Kitaen ti taudan para iti Pagsasao nga Ilokano

{{Infobox pagsasao
|name = Ilokano
|altname = Iloko, Iluko, Ilocano
|states = [[Filipinas]]
|region = [[Amianan a Luzon|Akin-amianan a Luzon]] ken kaaduan kadagiti parte ti [[Tengnga a Luzon]]
|ethnicity=[[Tattao nga Ilokano]]
|speakers = 9.1 a riwriw
|date = 2007
|ref = ne2007
|speakers2 = Maika-3 a kaaduan ti mangisasao a patneng a pagsasao iti Filipinas<ref name="speakers">Senso ti Filipinas, 2000. Tabla 11. Sangkabalayan a Populasion babaen ti Etnisidad Sekso ken Rehion: 2000</ref>
|familycolor = Austronesian
|fam2 = [[Sasao a Malayo-Polinesio|Malayo-Polinesio]]
|fam3 = [[Sasao a Filipino|Filipino]]
|fam4 = [[Sasao nga Akin-amianan a Filipino|Akin-amianan a Filipino]]
|fam5 = [[Sasao nga Akin-amianan a Luzon|Akin-amianan a Luzon]]
|script = [[Latin a sinuratan|Latin]] (Alpabeto nga Ilokano),<br />[[Braille nga Ilokano]]<br />''Naipakasaritaan a [[Baybayin]]''
|nation = [[Rehional a pagsasao]] iti [[Dagiti pagsasao ti Filipinas|Filipinas]]<br />Opisial a pagsasao ti probinsia ti [[La Union]]<ref name="launionofficiallanguage">{{cite news | url=http://www.philstar.com/nation/2012/09/19/850488/iloko-la-unions-official-language | title=Iloko La Union's official language | newspaper=Philippine Star | date=Septiembre 19, 2012 | accessdate=Septiembre 24, 2012 | author=Elias, Jun}}</ref>
|agency = [[Komision iti Pagsasao a Filipino]]
|iso2 = ilo
|iso3 = ilo
|glotto=ilok1237
|glottorefname=Iloko
|lingua=[http://linguasphere.info/?page=linguascale&linguacode=31-CBA-a 31-CBA-a]
|notice=IPA
|map=Ilokano language map.png
|mapcaption=Lugar a ti Ilokano ket maisasao segun ti Ethnologue<ref>{{cite web |url= http://www.ethnologue.com/map/PH_n|title= Language Map of Northern Philippines |author= Ethnologue  |date= |website= ethnologue.com |publisher= Ethnologue |accessdate= 7 Disiembre 2015}}</ref><br />Dagiti nagaritan a lugar ket [[Pagsasao nga Itneg|Itneg]]-Dua ti insasao a komunidad ti Ilokano idiay [[Abra|probinsia ti Abra]]
}}

Ti '''Ilokano''' (wenno Iloko, Iluko, mabalin met nga Ilocano) ket maysa kadagiti kangrunaan a pagsasao ken ti [[Dagiti pagsasao ti Filipinas|maikatlo a kadakkelan ti bilang ti patneng nga agsasao]] iti [[Filipinas]].

Mairaman ti Ilokano iti pamilia ti [[Sasao nga Austronesio]] a nagpuonan dagiti pagsasao kadagiti puro iti [[Taaw Pasipiko|Pasipiko]] ken [[Akin-abagatan a daya nga Asia]]. Kabagian ti Ilokano dagiti nadumaduma a dildila kas iti [[Bahasa Indonesia]], [[Bahasa Melayu]], [[Pagsasao a Maori|Maori]], [[Pagsasao a Fijiano|Fijiano]], [[Pagsasao a Hawayano|Hawayano]], [[Pagsasao a Malagasi|Malagasi]], [[Pagsasao a Samoano|Samoano]], [[Pagsasao a Tahitiano|Tahitiano]], [[Pagsasao a Chamorro|Chamorro]], [[Tetum]], ken [[Pagsasao a Paiwan|Paiwan]]. Daytoy ket asideg a kabagian dagiti dadduma a sasao nga Austronesio iti Akin-amianan a Luzon, ken addaan bassit iti [[Agsinnaranay a maawatan|agsinnaranay a pannakaawat]] iti [[pagsasao a Balangao]] ken dagiti akindaya a dialekto ti [[pagsasao a Bontoc]].<ref>Lewis (2013). Ethnologue Languages of the World. Naala manipud iti:http://www.ethnologue.com/language/ebk</ref>

Adu a paset ti lubong, a napanan ken pagnanaedan dagiti [[Tattao nga Ilokano|Ilokano]], ti pakasarakan met iti dakkel a porsiento dagiti agsasao iti Ilokano, kas kadagiti estado ti [[Hawaii]] ken [[California]] iti [[Estados Unidos]].

