Kitaen ti taudan para iti Pisika

[[Papeles:CollageFisica.jpg|300px|thumb|Dagiti nadumaduma a kas pagarigan iti maipapan ti bagi a penomena]]
{{siensia}}
Ti '''piksika''' (manipud iti {{lang-grc|φύσις|[[physis]]|katutubo}}) ket maysa a [[masna a siensia]] a maipanggep ti panagadal iti [[banag]]<ref name="feynman">Ni [[Richard Feynman]] ket nagirugi kadagiti [[Dagiti lektura iti Pisika ni Feynman|bukodna a ''Lektura'']] nga adda iti [[atomiko a teoria|atomiko a hipotesis]], a kas iti kinabukodannna a nakompakto nga insao para kadagiti amin a sientipiko a pannakaammo: "No, iti adda a kataklismo, amin a sientipiko a pannakaammo ket madadaelto, ken maysa laeng a sentensia ti maipasa kadagiti sumaruno a kaputotanan …, ania dagiti insao nga aglaon laeng iti kaaduan a pakaammo iti kabassitan a balikas? Mamatiak … a ''dagiti amin a banbanag ket maaramid kadagiti atomo – dagiti bassit a partikula nga agpalpalikmut iti agnanayon a panaggungunay, nga agaw-awis iti tunggal maysa kaniada no agaddayoda bassit, ngem maiyabug no maipespesda iti tunggal maysa. …''" {{Cite book |last=Feynman |first=R. P. |title=The Feynman Lectures on Physics |last2=Leighton |first2=R. B. |last3=Sands |first3=M. |date=1963 |isbn=0-201-02116-1 |volume=1 |page=I-2 |language=en |trans-title=Dagiti Lektura iti Pisika ni Feynman}}</ref> ken ti bukodna a [[panaggunay (pisika)|panaggunay]] babaen ti [[limbang nga oras]], a mairaman dagiti mainaig a konsepto a kas ti [[enerhia]] ken [[puersa]].<ref>{{Cite book |last=Maxwell |first=J. C. |url=http://books.google.com/?id=noRgWP0_UZ8C&printsec=titlepage&dq=matter+and+motion |title=Matter and Motion |date=1878 |publisher=[[D. Van Nostrand]] |isbn=0-486-66895-9 |page=9 |trans-title=Banag ken Panaggunay |quote=Physical science is that department of knowledge which relates to the order of nature, or, in other words, to the regular succession of events. |trans-quote=Ti maipapan ti bagi a siensia ket isu ti departamento iti pannakaammo a mangibaga iti urnos ti katutubo, wenno, iti sabali a balikas, ti kadawyan a panagsasaruno dagiti paspasamak.}}</ref> Iti nalawlawa pay, daytoy ket ti sapasap a panagusig iti [[katutubo]], a maaramid tapno maawatan ti panagtignay a sitatakneng iti [[law-ang]].<ref>{{Cite book |last=H.D. Young |title=Unibersidad a Pisika nga adda ti Moderno a Pisika |last2=R.A. Freedman |publisher=[[Addison Wesley]] |year=2004 |edition=Maika-11 |page=2 |quote=Ti pisika ket maysa a ''eksperimental'' a siensia. Dagiti pisiko ket agpalpaliiwda ti penomena ti katutubo ken padasenda a biruken dagiti tabas ken pamunganayan a minaig kadagitoy a penomena. Dagitoy a tabas ket makunkuna a maipapan ti bagi a teoria wenno, no dagitoy ket nasayaatdan a naipatakder ken adun ti panakaus-suarda, ket dagiti maipapapan ti bagi a linteg wenno dagiti pamunganayan.}}</ref><ref>{{Cite book |last=S. Holzner |url=http://www.amazon.com/gp/reader/0764554336 |title=Pisika para kadagiti masitammel |publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]] |year=2006 |isbn=0-470-61841-8 |page=7 |quote=Ti pisika ket ti pinagadal iti lubongmo ken ti lubong ken ti nakapalikmut a law-angmo.}}</ref><ref>Paammo: Ti termino a 'law-ang' ket naipalpalawagan a kas dagiti amin a maipapan ti bagi a naparsua: ti kinadagupan iti limbang ken oras, amin a porma iti banag, enerhia ken momento, ken dagiti maipapan ti bagi a linteg ken dagiti agnanayon a mangituray kaniada. Nupay kasta, ti termino a 'law-ang' ket mabalin pay nga usaren iti sabali bassit a kabanagan iti kontesto a kapanunutan, a mangibagbaga ti konsepto a kas ti [[kosmos]] wenno ti [[lubong (pilosopia)|pilosopiko a lubong]].</ref>

