Kitaen ti taudan para iti Nilo

{{Infobox karayan
| name               = Nilo
| name_native        =
| name_native_lang   =
| name_other         =
| name_etymology     =
| image              = Evening, Nile River, Uganda.jpg
| image_size         = 260px
| image_caption      = Ti karayan Nilo idiay Uganda
| image_alt          =
| map                = River Nile map.svg
| map_size           = 260px
| map_caption        =
| map_alt            = Mapa ti karayan Nilo
| pushpin_map        =
| pushpin_map_size   =
| pushpin_map_caption=
| pushpin_map_alt    =
| subdivision_type1  = Pagpagilian
| subdivision_name1  = [[Ehipto]], [[Sudan]], [[Abagatan a Sudan]], [[Etiopia]], [[Uganda]], [[Demokratiko a Republika ti Kongo|Kongo]], [[Kenya]], [[Tanzania]], [[Rwanda]], [[Burundi]], [[Eritrea]]
| subdivision_type2  = Dagiti nagruna a siudad
| subdivision_name2  =  [[Jinja, Uganda|Jinja]], [[Juba]], [[Khartoum]], [[Cairo]]
| subdivision_name4  =
| subdivision_type5  =
| subdivision_name5  =
| length             = {{pagbaliwen|6853|km|mi|abbr=on}}
| width_min          =
| width_avg          =
| width_max          = {{pagbaliwen|2.8|km|mi|abbr=on}}
| depth_min          =
| depth_avg          = {{pagbaliwen|8|-|11|m|ft|abbr=on}}
| depth_max          =
| discharge1_location=
| discharge1_min     =
| discharge1_avg     = {{pagbaliwen|2830|m3/s|ft3/s|abbr=on}}
| discharge1_max     =
| source1            = [[Puraw a Nilo]]
| source1_location   = [[Rwanda]]
| source1_coordinates= {{Coord|02|16|56|S|29|19|53|E|display=inline}}
| source1_elevation  = {{pagbaliwen|2700|m|ft|abbr=on}}
| source2            = [[Asul a Nilo]]
| source2_location   = [[Danaw Tana]], [[Etiopia]]
| source2_coordinates= {{Coord|12|02|09|N|037|15|53|E|display=inline}}
| source2_elevation  =
| mouth              = Baybay Mediteraneo
| mouth_location     = [[Ehipto]]
| mouth_coordinates  = {{Coord|30|10|N|31|09|E|display=inline,title}}
| mouth_elevation    = [[Pantar ti baybay]]
| progression        =
| river_system       =
| basin_size         = {{pagbaliwen|3400000|km2|mi2|abbr=on}}
| basin_landmarks    =
| basin_population   =
| tributaries_left   =
| tributaries_right  =
| waterbodies        =
| waterfalls         =
| bridges            =
| ports              =
| custom_label       =
| custom_data        =
| extra              =
}}

Ti '''Nilo''' ([[Pagsasao nga Arabiko|Arabiko]]: {{lang|ar|النيل}}, ''an-Nīl''; [[Pagsasao nga Ehipsio|Taga-ugma nga Ehipsio]]: ''Iteru'' & ''Ḥ'pī''; [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko nga Ehipsio]]: {{Coptic|ⲫⲓⲁⲣⲱ}}, ''P(h)iaro''; {{lang-am|ዓባይ}}, ''ʿAbbai'') ket maysa a nangruna nga agay-ayus iti amianan a karayan idiay amianan a daya ti Aprika,  a sapasap a naipanunotan a kas ti [[Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog|kaatiddogan a karayan]] iti lubong.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/415347/Nile-River |title=Karayan Nilo |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Daytoy ket {{pagbaliwen|6650|km|mi|abbr=in}} ti kaatiddogna. Daytoy ket agay-ayus kadagiti sangapulo a pagilian ti [[Sudan]], [[Abagatan a Sudan]], [[Burundi]], [[Rwanda]], [[Demokratiko a Republika ti Kongo]], [[Tanzania]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Uganda]] ken [[Ehipto]].<ref>{{cite journal|last=Oloo|first=Adams|title=Ti Panagsukimat para iti Pagtitinulongan kadagiti Suppiatan ti Danum ti Nilo: Ti Kaso para iti Eritrea|journal=Panagrepaso ti Aprikano a Sosiolohiko|year=2007|volume=11|issue=1|url=http://www.codesria.org/IMG/pdf/07_Oloo.pdf|accessdate=25 Hulio 2011|archive-date=2011-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110927144920/http://www.codesria.org/IMG/pdf/07_Oloo.pdf|url-status=dead}}</ref>

Ti Nilo ket addaan kadagiti dua a nangruna a [[tributario]], ti [[Puraw a Nilo]] ken [[Asul a Nilo]]. Ti Puraw a Nilo ket at-atiddog ken mapan idiay [[Nalatak a Dandanaw ti Aprika|Nalatak a Dandanaw]] a rehion ti tengnga nga Aprika, a ti kaadaywan a taudan ket saan pay nga ammo ngem mabalin a mabirukan idiay [[Rwanda]] wenno [[Burundi]]. Agpaamianan nga agyos idiay [[Tanzania]], [[Danaw Victoria]], [[Uganda]] ken [[Abagatan a Sudan]]. Ti Asul a Nilo ket isu ti taudan kadagiti kaaduan a danum ken ti [[lan-ak|nalames a daga]]. Daytoy ket mangrugi idiay [[Danaw Tana]] idiay [[Etiopia]] iti {{coord|12|02|09|N|037|15|53|E|type:waterbody_region:ET|cite=http://maps.yahoo.com/broadband/#mvt=h&lat=12.035778&lon=37.264753&mag=6&zoom=11}} ken agayos idiay Sudan manipud iti abagatan a daya. Dagiti dua a karayan ket agsabatda idiay asideg ti Sudanes a kapitolio ti Khartoum.