Idi Septiembre 2012, impasa ti probinsia ti [[La Union]] ti maysa a bilin a mangbigbig iti Ilokano a kas maysa nga opisial a pagsasao ti probinsia a kakuyogna ti Filipino ken Ingles a kas dagiti nailian ken opisial a pagsasao ti Filipinas. Daytoy ti immuna a probinsia idiay Filipinas a nangipasa ti maysa a bilin a mangprotekta ken mangpadur-as iti patneng a pasasao, urayno adda dagiti sabali a pagsasao a naisasao iti probinsia ti La Union a mairaman ti Pangasinan ken Kankanaey.<ref name="launionofficiallanguage" />

== ''Iloko'' ken ''Ilokano'' ==
Ti awag wenno termino nga "Iloko" ken "Ilokano" ket awan paggidiatanna no ti pagsasao ti madakdakamat. Ti laeng pagdumaanna ket no dakamaten ti sao wenno pagsasao ken ti tao nga agsasao wenno agus-usar iti pagsasao (kas patneng wenno natibo nga agsasao). Kadawyan nga Iloko ti awag iti sao wenno pagsasao, ket Ilokano met no iti tao. Nupay kasta, gagangayen a maawagan a kas Ilokano ti agpada a tao ken pasasao. Kaaduan no di man amin a natibo nga agsasao wenno agar-aramat iti daytoy a pagsasao ket awaganda iti Ilokano.

== Pannakaidasig ken dialekto ==
Ti Ilokano ket isu ti kakaisuna a sanga ti pamilia lingguistika a Kordiliera ti Filipinas, maibilang nga inauna wenno kabaketan kadagiti pagsasao iti amianan. Kakabsatna ti [[Pangasinense]], [[Ibanag]] ken dagiti nadumaduma a pagsasao iti kabambantayan ti [[Rehion Administratibo ti Kordiliera|Kordiliera]]. Daytoy ket naisasao a kas patneng a pagsasao babaen dagiti pito a riwriw a tattao.

Daytoy ti pagsasao a kangrunaan nga aramat ([[lingua franca]]) ti agarup nga isu amin a pakabuklan ti [[Amianan a Luzon]], nangruna iti [[Rehion ti Ilocos]], iti [[Tanap ti Cagayan]] ken iti adu a paset ti [[Abra]], [[Pangasinan]], ken [[Zambales]]. Adu met ti agsasao iti Ilokano iti [[Nueva Ecija]], [[Tarlac]], [[Mindoro]] ken iti dadduma a probinsia iti [[Mindanao]]. Naisasao pay daytpy a kas maikadua a pagsasao babaen dagiti ad-adu ngem dua a riwriw a patneng nga agsasao iti [[Pagsasao a Pangasinan|Pangasinan]], [[Pagsasao nga Ibanag|Ibanag]], [[Pagsasao nga Ibatan|Ibatan]], ken dagiti dadduma pay a pagsasao iti Akin-amianan a Luzon.<ref name="rubino">{{cite-Rubino}}</ref>

Dua ti makuna a dialekto ti Ilokano: ti maawagan iti “Umamianan” wenno “nauneg nga Ilokano,” pagsasao dagiti taga-Ilokos, ken ti “Umabagatan,” a kaaduan a pagsasao dagiti adda iti probinsia ti [[La Union]] ken [[Pangasinan]]. Agassideg ketdi dagitoy a dialekto. Bassit ti pagdumaanda, ti laeng panangibalikas iti letra nga ''e''.