Ti pisika ket isu ti kadaaanan nga kadagiti [[akademia a disiplina]], a baka isu daytoy ti kadaana babaen ti pannakairamanna iti [[astronomia]].<ref>Adda dagiti ebidensia a dagiti kasapaan a sibilisasion a napetsado iti labes ti 3000&nbsp;BCE, a kas dagiti[[Sumer]]iano, [[Taga-ugma nga Ehipsio]], ken dagiti [[Tanap ti Indo a Sibilisasion]], ket addada amin kadagiti maipadpadto a pannakaammo ken ti nasayaat a panakaawat kadagiti panaggunay iti Init, Bulan, ken bitbituen.</ref> Kadagiti napalabas a milenio, ti pisika ket paset iti [[masna a pilosopia]] a mairaman ti [[kimika]], ken dagiti pudno a sanga iti [[matematika]], ken [[biolohia]], ngem idi panawen ti [[Sientipiko a Rebolusion]] idi maika-16 a siglo, dagiti [[masna a siensia]] ket rimsua a kas maysa a naisangsangayan a programa ti panagsukisok iti bukodda a karebbengan.<ref>Ti 1620 a ''[[Novum Organum]]'' ni [[Francis Bacon]] ket naipangruna iti [[Pakasaritaan iti sientipiko a pamay-an|panagranrang-ay iti sientipiko a pamay-an]].</ref> Ti pisika ket ket maisabsabat kadagiti adu a [[interdisiplinario]] a luglugar ti panagsukisok, a kas ti [[biopisika]] ken [[kabuklan a kimika]], ken dagiti pagbeddengan iti pisika ket saan a [[panagsisina a problema|nainget a naipalpalawag]]. Adu dagiti kapanunotan iti pisika a kadawyan a mangipalawag ti kamasapulan a mekanismo kadagiti sabsabali a siensia, bayat nga agluklukat kadagiti baro a adalanan iti panagsukisok kadagiti lugar a kas iti matematika ken pilosopia.

Ti pisika ket nakaaramid kadagiti naimudingan a parawad babaen ti panakaparang-ay kadagiti baro a [[teknolohia]] a rimsua manipud kadagiti teoretika a naparang-ay. Para iti kas pagarigan, dagiti panagrang-ay iti panakaawat iti [[elektromagnetismo]] wenno [[nuklear a pisika]] ket nagitulod ti dagus a panagrang-ay kadagiti baro a produkto a dramatiko ti pannakatranspormana  iti moderno nga aldaw ti kagimongan, a kas dagiti [[telebision]], dagiti [[kompiuter]], dagiti [[domestiko nga aparato]], ken dagiti [[nuklear nga armas]]; ti panagrang-ay iti [[termodinamiko]] a nagitulod ti panagrangrang-ay iti [[industrialisasion]]; ken dagiti panagrang-ay iti [[mekaniko]] ket nagiparegget ti panagrangrang-ay iti [[kalkulo]].