Ti akin-amianan a paset ti karayan ket agayus ti gangani nga adda amin idiay [[desierto]], manipud idiay [[Sudan]] a mapan idiay [[Ehipto]], ti pagilian a ti [[Pakasaritaan ti Ehipto|sibilisasionna]] ket nagtaltalek iti daytoy a karayan manipud kadagiti taga-ugma a pananwen. Kaaduan kadagiti populasion ken siudad idiay Ehipto ket maisanglad kadagitoy a paset ti tanap ti Nilo nga amianan ti [[Aswan]], ken gangani amin a kultural ken naipakasaritaan a lugar ti [[Taga-ugma nga Ehipto]] ket mabirukan ti igid ti karayan. Ti Nilo ket agpatingga iti maysa a dakkel a [[karayan delta|delta]] a maatianan idiay [[Baybay Mediteraneo]].

== Etimolohia ==
[[Papeles:Iteru.png|thumb|left]]
Iti taga-ugma a [[pagsasao nga Ehipsio]], ti Nilo ket tinawtawgan a ''Ḥ'pī'' wenno ''Iteru'', a kayatna a sawen ket "nalatak a karayan", nga inrepresenta babaen dagiti [[Dagiti Ehipsio a heroglipiko|heroglipiko]] a maipakita dita kanigid (literal a ''itrw'', ken '[[N-allon ti danum (n heroglipikoh)|dandanum]]' [[determinatino]])<ref>[http://www.glyphdoctors.com/mod/forum/discuss.php?d=802 Ania ti panagtawtawag dagiti taga-ugma nga Ehipsio ti karayan Nilo?] Nawaya nga Ehiptomolohia. (Naala idi 17 Oktubre 2006)</ref> Iti [[Pagsasao a Koptiko|Koptiko]], dagiti balikas a ''piaro'' (Sahidik)wenno ''phiaro'' (Bohairiko) a kayatna a sawen ket "ti karayan" (lit. p(h).iar-o "ti.kanal-nalatak") ket nagtaud iti isu met laeng a taga-ugma a nagan.

Ti Ingles a nagan a ''Nile'' ({{lang-la|Nīlos}}; {{lang-el|Νεῖλος}}<ref name="OED">{{cite book|title=Ingles a Diksionario ti Oxford|edition=3|date=Disiembre 2009|publisher= Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan|location=Oxford, Inglatera|chapter=Nilo}}</ref>) ket naipanunotan a naala manipud iti [[Dagiti pagsasao a semitiko|Semitiko]] a ''Nahal'' a kayatna a sawen ket "karayan" a nagtaudan iti Hebreo a ''nachal'' ({{lang-he|נחל}}).
{{clearleft}}

== Paglasatan ==
{{Kitaen pay ti|Puraw a Nio}}
[[Papeles:Nile SPOT 1173.jpg|thumb|left|Ti Nilo idiay [[Dendera]], a kas makitkita ti [[SPOT (satelite)|SPOT]] a satelite]]
[[Papeles:White and Blue Nile-en.svg|thumb|left|Ti mapa a mangipakpakita dagiti paglasatan iti [[Puraw a Nilo|Puraw]] ken [[Asul a Nio]]]]
[[Papeles:Nile2.jpg|left|thumb|Ti Nilo nga asideg ti[[Beni Suef]]]]
[[Papeles:Nile composite NASA.jpg|right|thumb|150px|Ti [[napunipon a ladawan|napunipon]] a satelite a ladawan ti Puraw a Nilo.]]
Iti ngato ti [[Khartoum]] ti Nilo ket ammo pay a kas ti [[Puraw a Nilo]], ti maysa pay a termino a naus-usar iti maysa a limitado a kapanunotan ti panangipalawag ti paset a nagbaetan ti [[Danaw No]] ken Khartoum. Idiay Khartoum ti karayan tiniponan babaen ti [[Asul a Nilo]]. Ti Puraw a Nilo ket mangrugi idiay ekuatorial ti Daya nga Aprika, ken ti Asul a Nilo ket mangrugi idiay Etiopia. Dagitoy dua a sanga ket adda idiay akinlaud a sikigan ti [[Rengngat ti Daya nga Aprika]].

Ti [[pagayusan a labneng]] ti Nilo ket sumakop ti {{pagbaliwen|3254555|km2}}, ti agarup  10% ti kalawa ti Aprika.<ref>{{Cite web |url=http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.php?map_select=299&theme=2 |title=EarthTrends: Portal ti Enbironmental a Pakaammo |access-date=2012-08-30 |archive-date=2006-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060913200006/http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.php?map_select=299&theme=2 |url-status=dead }}</ref>  Ti Nilo a labneng ket narikut, ken isu a gapu daytoy, ti pagatianan iti ania man a naited iti igid ti [[kangrunaan a puon (hidrolohia)|kangrunaan a puon]] ket maitalek kadagiti adu a banag a mairaman ti tiempo, dagiti aliwaksay, panagbawbaw ken [[ebapotranspirasion]], ken ti panagayus ti [[groundwater|danum ti kaunegan]].

