat idi 1914, aginggana kadagiti 14,702 a barbarko idi 2008, ti kinaududi ket nagrukrukod ti dagup a 309.6 a riwriw [[Panagrukod a tonelada|Kanal Panama/Unibersal a Sistema ti Panagrukod (PC/UMS) tonelada]]. Babaen ti 2008, adda ti ad-adu negm 815,000 a barbarko ti limmasat ti kaunegan ti kanal, nga adu kadagitoy ket dakdakkel ngem dagiti kasisigud a nasirmata dagiti nagplano; dagiti kadakkelan a barko a mabalin a makalasat ti kanal itan ket makunkuna a ''[[Panamax]]''.<ref name="canalusage">{{cite web |url=http://www.pancanal.com/eng/maritime/routes.html |title=Trapiko ti Kanal Panama—Tawtawen ti 1914–2010 |publisher=Turay ti Kanal Panama |accessdate=2011-01-25 |archive-date=2010-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101230042623/http://www.pancanal.com/eng/maritime/routes.html |url-status=dead }}</ref> Ti [[Amerikano a Kagimongan dagiti Sibil nga Inheniero]] ket ninagananda ti Kanal Panama a kas maysa kadagiti [[pito a siddaaw ti moderno a lubong]].<ref name="ASCE">{{cite web |url=http://www.asce.org/content.aspx?id=2147487305 |title=Dagiti Pito a Siddaaw |publisher=Amerikano a Kagimongan dagiti Sibil nga Inheniero |accessdate=2011-02-21 |archive-date=2010-08-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100802060056/http://www.asce.org/Content.aspx?id=2147487305 |url-status=dead }}</ref>

== Pakasaritaan ==
{{Nangruna|Pakasaritaan ti Kanal Panama}}

[[Papeles:Panama.A2003087.1850.250m.jpg|thumb|Satelite a ladawan a mangipakpakita ti lokasion ti Kanal Panama. Dagiti napusek a bakir ket naipakpakita iti berde.]]

=== Nasapa a singsingasing ===

Ti kasapaan a pannakaibaga ti kanal iti ballasiw ti [[Ismo ti Panama]] ket napetsaan manipud idi 1534, idi ni [[Carlos V, Nasatuan a Romano nga Emperador|CarlosV]], ti [[Nasatuan a Romano nga Emperador]] ken ari ti Espania, ket nagbalin iti panagsukimat para iti dalan babaen ti Kaamerikaan a mangpalaka iti panagbanniaga para kadagiti agbanbanniaga a barko iti nagabetan ti Espania ken [[Peru]]. Ti kasta a dalan ket mangited iti miltar ti Espania ti pangatiwan kadagiti Portuges.<ref>{{cite web |url=http://www.pancanal.com/eng/history/history/index.html |title=A History of the Panama Canal: French and American Construction Efforts |publisher=Panama Canal Authority |accessdate=2007-09-03 |archive-date=2014-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141215060157/http://www.pancanal.com/eng/history/history/index.html |url-status=dead }}; Chapter 3, ''[http://www.pancanal.com/eng/history/history/early.html Some Early Canal Plans] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150102032703/http://www.pancanal.com/eng/history/history/early.html |date=2015-01-02 }}''</ref> Idi 1788, ni [[Thomas Jefferson]] ket nangisingasing a dagiti Kastila koma ti mangpartuat gapu ta saanto unay a nagulib a dalan ngem ti manglikmut ti akin-abagatan nga ungto ti Abagatan nga Amerika, nga idiay dagiti kadawyan nga ayus ti tropikal a taaw ket naturalto a mangpalawa.<ref>{{cite book|title=Meteorology in America, 1800–1870|author=James Rodger Fleming|page=4|publisher=Johns Hopkins University Press|date=1990|isbn=0-8018-3958-0}}</ref> Iti las-ud ti ekspedision manipud idi 1788 aginggana idi 1793, ni [[Alessandro Malaspina]] ket nangitabas kadagiti plano para iti pannakaipatakderna.<ref>{{Cite book|last= Caso |first= Adolph |author2=Marion E. Welsh |title= They Too Made America Great |year= 1978 |publisher= Branden Books |isbn= 0-8283-1714-3 |page= 72}}; online at [http://books.google.com/books?id=7q3WTS1IREkC Google Books]</ref>

Gapu ti estratehiko a lokasion ti Kanal Panama ken ti mabalin a maited babaen ti akikid nga ismona a mangisina kadagiti dua a nalatak a taaw, dagiti dadduma a silpo ti pagtagilakuan iti lugar ket napadas kadagiti napalabas a tawen. Ti awan nagbanagan nga [[isbangan Darien]] ket inrugi idi babaen ti [[Pagarian ti Eskosia]] idi 1698 tapno mangipatakder ti lumasat iti daga a [[dalan ti panagtagilako]]. Dagiti kadawyan a saan a nasayaat a kasasaad ket nangpasardeng dayta a ganetget, ken napanawen daytoy idi Abril 1700.<ref>{{cite web|url=http://www.kinnaird.net/darien.htm |title=Darien Expedition |accessdate=2007-09-03}}</ref>

Idi 1849, ti pannakaduktal ti balitok idiay California ket nagpartuat ti adu nga interesado iti panagballasiw iti baetan dagiti taaw ti Atlantiko ken Pasipiko. Ti [[Perokaril Kanal Panama|Perokaril Panama]] ket nabangon idi tapno mangballasiw ti ismo, ken nalikatan idi 1855. Daytoy a lumasat ti daga a silpo ket nagbalin a nangruna a pirgis ti inpraestruktura ti [[Akinlaud a Hemisperio]], ken daytoy ket kaaduan a nagpasayaat ti panagtagilako ken kaaduan a nangikeddeng ti masakbayan a dalan ti kanal.