== Pakasaritaan ==
[[Papeles:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|left|upright|[[Isaac Newton|Ni Apo Isaac Newton]] (1643–1727)]]
[[Papeles:Einstein1921 by F Schmutzer 2.jpg|thumb|upright|[[Albert Einstein]] (1879–1955)]]
{{Nangruna|Pakasaritaan iti pisika}}

A kas ti naipakaammo dita baba, dagiti pamay-an a nausar ti pannakaawat ti panagkukua iti masna a penomena ken dagiti nagbanaganda ket timmaud manipud iti [[pilosopia]], a nain-inut a sinukatan babaen ti [[masna a pilosopia]] ken ti [[masna a siensia]], ken ti isasangpet iti moderno a pannakkonsepto iti pisika.

Ti '''masna a pilosopia''' ket adda dagiti nagtaudan idiay Gresia idi panawen ti [[Arkaiko a Gresia|Arkaiko a panawen]], (650 BCE – 480 BCE), nga idi dagiti [[Presokratiko|Pre-Sokratiko a pilosopo]]  a kas ni [[Thales]] ket saan a namati kadagiti nalatak a masna, relihioso wenno mitolohiko a panangipalpalawag para iti masna a penomena ken nagiproklema a ti tungngal maysa a pasamak ket addaan iti masna gapuanan .<ref>Singer, C.  ''Ababa a Pakasaritaan iti Siensia iti maika-19 a siglo.''  Streeter Press, 2008. p. 35.</ref>
Nagitukonda kadagiti kapanunotan a napasingkedan babaen ti panagrason ken panagpalpaliiw ken adu kadagiti bukodda a hipotesis ket napaneknekan a nagballaag kadagiti eksperimento,<ref>{{Cite book |last=Lloyd |first=Geoffrey |title=Nasap a Griego a Siensia: Thales aginggan ken ni Aristoteles |publisher=[[Chatto ken Windus]]; [[W. W. Norton ken Kompania]] |year=1970 |isbn=0-393-00583-6 |location=Londres; New York |pages=108–109 |authorlink=G. E. R.  Lloyd}}</ref>
kas pagarigan ti [[atomismo]].

Ti '''masna a siensia''' ket naiparang-ay idi idiay Tsina, India ken kadagidiay Islamiko a kalipato, idi nagbaetan ti maika-4 ken maika-10 a siglo BCE. Dagiti [[Kaadu a panagsukisok|kaadu]] deskripsion ket nagbalin a nadayeg kadagiti pisiko ken astronomo, kas pagarigan ni [[Archimedes]] iti pagturayan iti [[mekanika]], [[estadistika]] ken [[hidrostatika]]. Ti eksperimental a pisika ket naipayaammo iti panageksperimento ti kapanggepan kadagiti estatiko babaen ti [[Pisika iti mediebal nga Islam|mediebal a Muslim a pisiko]] a kas ni al-Biruni ken [[Alhazen]].<ref>{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}</ref><ref name="Rozhanskaya-642">Mariam Rozhanskaya ken I. S. Levinova (1996), "Estatika", p. 642, iti {{Harvtxt|Rashed|Morelon|1996|pp=614–642}}</ref>