=== Taudan ===
Ti [[Taudan (karayan wenno waig)|taudan]] ti Nilo ket sagpaminsan a naipanunotan a ti [[Danaw Victoria]], ngem ti danaw ket adda dagiti dadakkel a karayan a mangpakpakan. Ti [[Karayan Kagera]], nga agay-ayus idiay [[Danaw Victoria]] idiay asideg ti Tanzania nga ili ti [[Bukoba]], ket isu ti kaatiddogan a mangpakpakan, ngem dagiti taudan ket saan a maitunos no ania ti kaatiddogan a tributario ti Kagera ken ti isu a kadawyan a taudan ti Nilo.<ref>{{cite news |author=McLeay, Cam |date=Hulio 2, 2006 |title=Ti Kinapudo a Maipanggep ti Taudan ti Karayan Nilo |work=New Vision |url=http://www.newvision.co.ug/PA/8/459/507212 |accessdate=Agosto 31, 2011 |archive-date=2011-04-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110409215243/http://www.newvision.co.ug/PA/8/459/507212 |url-status=dead }}</ref> Daytoy ket mabalin a ti [[Karayan Ruvyironza|Ruvyironza]], a rummuar idiay [[Probinsia ti Bururi]], [[Burundi]],<ref>{{cite web | url= http://www.egyptattraction.com/nile-river-egypt.html | title= Karayan Nilo | accessdate= Pebrero 5, 2011}}</ref> wenno ti [[Nyabarongo]], nga agayayus manipud idiay [[Nyungwe a Kabakiran]] idiay Rwanda.<ref>{{cite news | publisher = [[BBC News]] |date= Marso 31, 2006 |title=Ti Sangkatiponan ket Nakadanon ti 'Agpayso a Taudan' ti Nilo|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/hampshire/4864782.stm |accessdate= Abril 4, 2011}}</ref> Dagiti dua a mangpakpakan a karayan ket agsabatda idiay asideg ti [[Dissuor Rusumoa]] idiay pagbeddengan ti Rwanda ken Tanzania.

Dagiti kinaudi a panagsuksukimat<ref>Naipalpalawag idiay ''Nilo ni [[Joanna Lumley]]'', 7 pm aginggana iti 8 pm, [[ITV 1]], Domingo 12 Agosto 2011.</ref> ket agibagbaga ti partido a nagsuksukimat ket napanda iti maysa a lugar a naipalpalawag a kas ti taudan ti [[Rukarara]] a tributario [http://www.telegraph.co.uk/travel/activityandadventure/734885/Journey-to-the-source-of-the-Nile.html], ken baben ti panagaramid ti dalanan ti napusek a kabambantayan idiay kabakiran ti [[Nyungwe]] ket nakabirukda ti (iti [[namaga a tiempo]]) maysa a mapategan nga umay iti rabaw a panagay-ayus kadagiti adu a milia nga agpangato, ken nakabirukda ti baro a taudan, a nakaited ti Nilo ti kaatiddog a 4199 a milia (6758 a kilometro)

==== Dagiti napukaw a taudan ti karayan ====
{{Adu pay|Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog}}
Ti dati a [[Danaw Tanganyika]] ket nagay-ayus nga agpa-amianan iti igid ti [[Tanap ti Rengngat ti Aprika]] a mapan idiay [[Puraw a Nilo]], a mangar-aramid ti Nilo iti agarup a {{pagbaliwen|1400|km|mi}} nga at-atiddog, aginggana no malappedan idiay [[Miocene]] ken pamin-aduen babaen ti bungkong [[Bulbulkan ti Virunga]].

=== Idiay Uganda ===
Ti Nilo ket pumaaw idiay Danaw Victoria idiay [[Dissuor Ripon]] idiay asideg ti [[Jinja, Uganda]],a kas ti [[Victoria a Nilo]]. Daytoy ket ad-adayo nga agayus ti agarup a {{pagbaliwen|500|km|sigfig=1}}, babaen ti [[Danaw Kyoga]], aginggana no maabutanna ti [[Danaw Albert (Aprika)|Danaw Albert]]. Kalpasan a mapanawanna ti Danaw Albert, ti karayan ket ammo a kas ti [[Albert a Nilo]].

=== Idiay Abagatan a Sudan ===
Daytoy ket agayuston idiay [[Abagatan a Sudan]], a daytoy ket ammo idiay a kas ti [[Puraw a Nilo|Bahr al Jabal]] ("Karayan ti Bantay"). Ti [[Bahr el Ghazal (karayan)|Bahr al Ghazal]], ket adda ti kaatiddog a  {{pagbaliwen|716|km}}, ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas ti [[Danaw No]], ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin nga ammo a kas ti ''Bahr al Abyad'', wenno ti [[Puraw a Nilo]], manipud iti kasla puraw a [[pila]] a tumtumpaw kadagiti danumna. No iti [[Panaglayus iti Nilo|Nilo ket malayusan]] daytoy ket nangibatbati ti nalames a lan-ak a deposito a mangabuno iti daga. Ti Nilo ket saanen a tinawen nga aglaylayus manipud idi nalpas ti [[Penne Aswan]] idi 1970.  A daytoy ket maysa a [[anabranch|sanga ti karayan]] , ti [[Bahr el Zeraf]], ket agayus idiay Bahr al Jabal a paset ti Nilo ken tumipon idiay Puraw a Nilo.