Maysa laeng ti balikasna daytoy a letra para kadagiti "umamianan"—nakalukat, tengnga’t-sango, ken di nabukel a bokal. Dagiti met "umabagatan" ket dua ti balikasna. Kas kadagiti "umamianan," no ti sao ket ganggannaet ti naggapuananna, wenno nakarikep, ket impalikud, ken di nabukel a bokal, no ti agsarita ket patneng nga Ilokano. Daytoy a panangibalikas ket naiseknan iti pagsasao dagiti sabsabali kas iti [[Pagsasao a Pangasinense|Pangasinense]] ken [[Pagsasao a Kankanaey|Kankanaey]].

Saan ketdi a madlaw unay dagitoy a naggidiatan kadagiti talaga a patneng nga [[Ilokano]] iti man amianan wenno abagatan nga Ilocos. Madlaw laeng ti naiduma a panangibalikas iti ''e'' kadagiti saan a patneng nga Ilokano wenno dagiti nasanay iti [[Tagalog]] wenno [[Pagsasao nga Ingles|Ingles]] a saan unayen nga agsasao iti Ilokano. Wenno dagiti nakasursuro iti Ilokano a saan a natibo nga Ilokano (kas pagarigan maysa a natibo a Tagalog wenno [[Pagsasao a Cebuano|Bisayano]] a nakasursuro nga agsao iti Ilokano).

Dagiti patneng nga Ilokano ken umiiloko, maymaysa ti panangisaoda iti letra ''e'' kadagiti balikas a kas koma ''"wen," "met," "bedbed," "ilem," "isem," "panagem," "nakem," "timel," "belleng," "aweng," "palileng," "baket," "ubet," "gawed," "kerret," "siket," "lengleng" "alimuteng," "alsem," "pekkel," "kuribetbet," "pamulinawen"'' ken dadduma pay.

== Sistema ti panagsurat ==
=== Moderno nga alpabeto ===
Ti moderno nga Alpabeto nga Ilokano ket buklen dagiti 28 a letra. Ti umuna a bingay ket buklen dagiti duapulo a letra ti Abakada Ilokana ken ti maikadua a bingay ket buklen dagiti walo a letra a nabulod manipud iti pagsasao nga Espaniol ken Ingles.<ref name="tarabay">{{cite book|author=Komisyon sa Wikang Filipino|url= https://docs.google.com/file/d/0ByVFvKzo7XnoUm9lMnFVYmVuczA/edit?pli=1 |title=Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano |publisher=Komisyon sa Wikang Filipino: [[ISBN]] 978-971-0910-362|year=2012|isbn=<!--978-971-0910-362-->}}</ref>

Dagiti duapulo ket walo a letra a mangbukel ti Alpabeto nga Ilokano: Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ññ NGng Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

Dagiti duapulo a letra a mangbukel ti Abakada Ilokana: a, ba, ka, da, e, ga, ha, i, la, ma, na, nga, o, pa, ra, sa, ta, u, wa (ua), ya (ia)

Dagiti walo a letra a nabulod manipud iti pagsasao nga Espaniol ken Ingles: Cc Ff Jj Ññ Qq Vv Xx Zz 

=== Sakbay ti kolonia ===
Amin dagiti klase ni Ilokano iti sakbay ti kolonia ket nagsuratda iti sistema ti silabiko sakbay ti isasangpet dagiti Europeano. Inus-usarda ti sistema a naitermino a kas maysa nga ''[[abugida]]'', wenno alpasilabario. Daytoy idi ket kapada dagiti sinuratan ti [[Baybayin|Tagalog]] ken [[Pagsasao a Pangasinan|Pangasinan]], nga iti tunggal karakter ket nangirepesenta iti panagsasaruno iti konsonante-bokal, wenno iti pangyababaan iti Ingles iti CV (consonant-vowel). Ti bersion ti Iloknao, nupay kasta, ket isu idi ti immuna a nangidesignado kadagiti koda a konsonante nga agraman iti marka ti diakritiko – ti krus wenno [[virama]] – a naipakita iti ''Doctrina Cristiana'' ti 1621, ti maysa kadagiti kasapaan a nabatbati a pablaak iti Ilokano. Sakbay ti pananginayon ti virama, awan idi ti waya dagiti mannurat a mangidesignado kadagiti koda a konsonante. Dagiti met agbasbasa ket pugtuanda no ti bokal ket mabasa wenno saan, gapu kadagiti bokal ti "e" ken "i" ket mabalinda a maipasinnukat, kas pagarigan dagiti letra ti "o" ken "u" para iti "tendera" ken tindira".