Ti '''[[klasiko a pisika]]''' ket nagbalin a naisina a siensia idi dagiti [[nasapa a moderno nga Europa|nasapa a moderno nga Europeano]] ket nagus-usarda kadagitoy nga eksperimento ken kadagiti kaadu a pamay-an tapno maduktalanda ti tattan a makunkuna a ti [[linlinteg iti pisika]].<ref>{{Cite book |last=Ben-Chaim |first=Michael |title=Eksperimental a Pilosopia ken ti Panakaipasngay ti Emperiko a Siensia: Boyle, Locke ken Newton |publisher=Ashgate |year=2004 |isbn=0-7546-4091-4 |publication-place=Aldershot |publication-date=2004 |oclc=53887772}}</ref><ref>{{Cite book |last=Weidhorn |first=Manfred |title=Ti Tao iti Milenio: Ti Naisangsangyan nga Impakto ni Galileo iti Pakasaritaan ti Lubong |publisher=iUniverse |year=2005 |isbn=0-595-36877-8 |page=155}} Ni Weidhorn ket Inpakaammona ni Galili a kas ti "ama iti moderno a Pisika"</ref> Ni [[Kepler]], [[Galileo]] ken naisangsangyan a ni [[Isaac Newton|Newton]] ket nakaduktal ken nangitipon kadagiti sabsabali a linlinteg iti panaggunay.<ref>Ni Guicciardini, Niccolò (1999), Agbasbasa ti Principia: Ti Panagsupiat tiu Pamay-an ni Newton para iti Masna a Pilosopia manipud idi 1687 aginggana idi 1736, New York: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan.</ref> Idi panawen ti industrial a rebolusion, idi immadu ti pannakasapul ti enerhia, ket immadu met dagiti panagsukisok, a daytoy ti nagiturong ti pannakaduktalan kadagiti baro a linteg iti [[termodinamiko]], [[kimika]] ken [[elektromagnetiko]].
[[Papeles:Solvay conference 1927.jpg|thumb|[[Solvay a Konperensia]] iti 1927, nga adda dagiti prominente a pisiko a kas ni [[Albert Einstein]], [[Niels Bohr]], [[Marie Curie]], [[Erwin Schrödinger]] ken [[Paul Dirac]].]]
Ti '''moderno a pisika''' ket nagrugi kadagiti obra ni [[Einstein]] kadagiti [[Teoria iti relatibidad|relatibidad]] ken [[kaadu a pisika]].

== Pilosopia ==
{{Salaysay|Pilosopia iti pisika}}

Iti adu a pamay-an, ti pisika ket naggapu manipud iti [[taga-ugma a Griego a Pilosopia]]. Manipud ti immuna a panagpadas ni [[Thales]] ti panagidasig kadagiti banag, aginggana ti panagikkat ni [[Democritus]] a dagiti banag ket nasken a maipabassit iti di-naidumaduma a kasasaad, ti [[Ptolemaiko nga astronomia]] iti maysa a kristalino a [[pirmamento]], ken ti libro ni Aristoteles a ''[[Pisika(Aristoteles)|Pisika]]'' (iti maysa a nasapa alibro iti pisika, a nagipadas ti panagusig ken panagilawlawag iti panaggunay manipud iti maysa a pilosopo a kapanunotan), dagiti nadumaduma a Griego a pilosopo ket nakaparangayda kadagiti bukodda a teoria iti katutubo. Ti pisika ket ammo idi a kas ti[[masna a pilosopia]] aginggan idi maika-18 a siglo.

Babaen ti maika-19 a siglo ti pisika ket naibanaganen a kas maysa a disiplina a naisangsangayan manipud iti pilosopian ken dagiti sabsabali a siensia. Ti pisika, a kasla dagiti sabsabali a siensia, ket agtalek iti [[pilosopia iti siensia]] tapno makaited iti makaanay a deskripsion iti sientipiko a pamay-an.<ref>{{Cite book |last=Rosenberg |first=Alex |title=Pilosopia iti Siensia |publisher=Routledge |year=2006 |isbn=0-415-34317-8}} Kitaen ti Umuna a Kapitulo para iti panakitungtungan iti pakasapulan iti pilosopia iti siensia.</ref> Ti sientipiko a pamay-an ket agaramat iti [[priori ken posteriori (pilosopia)|maysa a priori a panagrason]] ken ti pay [[priori ken posteriori (pilosopia)|maysa a posteriori]] a panagrason ken ti panagusar ti [[Bayesian nga inperensia]] tapno marukod ti kammapategan iti naited a teoria.<ref>Peter Godfrey-Smith (2003), Kapirulo 14 "Bayesianismo ken dagiti Moderno a Teoria iti Ebidensia" ''Teoria ken Kinapudno: ti panagipaammo iti pilosopia iti siensia'' {{ISBN|0-226-30063-3}}</ref>