Ti gatad ti panagayus ti Bahr al Jabal idiay [[Mongalla, Abagatan a Sudan]] ket gangani nga agnanayon iti tinawen a kadagupan ket natimbengan ti {{pagbaliwen|1048|m3/s|abbr=on}}. Kalpasan ti Mongalla, ti Bahr Al Jabal ket sumrekda kadagiti dakkel a sagneb ti [[Sudd]] a rehion ti Abagatan a Sudan. Adadu ngem kagudua ti danum ti Nilo ket mapukpukaw ti daytoy a sagneb babaen ti [[panagbawbaw]] ken [[transpirasion]]. Ti katimbengan a gatad ti panagayus ti Puraw Nilo kadagiti ipus ti sagneb ket agarup a {{pagbaliwen|510|m3/s|sigfig=2|abbr=on}}. Manipud ditoy ket agsabatda iti [[Karayan Sobat]] idiay [[Malakal]]. Iti tinawen a pakaibatayan, ti Puraw a Nilo ti ngato ti Malakal ket agiparawad ti agarup a limapulo ket lima a porsiento iti dagup a panagayus ti ruar iti Karayan Nilo.<ref>{{cite web |url=http://www.ielrc.org/content/a0509.pdf |author=Hurst H.E.|year=2011 |title=Dagiti Labneng ti Nilo &#124;tomo 1 Ti hidrolohia ti Asul a Nilo ken Akbara ken ti Nangruna a Nilo a mapan idiay  Aswan, nga adda kadagiti reperensia kadagiti Gandat ti Nilo nga agtengtengngel ti Dept. a papel 12. |publisher=OPisian a Pagmalditan ti Gobierno |location= Cairo}}</ref>

Ti katimbengan a panagayus ti Puraw a Nilo idiay Malakal, iti baba ti Karayan Sobat, ket {{pagbaliwen|924|m3/s|abbr=on}}; ti kaaduan a panagayus ket {{pagbaliwen|1218|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre ken ti kabassitan a panagayus ket agarup a {{pagbaliwen|609|m3/s|abbr=on}} iti Abril. Daytoy a panagbalbaliw ket gapu ti adu a pagdumadumaan ti panagayus ti Sobat, nga adda ti kabassitan a panagayus ti agarup a  {{pagbaliwen|99|m3/s|abbr=on}} iti Marso ken ti kaaduan a panagayus iti sumurok a {{pagbaliwen|680|m3/s|abbr=on}} iti Oktubre.<ref>{{cite book |url=http://iahs.info/bluebooks/SP005/BB_005_0161.pdf |title=Ti Hidrolohia ti Nilo |author=babaen ni J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks |chapter=12 |page=161 |publisher=IAHS Special Publication no. 5 |year=1999 |access-date=2012-08-30 |archive-date=2010-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101124102107/http://iahs.info/bluebooks/SP005/BB_005_0161.pdf |url-status=dead }}</ref> Iti las-ud ti namaga a tiempo (Enero aginggana ti Hunio) ti pUraw a Nilo ket agiparawad ti nagbaetan a 70 porsiento ken 90 porsiento ti dagup a panagayus manipud iti Nilo.

=== Idiay Sudan ===
Iti baba ti [[Renk, Abagatan a Sudan|Renk]] ti Puraw a Nilo ket sumrek idiay Sudan, daytoy ket agayus iti amianan a mapan idiay Khartoum ken sabtenna ti Asul a Nilo.

Ti paglasatan ti Nilo idiay Sudan ket naisalsalumina. Daytoy ket agayus idiay [[dagiti katarata ti Nilo|innem agrupo dagiti katarata]], manipud iti umuna idiay [[Aswan, Ehipto|Aswan]] aginggana ti maikanem idiay [[Sabaloka Game Reserve|Sabaloka]] (idiay amianan ti Khartoum) ken agsikko nga agayus nga agpa-abagatan sakbay a agsubli manen nga agayus iti amianan. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti '''Nalatak a Tikor ti Nilo'''.

Idiay amianan ti Sudan ti karayan ket sumrek idiay [[Danaw Nasser]] (ammo idiay Sudan a kas ti Danaw Nubia), ti dakdakkel a paset daytoy ket adda idiay Ehipto.

=== Idiay Ehipto ===
Idiay baba ti [[Nangato a Penned ti Aswan]], idiay akin-amianan a patingga ti Danaw Nasser, ti Nilo ket tumuloy ti naipakasaritaan a panaglasatna.

Ti amianan ti [[Cairo]], ti Nilo ket aggudua ti dua a sanga (wenno dagiti [[distributario]]) a mangpakan ti Mediteraneo: ti [[Rosetta]] a Sanga iti laud ken ti [[Damietta]] iti daya, nga agporma ti [[Nilo Delta]].

== Dagiti tributario ==

=== Karayan Atbara ===
Iti baba ti pagtutumpongan iti Asul Nilo ti laeng nangruna a tributario ket ti [[Karayan Atbara]], gangani kagudua idiay baybay, a nagtaud manipud idiay Etiopia iti amianan ti [[Danaw Tana]], ken agarup a {{pagbaliwen|800|km|sigfig=1}} ti kaatidogna. Ti Atbara ket agayus laeng no agtudtudo idiay Etiopia ken napardas nga agmaga daytoy. Iti las-ud ti paset ti panawen ti Enero agingana ti Hunio, daytoy ket kadawyan a namaga. Daytoy ket tiponenna ti Nilo iti agarup a {{pagbaliwen|300|km|sigfig=1}} ti amianan ti Khartoum.