=== Moderno ===
Kadagiti nabiit a panawen, adda metten dagiti dua a sistema a naus-usar: Ti sistema ti "Espaniol" ken ti sistema ti Tagalog "Tagalog". Iti sistema ti ''Espanol'', dagiti balikas a nagtaud iti Espaniol ket intalinaayda dagiti pannakailetrada. Dagiti met patneng a balikas, ket naitunos kadagiti alagaden ti panangiletra ti Espaniol. Ita met nga aldawen, dagiti laeng lallakayen a kaputotan ni Ilokano ti agus-usar iti sistema ti ''Espaniol''.

Iti sistema a naibatay iti Tagalog, ad-adu iti pannakaisurat ti ponema iti letra, ken nasaysayaat a mangipaltiing ti pudno a pannakaibalikas ti balikas.<ref name="OandE">Nupay kasta, adda met dagiti saan amairaman. Iti kasumbangirna ket agpayso met para iti bokal ti {{IPA|/u/}} nga adda met dagiti dua a representasion kadagiti patneng a balikas. Ti bokal ti {{IPA|/u/}} ket maisurat iti '''o''' no agparang iti maudi a silaba ti balikas wenno iti ramut, kas pagarigan ti '''kitaemonto''' /ki.ta.e.mun.tu/. Iti pay maipatinayon, ti '''e''' ket mangirepresenta kadagiti dua a bokal iti akin-abagatan a dialekto: ti {{IPA|[ɛ]}} ken ti {{IPA|[]}}.</ref> Dagiti letra ti ''ng'' ket buklen ti [[Digrapo (ortograpia)|digrapo]] ken maibilang a kas bugbugtong a letra, ken sarunuenna ti ''n'' iti alpabeto. Kas resulta, ti '''numo''' ket agparang sakbay ti '''ngalngal''' kadagiti barbaro a diksionario. Dagiti balikas iti ganganaet a nagtaudan, ken kaaduan kadagiti nagtaud manipud iti Espaniol, ket nasken a mabaliwan iti pannakailetra tapno nasaysayaat iti pannakaipaltiingna iti ponolohia ti Ilokano. Dagiti balikas a nagtaud iti Ingles ket mabalin wenno saan a mabalin a maitunos iti daytoy nga ortograpia. Ti nangruna a pagarigan nga agus-usar iti daytoy a sistema ket ti linawas a magasin ti ''[[Bannawag]]''.

=== Dagiti wadan dagiti dua a sistema ===
Ti sumaganad ket dagiti dua a bersion ti kararag ti Amami. Ti adda iti kanigid ket naisurat iti ortograpia a naibatay iti Espaniol, bayat nga ti adda iti kanawan ket agus-usar iti sistema a naibatay iti Tagalog.

{{col-begin}}
{{col-2}}
: ''Amami, ñga addaca sadi lañgit,''
: ''Madaydayao coma ti Naganmo.''
: ''Umay cuma ti pagariam.''
: ''Maaramid cuma ti pagayatam''
: ''Cas sadi lañgit casta met ditoy daga.''
: ''Itedmo cadacam ita ti taraonmi iti inaldao.''
: ''Quet pacaoanennacami cadaguiti ut-utangmi,''
: ''A cas met panamacaoanmi''
: ''Cadaguiti nacautang cadacami.''
: ''Quet dinacam iyeg iti pannacasulisog,''
: ''No di quet isalacannacami iti daques.''

{{col-2}}
: ''Amami, nga addaka sadi langit,''
: ''Madaydayaw koma ti Naganmo.''
: ''Umay koma ti pagariam.''
: ''Maaramid koma ti pagayatam''
: ''Kas sadi langit kasta met ditoy daga.''
: ''Itedmo kadakam ita ti taraonmi iti inaldaw.''
: ''Ket pakawanennakami kadagiti ut-utangmi,''
: ''A kas met panamakawanmi''
: ''Kadagiti nakautang kadakami.''
: ''Ket dinakam iyeg iti pannakasulisog,''
: ''No di ket isalakannakami iti dakes.''