Ti pannakaparang-ay iti pisika ket nakasungbat kadagiti adu a saludsod dagiti nasapa a pilosopo, ngem dagitoy ket nakaparsua met kadagiti baro a saludsod. Ti panagadal iti pilosopiko a sayasay a nakapalikmut iti pisika, ti pilosopia iti pisika, ket mangiraman kadagiti sayasay a kas ti kasasaad iti [[limbang]] ken [[oras]], [[determinismo]], ken metapisikal a kapanunotan a kas ti [[emperismo]], [[naturalismo (pilosopia)|naturalismo]] ken [[Pilosopiko a realismo|realismo]].<ref>Peter Godfrey-Smith (2003), Kapitulo 15 "Empirismo, Naturalismo, ken Sientipiko a Realismo?" ''Teoria ken Kinapudno: ti panangiyammmo iti pilosopia iti siensia'' {{ISBN|0-226-30063-3}}</ref>

Adu kadagiti pisiko ket nagsurat kadagiti kapanggepan ti pilosopiko a nagbanagan kadagiti obrada, a kas ni [[Laplace]], a nagipatakder ti [[gapuanan a determinismo]],<ref>Kitaen ti Laplace, Pierre Simon, ''Ti Pilosopiko a Sarita kadagiti Probabilidad'', a naipatarus manipud iti maika-6 a Pranses nga edisionm babaen niFrederick Wilson Truscott ken Frederick Lincoln Emory, Dover Publications (New York, 1951)</ref> ken [[Erwin Schrödinger]], a nagsurat iti [[kuantum a mekanika]].<ref>Kitaen ti "Ti Panakaipatarus iti Kuantum a Mekanika" Ox Bow Press (1995) {{ISBN|1-881987-09-4}}. ken "Ti Panagkitak iti Lubong" Ox Bow Press (1983) {{ISBN|0-918024-30-7}}.</ref> Ti matematiko a pisiko a ni [[Roger Penrose]] ket tinawtawagan idi a ti [[Platonismo|Platonista]] babaen ni [[Stephen Hawking]],<ref>Ni Stephen Hawking ken Roger Penrose (1996), ''Ti Katutubo iti Limbang ken Oras'' {{ISBN|0-691-05084-8}} p.4 "Mapanpanunutko a ni Roger ket maysa a Platonista iti pusuna ngem nasken a bukodna a sungbatan daytoy."</ref> ti maysa a kapanunotan ni Penrose a pinatungtunganna iti librona, ''[[Ti Dalan iti Kinapudno]]''.<ref>Roger Penrose, ''Ti Dalan iti Kinapudno'' {{ISBN|0-679-45443-8}}</ref> Ni Hawking ket tinawtawagna ti bagina a kas ti maysa a "di-mababain a reduksionista" ken sumupsuiat kadagiti kapanunotan ni Penrose.<ref>{{Cite book |last=Roger Penrose |title=Ti Dakkel, ti Bassit ken Panunot ti Tao |last2=Abner Shimony |last3=Nancy Cartwright |last4=Stephen Hawking |publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan |year=1997 |isbn=0-521-78572-3}}</ref>

== Dagiti bugas a teoria ==
{{Sumaruno2|[[Sangsanga iti pisika]], [[Klasiko a pisika]], [[Moderno a pisika]], [[Pamwidan iti pisika]]}}
Nupay ti pisika ket mangidatar kadagiti nawatiwat ken nadumaduma a sistema, adda dagiti teoria nga us-usaren kadagiti amin a pisiko. Tunggal maysa kadagitoy a teoria ket naekperimento a nasubokan kadagiti adu a bilbilang ken nabirukan nga husto a kas maysa a panagpattapatta iti katutubo (a adda iti naisangayan a turayan ti kinapudno). Kas pagarigan, ti teoria iti [[Klasiko a pisika|klasiko]] a mekanika ket husto nga impalpalawagna ti panaggunay dagiti banag, no met laeng dagitoy ket dakdakelda ngem dagiti [[atomo]] ken aggungunayda a basbassit ngem ti [[pardas iti lawag]]. Dagitoy a teoria ket agtultuloy kadagiti aktibo a lugar ti panagsukisok, ken ti naisangayan nga aspekto iti klasiko a mekanika a makunkuna a kas ti [[gulogulo a teoria|gulogulo]] a naduktalan idi maika-20 a siglo, tallo a siglo kalpasan ti kasisigud a pagannurotan iti klasiko a mekanika babaen ni [[Isaac Newton]] (1642–1727).