=== Asul Nilo ===
[[Papeles:Blue Nile Falls Ethiopia.jpg|thumb|right|Ti [[Dissuor Asul Nilo]] a pinakpakan babaen ti [[Danaw Tana]] idiay asideg ti siudad ti [[Bahir Dar]], [[Etiopia]].]]
[[Papeles:Nile River and delta from orbit.jpg|thumb|Ti [[Delta Nilo]] manipud iti limbang]]
Ti [[Asul Nilo]] ([[Ge'ez nga abesedario|Ge'ez]] ጥቁር ዓባይ ''Ṭiqūr ʿĀbbāy'' (Nangisit nga[[Karayan Abay|Abay]]) kadagiti [[Etiopia]]no; {{lang-ar|النيل الأزرق}}; naitranslterado iti: '''an-Nīl al-Azraq''') dagiti ubbog manipud iti [[Danaw Tana]] idiay banbantay ti Etiopia. Ti Asu Nilo ket agayus ti agarup a 1,400 kilometreo idiay Khartoum, nga idiay ket tumipon ti Asul Nilo ken ti Puraw Nilo tapno mangporma ti Nilo. Siam a pulo a porsiento iti danum ken innem a pulo ket innem a porsiento kadagiti a maw-awit babaen ti Nilo<ref>Marshall et al., {{PDFlink|[http://www.holivar2006.org/abstracts/pdf/T1-026.pdf Naladaw a Pleistosene ken Holosene nga enbironmental ken panagbalbaliw ti klima manipud idiay Danaw Tana, taudan ti Asul Nilo]|247&nbsp;KB}}, 2006</ref> ket agtaud idiay Etiopia, nga dda ti limapulo ket siam a porsiento iti danum manipud iti Asul  Nilo (ti nabati ket nagtaud manipud idiay [[Karayan Tekezé|Tekezé]], Atbarah, [[Karayan Sobat|Sobat]], ken dagiti bassit a tributario). Ti nurunor ken pannakaawit dagiti lan-ak ket mapasamak laeng iti las-ud ti kalgaw a panagtudtudo idiay Etiopia, nupay kasta, no napigsa ti tudo idiay [[Ethiopiano a Banak]]; ti mabati a paset ti tawen, dagiti nalatak a karayan nga agya-ayus idiay Etiopia a mapan idiay Nilo (Sobat, Asul Nilo, Tekezé, kenAtbarah) ket nakapsot laeng ti panagayusna.

Ti panagayus ti Asul Nilo ket agdumaduma kadagiti tinawen a siklona ken ti kaduan a mangmangted ti dakkel a masna a panagdumduma ket ti panagayus ti Nilo. Iti las-ud ti kamagaan ti masna a panagayus ti Asul Nilo ket mabalin a basbassit ngem {{pagbaliwen|113|m3/s|abbr=on}}, ngem dagiti adda ti ngato a penned ket mangtimbeng ti  panagayus ti karayan. Iti las-ud ti panagtudtudo ti kangatuan a panagayus ti Asul Nilo ket labsanna ti {{pagbaliwen|5663|m3/s|abbr=on}} iti kaladawan ti Agosto (ti banag a pagiddiatan iti 50).

Sakbay idi naikabil dagiti penned iti karayan ti tinawen a panagayus ket agdumaduma babaen ti banag iti 15 idiay Aswan. Dagiti kangatuan a panagayus iti sumurok a {{pagbaliwen|8212|m3/s|abbr=on}}ket mapasak iti las-ud ti kaladawan ti Agosto ken nasap a Septiembre, ken dagiti kabassitan a panagayus iti agarup a {{pagbaliwen|552|m3/s|abbr=on}} ket mapasamak iti las-ud ti kaladawan nga Abril ken nasapa a Mayo.

=== Bahr el Ghazal ken Karayan Sobat ===
Ti [[Bahr al Ghazal]] ken ti [[Karayan Sobat]] ket isu dagitoy ti kangrunaan a tributario ti Puraw Nilo iti termino ti panagayus.

Ti [[pagayusan ti danum a labneng]] ti Bahr al Ghazal ket isu ti kadakkelan kadagiti ania man a sub-labneng ti Nilo, a marukod iti {{pagbaliwen|520000|km2|sigfig=2}} iti kadakkel, ngem mangted laeng ti bassit a dagup ti danum, agarup daytoy a {{pagbaliwen|2|m3/s|abbr=on}} iti tinawen, gapu ti kaadu unay dagiti tomo ti danum a mapukpukaw kadagiti kalugnakan ti Sudd.

Ti Karayan Sobat, a tumipon iti Nilo iti kaasitgan a kaadayo ti Dana No, ket maatianan ti agarup a kagudua a kapadana iti kaadu ti daga, {{pagbaliwen|225000|km2|sigfig=3|abbr=on}}, ngem mangted ti {{pagbaliwen|412|m3/s|sigfig=3}} ti tinawen iti Nilo.<ref>{{cite book |last= Shahin |first= Mamdouh |title= Hidrolohia ken dagiti Rekurso ti Danum iti Aprika |year= 2002 |publisher= Springer |isbn= 1-4020-0866-X |pages= 276, 287–288}}; online idiay [http://books.google.com/books?id=ZmdYFTlcSgEC Liblibro ti Google]</ref> No aglayus ti Sobat ket agawit kadagiti adu a dagup ti sedimento, a daytoy ket kaaduan a mangbaliw ti maris ti Puraw Nilo.<ref>{{cite web | url= http://www.library.eb.com/eb/article-9068426 | title= Karayan Soba| accessdate= Enero 21, 2008 | work= Encyclopædia Britannica Online Library Edition | publisher= [[Encyclopædia Britannica]]}}</ref>

=== Duyaw Nilo ===
Ti Duyaw Nilo ket dati a tributario a nangikapet ti [[Kabambantayan ti Ouaddaï]] iti daya ti [[Chad]] idiay Ginget ti Karayan Nilo c. 8000 aginggan idi c. 1000 BC.<ref>{{Cite journal | author = Keding, Birgit | year = 2000 | title = Baro a Datos iti Holosene a Panagsakop ti Rehion Wadi Howar (Day a Sahara/Sudan) | url = | journal = Dagiti Panagadal ti Aprikano nga Arkeolohia | volume = 7 | issue = | pages = 89–104 }}</ref> Dagiti tiddana ket ammo a kas ti [[Wadi Howar]]. Ti wadi ket labsenna ti [[Gharb Darfur]] idiay asideg ti akin-amianan a pagbeddengan ti Chad ken sabtenna ti Nilo idiay asideg ti akin-abagatan a puntos ti Nalatak a Tikor.