Ti maysa a danum-amin a dalin a nagbaetan dagiti taaw ket nakitkita pay laeng nga umno a sulosion, ken idi 1855 ni [[William Kennish]], ti inhenniero a naipasngay idiay  [[Isla ti Man|Manx]] a nagtrabtrabaho para iti gobierno ti Estados Unidos, ket sinukimatna ti ismo ket nangited ti reporta iti dalan para iti naisingasing a Kanal Panama.<ref name=mw>[http://www.isle-of-man.com/manxnotebook/fulltext/worthies/p118.htm ''"Manx Worthies"''].</ref> Naipablaak idi ti reportana iti libro a natituluan iti ''The Practicality and Importance of a Ship Canal to Connect the Atlantic and Pacific Oceans''.<ref>[http://books.google.com/books?id=rAwsAAAAYAAJ&printsec=frontcover&dq=william+kennish&source=bl&ots=lZpfP9ZKq9&sig=7AXnp--aBGqytMe2vcb9DIXvJPY&hl=en&ei=rDFvS7rSNqimtgeNlpiUBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CBQQ6AEwBA ''Ti Praktikalidad ken Kinapangruna ti Kanal ti Barko tapno Maikonekta kadagiti Taaw Atlantiko ken Pasipiko''].</ref>

Idi 1877 ni Armand Reclus, ti maysa nga opisial iti Marina ti Pransia, ken ni [[Lucien Napoléon Bonaparte-Wyse|Lucien Napoléon Bonaparte Wyse]], dagiti dua nga inhenniero, ket sinukimatda ti dalan ken nangipablaak a Pranses a singasing para iti kanal.<ref name="reclus">[http://books.google.com/books/about/Panama.html?id=wmwYAAAAYAAJ Gérard Fauconnier, ''Panama: Armand Reclus et le canal des deux océans''], e-text by University of Virginia, reprint in French, Panama: Atlantica, 2004</ref> Ti panagballigi ti Pransia iti panangibangon ti [[Kanal Suez]], bayat a daytoy ket napaut a proyekto, ket nangawis iti panagplano para iti maysa a mangballasiw iti ismo.

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Adu pay a mabasbasa ==
* Brodhead, Michael J. 2012. [http://handle.dtic.mil/100.2/ADA564251 "The Panama Canal: Writings of the U. S. Army Corps of Engineers Officers Who Conceived and Built It."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130408131511/http://handle.dtic.mil/100.2/ADA564251 |date=2013-04-08 }} US Army Corps of Engineers History Office, Alexandria, VA.
* Bruns, Sebastian (2010). Panama Canal Security: Expansion and Maritime Risk, in: Strategic Insights by Risk Intelligence. Global Maritime Security Analysis No. 29, December 2010, pp.&nbsp;4–7 (with Guy Wilson-Roberts).
* Cullen, Ben. (2010). The Panama Canal and Me: A Panamax Special. {{ISBN|978-0-8212-7754-6}}
* Greene, Julie, ''The Canal Builders: Making America's Empire at the Panama Canal'' (New York: Penguin Press, 2009)
* {{Cite book| first1 = Jon T.| last1 = Hoffman| first2 = Michael J| last2 = Brodhead| first3 = Carol R.| last3 = Byerly| first4 = Glenn F.| last4 = Williams| url = http://www.history.army.mil/html/books/panama/panamacanal/index.html| title = The Panama Canal: An Army's Enterprise| publisher = United States Army Center of Military History| year = 2009| location = Washington, D.C.| id = 70–115–1| access-date = 2015-01-23| archive-date = 2015-04-03| archive-url = https://web.archive.org/web/20150403023219/http://www.history.army.mil/html/books/panama/panamacanal/index.html| url-status = dead}}
* Jaen, Omar. (2005). Las Negociaciones de los Tratados Torrijos-Carter, 1970–1979 (Tomos 1 y 2). Panama: Autoridad del Canal de Panama. {{ISBN|9962-607-32-9}} (Obra completa)
* Jorden, William J. (1984). ''Panama Odyssey''. 746 pages, illustrated. Austin: University of Texas Press. {{ISBN|0-292-76469-3}}
* Maurer, Noel, and Carlos Yu. ''The Big Ditch: How America Took, Ran, and Ultimately Gave Away the Panama Canal'' (Princeton University Press, 2010); 420 pp.&nbsp;{{ISBN|978-0-691-14738-3}}. Econometric analysis of costs ($9 billion in 2009 dollars) and benefits to US and Panama
* McCullough, David. (1977). ''The Path Between the Seas: The Creation of the Panama Canal, 1870–1914''. New York: Simon & Schuster. {{ISBN|0-671-22563-4}}
* Mellander, Gustavo A.(1971) ''The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative Years''. Daville,Ill.:Interstate Publishers. OCLC 138568.
* Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). ''Charles Edward Magoon: The Panama Years''. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. {{ISBN|1-56328-155-4}}. OCLC 42970390.
* Mills, J. Saxon. (1913). [http://www.gutenberg.org/ebooks/34124 The Panama Canal—A history and description of the enterprise] A Project Gutenberg free ebook.
* Parker, Matthew. (2007). ''Panama Fever: The Epic Story of One of the Greatest Human Achievements of All Time—The Building of the Panama Canal''. New York: Doubleday. {{ISBN|978-0-385-51534-4}}
* Sherman, Gary. "Conquering the Landscape (Gary Sherman explores the life of the great American trailblazer, John Frank Stevens)", History Magazine, July 2008.

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commons-nailinia|Panama Canal|Kanal Panama}}
{{Commonscat-inline|Panama Canal|Kanal Panama}}
* [http://www.pancanal.com/ Website ti Turay ti Kanal]

[[Kategoria:Kanal Panama| ]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]