Dagiti sentro a teoria ket importante a ramramit para iti panagsukisok kadagiti naipangpangruna a topiko, ken dagiti sinoman a pisiko, uray no sabsabali ti panakaipangpangrunada, ket manamnama dagitoy a lireradoda kadagitoy. Dagitoy ket mairaman dagiti [[klasiko a mekanika]], [[kuantum a mekanika]], [[termodinamiko]] ken [[estadistika amekanika]], [[elektromagnetismo]], ken [[espesial a relatibidad]] .

=== Klasiko a pisika ===
{{Klasiko a Pisika}}
{{Nangruna|Klasiko a pisika}}
Ti [[klasiko apisika]] ket mairamn ti tinawtawid a sangsanga ken dagiti topiko a nabigbigan ken dagiti naparang-ay sakbay ti rugi ti maika-20 a siglo a dagiti [[klasiko a mekanika]], [[akustika]], [[optika]], [[thermodynamika]], ken [[elektromagnetismo]]. Ti [[klasiko a mekanika]]) ket maipanggep kadagiti bagi nga inaramid babaen dagiti [[puersa]] ken dagiti bagbagi ti [[panagggunay]] ken mabalin a mabingbingay kadagiti [[estatika]] (panagadal kadagiti puersa iti maysa a bagi wenno bagbagi nga agtaltalna), [[kinematika]] (panagadal ti panaggumay nga awan ti pnakaraeman ti gapuanan), ken [[Panagusig a dinamika|dinamikas]] (panagadal ti panaggunay ket dagiti puersa a mangarig ti daytoy); ti mekanika ket mabalin pay a mabingbingay iti [[natangken a mekanika]] ken [[agayos a mekanika]] (a naamaamo dagitoy a kas ti [[continuum mechanics|agtultuloy a mekanika]]), inaudi ket mangiramraman kadagiti sanga a kas ti [[Agayos nga estatika|hodroestatika]], [[Agayos a dinamika|hidrodinamika]], [[aerodinamika]], ken [[pneumatika]]. Ti akustika, ti panagadal ti [[uni]], ket kanayon a maikapanunotan a sanga ti mekanika gapu ta ti uni ket gapuanan ti panagggunay dagiti partikula ti angin wenno banag a pagbanagan ti [[allon ti uni]] ken mabalin a maipalawag iti termino dagiti linteg ti mekanika. Dagiti kangrunaan  a moderno a sanga ti akustiko ket ti [[ultrasonika]], ti panagadal dagiti allon ti uni ti nanagato a  prekuensia ti labes ti sakup ti panakangeg ti tao. Ti [[optika]], ti panagadal ti [[lawag]], ket saan laeng a maipanggep ti [[makita a lawag]] ngem ti pay [[infrared|inpraroho]] ken [[ultrabioleta a radiasion]], a mangipakita kadagiti amin a penomena ti makita a lawag malaksid ti bisibilidad, a kas ti, panagballatek, repraksion, panaglapped, dipraksion, panakaiwarwaras, ken polarisasion ti lawag. Ti [[pudot]] ket maysa apornma ti [[enerhia]], ti akin-uneg nga enerhia a tagikua baben dagiti partikula a binukel dagiti sustansia; ti termodinamika ket maipanggep kadagiti pannakaibagian a nagbaetan ti pudot ket dagiti sabali a porma ti enerhia. Ti [[elektrisidad]] ken [[magnetismo]] ket naadadal idi a kas agmaymaysa a sanga ti pisika manipud idi nadekket a pannakaikapet a nagabetanda ket naduktalan idi nasap a maika-19 a siglo; ti maysa nga [[ayus ti elektrisidad]] ket mangited ti [[magnetiko a lugar]] ken ti agbalbaliw a magnetiko a lugar ket mangipartuat ti ayus ti elektrisidad. Ti [[Elektroestatika]] ket maipanggep kadagiti [[elektrisidad a karga]] a nakatalna, ti [[klasiko nga elektromagnetismo|elektrodinamika]] nga adda ti aggungunay a karga, ken [[magnetoestatika]] nga adda kadagti magnetiko nga ungto a nakatalna.