== Pakasaritaan ==
[[Papeles:Herodotus world map-en.svg|thumb|Rekonstruksion ti [[Oikoumene]] (matagtagitao a lubong), ti taga-ugma a mapa a naibatay ti deskripsion iti lubong babaen ni [[Herodotus]], circa 450 BC.]]

Ti Nilo (''iteru'' iti [[Pagsasao nga Ehipsio|Taga-ugma nga Ehipsio]]) ket isun ti pagbiagan ti sibilisasion idiay Ehipto manipud idi [[Bato a Panawen]], a kaaduan ti populasion ken amin a siudad idiay Ehipto ket naisanglad kadagitoy a paset iti ginget ti Nilo iti amianan ti Aswan. Ti panagbalbaliw ti klima di gibus ti [[Quaternary glaciation|kinaudi a panawen ti yelo]] ket nakaiturongan ti pannakaporma ti desierto ti [[Sahara]], a mabalin a nabaybayagen a kas idi 3400 BC.

=== Ti Eonile ===
Ti agdama Nilo ket isu ti kabassitan kadagiti lima a karayan a nagayus iti amianan manipud kadagiti Kabambantayan ti Etiopia. Ti [[Satelite a panagiladawan]] ket inusar idi a mangilasin dagiti namaga a dalan ti danum idiay desierto a laud ti Nilo. Ti maysa nga Eonile a baw-ang, nga itan ket napunno babaen ti rabaw a panagayus, ket mangirepresenta ti tinaudan a Nilo a tinawtawagan ti '''Eonile''' a nagayus idi las-ud ti naladladaw a [[Mioseno]] (23–5.3 a riwriw a tawtawen sakbay ti agdama). Ti Eonile ket nangawit kadagiti [[klastiko]] a sedimento idiay Mediteraneo; adda dagiti adu a masna a lugar ti alingasaw ti naduktalanen kadagitoy a sedimento.

Idi  las-ud ti naladaw a Mioseno a [[Mesiniano a didigra ti apgad]], idi ti Baybay Mediteraneo ket nakulong a labneng ken bimmawbaw iti puntos nga awan laon wenno gangani nga awan linaon, ti Nilo ket naputed ti dalanna iti baro batayan nga agpang aginggana iti daytoy ket ginasut a kadapan a nababbaba iti agpang iti taaw ti lubong idiay Aswan ken {{pagbaliwen|8000|ft|m}} iti baba ti Cairo.<ref name="Warren2006">{{cite book|last=Warren|first=John|title=Dagiti Ebapotito:Dagiti Sedimento, Dagiti Rekurso ken Hidrokarbon|year=2006|publisher=Springer|location=Berlin|isbn=3-540-26011-0|page=352}}</ref> Daytoy ket nangpartuat ti atiddog a baw-ang a napunno idi ti sedimento idi napartuat manen ti Mediteraneo. Iti sumakbay a punto dagiti sedimento ket nangipangato ti sirok ti karayan tapno ti karayan ket agayusen nga agpalaud iti maysa a depresion tapno mangpartuat ti [[Danaw Moeris]].

Ti Danaw Tanganyika ket agayus nga agpa-amianan idiay Nilo aginggana kadagiti [[Kabambantayan Virunga|Bulkan Virunga]] ket lappedanna ti kursona idiay Rwanda. Ti Nilo ket at-atiddog idi ti dayta a panawen, idi ti kaadaywan a taudan ti danumna ket idiay akin-amianan a [[Zambia]].

=== Ti naikaykaysa a Nilo ===
Adda dagiti dua a teoria a maipanggep ti naikaykaysa a Nilo. Ti maysa ket isu ti naikaykaysa a panagayus ti Nilo iti ubing pay laeng nga edad, ken ti labneng ti Nilo ket dati a napispisi kadagiti serye ti naisinsina a labneng, ti laeng akin-amianan unay ti nangpakan ti karayan a nangsursurot ti agdama a dalan ti Nilo idiay Ehipto ken Sudan. Ni Said ket nagipagpagarup a ti kinapudno a ti Ehipto ket isu ti kaaduan a nangit-ited ti danum ti Nilo Nile itilas-ud ti dayta a paset ti pakasaritaanna.<ref name=Said1981>Said, R. (1981). ''Ti heolohiko nga ebolusion ti Karayan Nilo ''. [[Springer Verlag]].</ref>

Ti sabali a teoria ket ti pagayusan manipud idiay Etiopia babaen kadagiti karayan a kapada ti Asul Nilo ken ti Atbara ken ti [[Karayan Tekezé r|Takazze]] ket nagayus idi idiay Mediteraneo babaen ti Ehipsio a Nilo manipud idi [[Tertiario]] a panpanawen.<ref name=WW1980>Williams, M.A.J.; Williams, F. (1980). ''Ebolusion ti Labneng Nilo''. In M.A.J. Williams ken ni H. Faure (eds). ''Ti Sahara ken Nilo''. Balkema, Rotterdam, pp 207–224.</ref>

