Kitaen ti taudan para iti Kardis

{{taxobox
|name = Kardis
|image = Guandu.jpg
|regnum = [[Plantae]]
|unranked_divisio = [[Angiospermae]]
|unranked_classis = [[Eudicotidae]]
|unranked_ordo = [[Rosids]]
|ordo = [[Fabales]]
|familia = [[Fabaceae]]
|genus = ''[[Cajanus]]''
|species = '''''C. cajan'''''
|binomial = ''Cajanus cajan''
|binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|L.]]) Millsp.
}}

Ti '''kardis''' (''Cajanus cajan'') ket isu ti perenial a kameng ti [[pamilia (biolohia)|pamilia]] ti [[Fabaceae]].

== Nagtaudan ==
[[Papeles:Cajanus cajan.jpg|left|thumb|220px|Ti kardis ket perenial a mabalin a dumakkel iti maysa a bassit a kayo.]]
[[Papeles:Cajanus cajan MHNT.BOT.2015.2.47.jpg|thumb|left|220px|''Cajanus cajan'']]
Ti panagmuyong iti kardis ket nanipuden kadagidi napalabas a 3,500 a tawtawen. Ti tengnga ti taudan ket ti akindaya a paset ti peninsular nga India, mairaman pay ti estado ti Odisha, nga idiay ti ayan dagiti kaasitgan a kabagianna (''Mansi'') kadagiti tropikal a kakaykayuan.<ref>Van der Maeson, L. J. G. (1995). Pigeonpea Cajanus cajan, pp. 251–5 in Smartt, J. ken ni Simmonds, N. W. (eds.), Ebolusion ti Maapit a Mulmula. Essex: Longman.</ref> Dagiti arkeolohiko a nabirbirukan para iti kardis ket mairaman manipud dagiti dua a [[Neolitiko]] a lugar idiay Odisha, opalpur ken Golbai Sassan a napetsaan idi agarup a 3,400 ken 3,000 tawtawen, dagiti lugar idiay [[Abagatan nga India]], Sanganakall ken Tuljapur Garhi, ket napetsaan pay dagitoy manipud idi 3,400 a tawtawen.<ref>{{Cite journal | last1 = Fuller | first1 = D. Q. | last2 = Harvey | first2 = E. L. | doi = 10.1179/174963106x123232 | title = The archaeobotany of Indian pulses: Identification, processing and evidence for cultivation | journal = Environmental Archaeology | volume = 11 | issue = 2 | pages = 219 | year = 2006 | pmid =  | pmc = }}</ref> Manipud idiay India daytoy ket napan idiay [[Daya nga Aprika]] ken [[Laud nga Aprika]]. Idiay ti immunaan a nakakitaan dagiti Europeano, ket idi ti nakaalanna ti nagan a ''Congo Pea''. Babaen ti pamay-an ti aadipen a panagnegosio daytoy ket nakapan idiay kontinente ti Amerika, mabalin nga idi maika-17 a siglo.<ref>Carney, J. A. and Rosomoff, R. N. (2009) Iti Anniwan ti AAdipen. Botaniko a legado ti Aprika iti Atlantiko a Lubong. Berkeley: Unibersidad ti California a Pagmalditan</ref>

== Panagmuyong ==
Ita nga aldaw, ti kardis ket adun a naimuyongan kadagiti amin a tropikal ken semitropikal a rehion iti [[Daan a Lubong|Daan]] ken ti Baro a Lubong.  Ti kardis ket mabalin a ti perenial a kita, daytoy nga apit ket mabalin nga agpaut kadagiti tallo angingga kadagiti lima a tawen (ngem ti bumassit ti maburas a bukbukel kalpasan ti dua a tawen), wenno ti tinawen a kita a nasaysayaat iti panagpataud ti bukbukel.

Ti kardis ket nangruna a [[legume]] nga apit iti matudtuduan nga agrikultura kadagiti namaga bassit a tropiko. Ti [[Indiano a subkontinente]], akindaya nga Aprika ken [[Tengnga nga Amerika]], iti dayta nga urnos, ket isu dagitoy ti tallo a kangrunaan a rehion iti lubong nga agpatpataud iti kardis. Ti kardis ket naimuyongan kadagiti ad-adu ngem 25 tropikal ken subtropikal a pagpagilian, a kas agmaymaysa nga apit wenno nailalaok kadagiti [[sereal]], a kas ti [[bukakaw]] (''Sorghum bicolor''), [[pearl millet]] (''Pennisetium glaucum''), wenno [[mais]] (''Zea mays''), ken dagiti dadduma pay a legume, a kas dagiti [[mani]] (''Arachis hypogaea''). Gaputa daytoy ket maysa a legume, ti kardis ket lamesanna ti daga babaen ti simbiotiko a [[nitrogen fixation|panangibalbaliw ti nitrohenio]].