=== Moderno a pisika ===
{{Nangruna|Moderno a pisika}}
{{Moderno a Pisika}}

Ti klasiko a pisika ket sapasap a maipanggep ti banag ken enerhia iti normal a gantingan ti panagpalpaliiw, bayat a ti kaaduan ti moderno a pisika ket maipanggep ti panagkukua ti banag ken enerhia babaen kadagiti nakaro a kasasaad wenno iti dakkel unay wenno bassit unay a gantingan. Kas pagarigan, ti [[Atomiko a pisika|atomiko]] ken [[nuklear a pisika]] ket ti panagadal ti banag kadagiti kabasiitan a gantingan a dagiti [[kimiko nga elemento]] ket mabalin a mailasin. Ti [[partikula a pisika|pisika dagiti elementario a partikula]] ket adda pay basbassit a gantingan, gapu ta daytoy ket maipanggep ti kangrunaan a paspaset ti banag; daytoy a sanga ti pisika a makunkuna pay a kas ti nangato nga enerhia a pisika gapu ti kangato unay nga enerhia ti nasken a makapataud kadagiti adu a kita ti partikula kadagiti dakkel a [[pagipardasan ti partikula]]. Iti daytoy a gantingan, ti ordinario, ti sentido komon a pakinakem ti limbang, oras, banag, ken enerhia ket saanen nga umiso.

Dagiti kangrunaan a teoria ti moderno a pisika nga ket mangited ti maysa a sabali a ladawan dagiti konsepto ti limbang, oras, ken banag manipud iti nairepresenta ti klasiko a pisika. Ti [[Kuantom a mekanika|kuantom a teoria]] ketmaipanggep ti mapagtalken, ngem ti agnanayon, a katutubo kadagiti adu a penomena iti agpang ti atomiko ken suatomiko, ken ti adda a komplementario nga aspekto dagiti partikula ken dagiti allon iti deskripsion kadagiti kasta a penomena. Ti [[teoria itirelatibidad]] ket maipanggep ti deskripsion ti penomena a maaramid ti maysa a [[kuadro iti reperensia]] a daytoy ket aggungunay iti respeto ti agpalpaliiwr; ti [[espesial a relatibidad|espesial a teoria iti relatibidad]] ket maipanggep ti agpapada a panaggunay iti nalinteg a linia ken ti [[Sapasap a relatibidad|sapasap a teoria iti relatibidadr]] iti naipardasan apanaggunay ken ti panakaikapetna iti [[grabitasion]]. Dagitoy dua a kuantom a teoria ken dagiti teoriada ti relatibidad ket makabiruk kadagiti pakaipakatan kadagiti amin a lugar ti moderno a pisika.