Ni Salama ket nangisingasing nga idi las-ud ti [[Tertiario]] (65 a riwriw aginggana ti 2.588 a riwriw a tawtawen) dagiti serye ti naisinsina a kontinental a labneng ket ti tunggal maysa ket nangsakop kadagiti nangruna a paset ti Sudanes a Sistema ti Rengngat: ti [[rengngat Mellut]], [[rengngat Puraw Nilo]], [[rengngat Asul Nilo]], [[rengngat Atbara]] ken [[rengngat Sag El Naamt]].<ref name=Salama1987>{{cite journal | author = Salama, R.B. | title = Ti ebolusion ti Karayan Nilo, Dagiti naikali naapgad a danaw ti rengngat idiay Sudan | journal = J. African Earth Sciences | volume = 6 | issue = 6 | year = 1987 | pages = 899–913 | doi = 10.1016/0899-5362(87)90049-2}}</ref>
Ti Labaneng Rengngat Mellut ket gangani {{pagbaliwen|12|km|mi}} ti kaadalemna iti tengnga a pasetna. Daytoy a rengngat ket mabalin pay maeng nga aktibo, nga adda dagiti naireporta a [[tektoniko]] a tignay idiay akin-amianan ken akin-abagatan a pagbeddenganna. Dagiti [[Sudd]] a kalugnakan a mangporma ti sentral a paset ti labneng ket mabalin pay laeng nga agtaltalna. Ti Rengngat a Sistema ti Puraw Nilo, urayno ab-ababaw ngem ti [[rengngat Bahr el Arab]], ket agarup a {{pagbaliwen|9|km|mi}} ti kaadalemna. Ti heopisikal a panagsuksukisok ti Sistema a Rengngat ti Asul Nilo ket nagkarkulo ti kaadalem dagiti sedimento iti {{pagbaliwen|5|–|9|km}}. Dagitoy a labneng ket saanda a nagkakapet aginggana idi nalpas ti panagtalnada, ken ti gatad ti deposision ti sedimento ket umanay idin a mangpunno ken mangisilpo kaniada. Ti Ehipsio a Nilo ket naikapet iti Sudanes a Nilo, nga isu daytoy ti nangtiliw kadagiti Etiopiano ken Ekuatorial a taudan ti danum idi las-ud ti agdama nga agpang iti tektoniko nga aktibidad idiay Daya, Sentral ken dagiti Sudanes a Sistema ti Rengngat.<ref name=Salama1997>Salama, R.B. (1997). ''Dagiti Renggat a Labneng ti Sudan. Dagiti Aprikano a Labneng, Dagiti Sedimentario a Labneng iti Lubong. 3.'' Inurnos babaen ni R.C. Selley (Serie nga Editor K.J. Hsu) pp. 105–149. ElSevier, Amsterdam.</ref> Ti pannakaikapet dagiti nadumaduma a Nilo ket napasamak idi las-ud ti sikliko a katuduan a paset ti panawen. Ti Karayan Atbara ket limpias ti nakulong a labnengna idi las-ud ti katuduan a paset ti panawen a napasamak idi agarup a 100,000 aginggana ti 120,000 a tawtawen. Ti Asul a Nilo ket naikapet idiay nangruna a Nilo idi las-ud ti 70,000–80,000 a tawtawen B.P. iti katuduan a paset ti panawen. Ti sistema ti Puraw Nilo idiay Bahr El Arab ken dagiti Rengngat ti Puraw Nilo ket nagtultuloy a nakulong a danaw aginggana ti pannakaikapet ti Victoria Nilo iti nangruna a sistema idi agarup a  12,500 a tawtawen.

=== Ti papel iti pannakabangon ti Ehipsio a sibilisasion ===
Ti Griego a historiador a ni [[Herodotus]] ket nangisurat a ti "Ehipto ket isu idi ti regalo ti Nilo". Ti maysa nga awan gibusna a taudan ti sustento, daytoy ket nakaited ti nangruna a papel iti panagrang-ay ti Ehipsio a sibilisasion. Dagiti deposito ti lan-ak ket nagaramid a nalames dagiti naipalawlaw a daga gapu ta ti karayan ket tinawen a limpias dagiti bangkagna. Dagidi [[Taga-ugma nga Ehispsio]] ket nagtaltalonda ken nagtagtaggilakoda kadagiti [[trigo]], [[flax|lino]], [[papiro]] ken dagiti dadduma pay nga apit iti arubayan ti Nilo. Ti trigo ket nangruna nga apit iti nadidgra ti bisin a Tengnga a Daya. Daytoy a sistema ti panagtagilako ket nangitalinaay kadagiti diplomatiko a relasion ti Ehipto kadagiti dadduma pagilian, ken nangited ti pannakatalinaayna iti ekonomia. Dagiti adayo  ti pannakaabotna panagtagilako ket naaw-awiten idiay igid ti Nilo manipud idi taga-ugma a panpanawen. Ti [[Ishango a Tulang|Ishango a tulang]] ket mabalin nga isu ti pagbilangan a ruting. Daytoy ket naisingsingasing a daytoy ket mangipakpakita kadagiti primo numero ken multiplikasion, ngem daytoy ket sinupsuppiatan. Iti libro a ''Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Immuna a 50,000 a Tawtawen'', ni Peter Rudman ket nakisinnuppiat a ti panagrang-ay ti konsepto dagiti primo a numero ket mabalin a mapasamak laeng kalpasan ti konsepto ti dibision, nga inpetsaanna daytoy ti kalpasan ti 10,000 BC, a dagiti primo a numero ket mabalin idi a saan a naaw-awatan aginggana idi agarup a 500 BC. Isu ket nagsursurat pay nga "awan ti panangpadas a naaramiden a mangipalawag a ti pagbilangan a banag ket nasken a mangipakita ti mangpaadu iti dua, dagiti primo a numero a baetan ti 10 ken 20, ken dagiti pay numero a gangani mangpaadu iti 10."<ref>{{cite book|author = Rudman, Peter Strom|title=Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Imuna a 50,000 a Tawtawen|year=2007|publisher= Prometheus Books |isbn=978-1-59102-477-4|page=64}}</ref> Daytoy ket naduktalan idiay idiay igid ti taudan ti danum iti Nilo (idiay asideg ti [[Danaw Edward]], idiay akin-abagatan a daya ti [[Demokratiko a Republika ti Kongo|Kongo]]) ken napetsaan t ikarbon iti [[Akin-ngato a Paleolitiko|20,000 BC]].