Ti kardis ket nasayaat nga agtubo kadagiti namaga a daga, isunga agtubo daytoy kadagiti lugar nga adda ti basbassit ngem 650&nbsp;mm a tinawen a panagtudtudo.

Ti sangalubongan a panagpataud ti kardis ket nakarkulo iti 4.3 riwriw tonelada<sup>2</sup>. Agarup nga 82% iti daytoy ket naimulmula idiay [[India]]. Daytoy ket nangruna pay a rekado kadagiti pakan ti ayup nga inus-usar idiay Laud nga Aprika, nangruna idiay Nigeria.

[[Papeles:Pigeon peas.jpg|left|thumb|220px|Naganos a bukbukel ti kardis.]]

== Henoma a panagsasaruno ==
Ti kardis ket isu ti immuna a mula ti legume a kompleto a naipagsasaruno ti henomana. Ti immuna a pangpadas ket inaramid babaen ti maysa a grupo dagiti 31 nga Indiano a sientista manipud idiay [[Indiano Konseho ti Agrikultura ken Panagsukimat]] babaen ti panagidaulo ni [[Nagendra Kumar Singh]]. Ti papel ket naipablaak iti maysa nga Indiano a [http://www.springerlink.com/content/g78774q222672082/fulltext.pdf warnakan.]{{Natay a silpo|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Nutrision ==
Ti kardis ket aglaon ti adu a [[protina]] ken dagiti nangruna nga [[amino asido]] a [[methionine]], [[lysine]], ken [[tryptophan]].<ref>[http://www.nutritiondata.com/facts/legumes-and-legume-products/4369/2 "Dagiti Kinapudno ti Panagusig ti Nutrision para iti Kardis (nalabbasit a gramo), natangken a bukbukel, naganos"]</ref>

No maigiddiat kadagiti natangken a bukel, dagiti naganos a bukel ket aglaon ti basbassit a pateg ti nutrision, nupay kasta dagitoy ket aglaon dagiti adu a pateg ti bitamina C (39&nbsp;mg kada 100&nbsp;g a serbi) ken addan ti dakdakkel bassit a laon ti taba.  Ti panagsukimat ket nakapakita a ti protina  linaon dagiti naganos a bukel ket nasaysayaat ti kalidadna.<ref name="PMID 363219">{{Cite journal|author=Bressani R |author2= Gómez-Brenes RA |author3= Elías LG. |title=Nutrisional a kalidad ti kardis , naganos ken naluom, ken ti suplementario a pategna para kadagiti sereal |journal=Arch Latinoam Nutr.  |volume=36 |issue=1 |pages=108–16 |year=1986 |pmid=363219 }}</ref>
{{clearleft}}
== Patoheno ==
*''[[Phytophthora cajani]]''

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commons-nailinia|Cajanus cajan}}
*[http://gisweb.ciat.cgiar.org/GapAnalysis/?p=71 Portal Dagiti Naatap a Kabagian ti Apit '''Baetan a Panagusig'''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120218223153/http://gisweb.ciat.cgiar.org/GapAnalysis/?p=71 |date=2012-02-18 }}
*(http://fcit.usf.edu/florida/docs/v/veg.htm)
*(http://www.springerlink.com/content/g78774q222672082/fulltext.pdf{{Natay a silpo|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }})
*(http://www.nrcpb.org/content/nrcpb-scientists-succeeded-decoding-arhar-dal-genome)
*(http://www.icar.org.in/node/3815)
*(http://www.nature.com/nbt/journal/vaop/ncurrent/full/nbt.2022.html)
*(http://www.icrisat.org/newsroom/latest-news/happenings/happenings1492.htm#1 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200407211735/http://www.icrisat.org/newsroom/latest-news/happenings/happenings1492.htm#1 |date=2020-04-07 }})
*(http://www.icrisat.org/newsroom/news-releases/icrisat-pr-2011-media20.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120629080914/http://www.icrisat.org/newsroom/news-releases/icrisat-pr-2011-media20.htm |date=2012-06-29 }})
*(http://www.icrisat.org/gt-bt/iipg/Genome_Manuscript.pdf{{Natay a silpo|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }})

{{Taxonbar|from=Q632559}}

[[Kategoria:Phaseoleae]]
[[Kategoria:Tropikal nga agrikultura]]