{{col-3}}
[[Papeles:Ilocanodoctrine.JPG|thumb|Ti kararag ti ''Amami'' manipud iti ''[[Doctrina Christiana|Doctrina Cristiana]]'', 1621.]]
{{col-end}}

== Ti Ilokano ken edukasion ==
Iti pannakaisayankat ti sistema ti [[bilingual nga edukasion]] ti Espaniol iti 1897, ti Ilokano, ken maikuyog dagiti pito a [[sasao a Filipinas|nangruna a pagsasao]] (dagiti addaan iti saan a basbassit ngem maysa a riwriw nga agsasao), ket naipalubos idi a kas panangisuro aginggana iti maikadua a grado. Daytoy ket bigbigen babaen ti [[Komision iti Pagsasao a Filipino]] a kas maysa kadagiti kangrunaan a pagsasao iti [[Filipinas]].<ref>{{cite web |url= http://ncca.gov.ph/subcommissions/subcommission-on-cultural-disseminationscd/language-and-translation/the-commission-on-the-filipino-language/ |title= The Commission on the Filipino Language |author= Panfilio D. Catacataca |date= Abril 30, 2015 |website= ncca.gov.ph |publisher= National Comission for Culture and the Arts |accessdate= 7 Disiembre 2015 |archive-date= 2016-03-05 |archive-url= https://web.archive.org/web/20160305002510/http://ncca.gov.ph/subcommissions/subcommission-on-cultural-disseminationscd/language-and-translation/the-commission-on-the-filipino-language/ |url-status= dead }}</ref> Babaen iti batay-linteg, ti Ilokano ket maysa a katakunaynay nga opisial a pagsasao kadagiti [[Dagiti rehion ti Filipinas|rehion]] a nakaisasaoanna ken agserbi a kas katakunaynay a panangisuro kadagita a lugar.<ref>[http://www.thecorpusjuris.com/laws/constitutions/8-philippineconstitutions/70-1987-constitution.html 1987 Constitution of the Republic of the Philippines] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090917010411/http://www.thecorpusjuris.com/laws/constitutions/8-philippineconstitutions/70-1987-constitution.html |date=2009-09-17 }}, thecorpusjuris.com (Article XIV, Section 7)</ref>

Kadagiti napalabas a tawen, ti tignay iti Akinbaba ken Akinngato a Kamara iti Kongreso ket nagiyunay-unay para iti panagusar iti nakayanakan a pagsasao a kas panangisuro aginggana iti maikanem a grado.<ref>{{cite web |url= http://www.gov.ph/2013/05/15/republic-act-no-10533/ |title= Republic Act No. 10533 |author= Congress of the Philippines |date= Mayo 15, 2013 |website= ncca.gov.ph |publisher= Goverment of the Philippines |accessdate= 7 Disiembre 2015 |archive-date= 2015-12-08 |archive-url= https://web.archive.org/web/20151208153817/http://www.gov.ph/2013/05/15/republic-act-no-10533/ |url-status= dead }}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.philstar.com/headlines/2013/05/16/942653/k-12-all-use-mother-tongue-now-law|title= K-12 for all, use of mother tongue now law |author= Delon Porcalla |date= Mayo 16, 2013|website= www.philstar.com |publisher= The Philippine Star |accessdate= 7 Disiembre 2015}}</ref>

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ilo Naikabil ti Ethnologue para iti Iloko]

== Kitaen pay ==
* [[Wikipedia:Annuroten iti grammatika ken panangiletra]]

== Dagiti akinruar a silpo ==
* [https://docs.google.com/file/d/0ByVFvKzo7XnoUm9lMnFVYmVuczA/edit?pli=1 Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano]
*[http://www.dadapilan.com/ruangan dadapilan.com – kangrunaan a portal ti literatura nga Iloko] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070216050920/http://www.dadapilan.com/ruangan/ |date=2007-02-16 }}

{{Sasao a Filipino}}
{{Dagiti pagsasao ti Filipinas}}
{{Kontrol ti autoridad}}

[[Kategoria:Kultura nga Ilokano]]
[[Kategoria:Pagsasao nga Ilokano]]
[[Kategoria:Sasao a Filipino|Ilokano]]