Dagiti [[napaamo a nuang]] ket naipayammo idi manipud idiay Asia, ken dagiti  Asirio ket nangipayammo kadagiti [[kamelio]] idi maika-7 a siglo BC. Dagitoy nga ayup ket naparti para iti karneda, ken dagitoy ket napaamop ken inus-usar iti panagarado wenno iti kaso ti kamelio, inus-usar a panagkariton. Ti danum ket nangruna kadagiti tao ket dagiti taraken nga ayup. Ti Nilo ket nalaka idi ken nasayaat a pamay-an a pagluganan para kadagiti tao ken tagilako.
Ti Nilo idi ket nangruna paset ti taga-ugma nga espiritual a biag ti Ehipto. Ni [[Hapy]] ket isu idi ti dios ti tinawen a layus, ken isuna ken ni [[paraon]] ket naipagpagarup a nagtengtengngel ti panaglayus. Ti Nilo ket naipanpanunotan a dalan ti biag ken patay ken ti kalpasan ti biag. Ti daya ket naipagpagarup a kas maysa lugar ti pakaipasngayan ket idadakkel, ken ti laud ket naipanpanunotan a lugar iti patay, a kas ti dios a ni [[Ra]], ti Init, ket naipasngay, pimmusay, ken umungar manen iti tunggal maysa nga aldaw a nagbalballasiw iti langit. Isu nga, amin a tabonan ket adda iti laud ti Nilo, gapu ta dagiti Ehipsio ket namatmatida a tapno makastrek ti kalpasan ti panagbiag, nasken a maipunponda iti bangir a naisimbolo iti patay.

Gapu ta ti Nilo ket nangruna banag iti Ehipsio a biag, ti taga-ugma a kalendario ket naibatay pay iti tallo a siklo ti Nilo. Dagitoy a panawen, a ti tunggal maysa ket mangbukel kadagiti uppat a bulan iti tallo nga aldaw iti tunggal maysa, ket tinawtawagan idi iti Akhet, Peret, ken Shemu. Ti Akhet, a ti kaibuksilanna ket inundasion, ket isu idi ti paset ti panawen a ti Nilo ket nalayusan, a mangibatbati kadagiti adu a tuon ti nalames a daga, a nakantultulong daytoy iti agrikultura a panagbatubo.<ref name="SpringerMorris2010">{{cite book|last1=Springer|first1=Lisa|author2=Neil Morris|title=Arte ken Kultura ti Taga-ugma nga Ehipto|date=15 Enero 2010|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-1-4358-3589-4|page=8}}</ref>

Ti Peret ket isu idi ti panagpatubo a panawen, ken ti Shemu, ti maudi a panawen, ket isu ti panawen nga awan ti tudo ken isu ti panawen ti panagani.<ref name="SpringerMorris2010" />

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
*{{commons-nailinia|Nile|Nilo}}
*{{wikiquote-inline|Nile|Nilo}}
* [http://www.mbarron.net/Nile/index.htm Dagiti Kinapudno a maipanggep ti Karayan Nilo]
* [http://www.aldokkan.com/geography/nile.htm Panagipada a Nagbaetan Karayan Nilo ken Amasona]
* [http://www.ppl.nl/bibliographies/all/?bibliography=water Bibliograpia dagiti Danum a Rekurso ken Sangalubongan a Linteg] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110209113341/http://www.ppl.nl/bibliographies/all/?bibliography=water |date=2011-02-09 }}
* [http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.cfm?map_select=299&theme=2 Pakaammo ken mapa ti taudan ti danum ti Nilo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050305232513/http://earthtrends.wri.org/maps_spatial/maps_detail_static.cfm?map_select=299&theme=2 |date=2005-03-05 }}
* [http://www.history.ucsb.edu/faculty/Inscrutable%20Nile1.pdf Salaysay: Ti Narigat a Maawatan a Nilo ken ti Rugi ti Baro a Milenio]
* [http://www.nytimes.com/slideshow/2010/09/25/world/0926NILE.html?ref=world Ti Salisal a Maipanggep ti Nilo]
* [http://www.nilegov.com/ Tesis a Mangus-usig ti Pakitinnarusan ti Karayan Nilo]
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/6759291.stm BBC: Ti karayan Amasona ket 'at-atiddog ngem ti Nilo']
* [http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200603/the.last.nile.flood.htm John Feeney, ''Ti Naudi a Layus ti Nilo'', 2006, Saudi Aramco World] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141229200736/http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200603/the.last.nile.flood.htm |date=2014-12-29 }}

{{Kontrol ti autoridad}}

[[Kategoria:Nilo| ]]
[[Kategoria:Dagiti sangalubongan a karayan ti Aprika]]
[[Kategoria:Dagiti karayan ti Ehipto]]
[[Kategoria:Dagiti karayan ti Sudan]]
[[Kategoria:Dagiti karayan ti Abagatan a Sudan]]
[[Kategoria:Dagiti karayan ti Uganda]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]