=== Paggiddiatan ti klasiko ken moderno a pisika ===

[[Papeles:Modernphysicsfields.svg|thumb|350px|left|Dagiti kangrunaan a pagturayan iti pisika]]

Bayat a ti pisika ket mangipaturong ti panakaduktal kadagiti naisangalubongan a linlinteg, dagiti teoriana ket naisanlad kadagiti nalitnaw a pagturayan iti panakayatanup. A dagiti linteg iti [[klasiko a pisika]] ket pudno a mangipalpalawag kadagiti sistema a ti kinaipangpangruna ti kaatiddog ti gantingan ket dakdakkel ngem ti atomiko a gantingan ken dagiti panaggunay ket nabunbuntog ngem ti pardas iti lawag. Iti ruar iti daytoy a pagturayan, dagiti napalpaliiw ket saanda a maipada kadagiti naipadto. Ni [[Albert Einstein]] ket nagiparawad iti pagsukogan iti [[espesiala relatibidad]], a angsukat kadagiti kapagarupan ti [[patingga nga oras ken limbang]] nga adda ti [[limbang nga oras]] ken mangipalubos iti napudno a panangipalpalawag kadagiti sitema a nangbukel nga adda kadagiti kapardas a gangani kapadpada ti pardas titi lawag. Ni [[Max Planck]], [[Erwin Schrödinger]], ken dagiti dadduma pay ket nangipaammo ti [[kuantuma mekanika]], ti maysa a mabalina akapanunotan kadagiti partikula ken panagitignay a mangpalubos iti napudno a panagipalpalawag kadagiti atomiko ken subatomiko a gantingan. Kalpasan daytoy, ti [[teoria tikuantuma lugar]] ket nagitipon ti [[kuantuma mekanika]] ken [[espesial a relatibidad]]. Ti [[sapasap a relatibidad]] ket nagpalubos ti dinamiko, a killo ti [[limbang nga oras]], a dagiti nawatiwat a sistema ken dakkel a gantingan a patakder iti law-ang ket mabalin ken nasayaat a maipalpalawag Ti sapasap a relatibidad ket saan pay a naitiptipon kadagiti sabsabali a kammasapulan a deskripsion; adda dagiti nadumaduma a kandidato kadagiti [[kuantum a grabidad]] ket agdama a maparparang-ay.
{{clear}}

== Pakaikabagian kadagiti sabali a paset ==
[[Papeles:Pahoeoe fountain original.jpg|thumb|Daytoy nasukog a [[parabola]] a [[lava a panagayos]] ket mangipakita ti pannakaipakat ti Matematika iti Pisika – iti daytoy a kaso, ti [[linteg ti agtintinnag a bagbagai]] ni [[Galileo]].]]
[[Papeles:Physics and other sciences.png|thumb|left|Ti Matematika ken Ontolohia ket maus-usar iti Pisika. Ti Pisika ket maus-usar iti Kimika ken Kosmolohaia.]]

=== Dagiti kasapulan ===
Ti matematika iti lengguahe nga inusar para iti kompakto a pannakailawlawag ti urnos ti katutubo, a naipangpangruna dagiti linteg ti Pisika. Daytoy ket inmatangan ken inpatakderan babaen ni [[Pythagoras]],<ref>{{Cite web |date=27 Pebrero 2002 |title=Dijksterhuis (1986) Timekanisasion ti lubong a ladawan: Ni Pythagoras aginggana ken ni Newton |url=http://www.getcited.org/pub/102471397 |publisher=Getcited.org |accessdate=30 Enero 2012 |archive-date=2011-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110805141040/http://www.getcited.org/pub/102471397 |url-status=dead }}</ref> Ni [[Plato]],<ref>{{Cite web |title=Ti pakasaritaan ti matematika |url=http://www.storyofmathematics.com/greek_plato.html |quote=Urayno kadawyan a maipalpalagip tatta a kas maysa a pilosopo, ni Plato ket maysa pay kadagiti kangrunaan a suki ti matematika ti taga-ugma a Gresia. Naiparegget babaen ni Pythagoras, isu ket nangibangon ti bukodna nga akademia idiay Atenas idi 387 BC, nga isu idiay ket nangipapigsa ti matematika a kas isu ti dalan ti kaaduan a pannakaawat a maipanggep ti kinapudno. A naisangsangayan, nga isu ket naawis a ti heometria ket isu idi ti tulbek a panaglukat kadagiti limed ti law-ang. Ti senial a mabasa ti sumrekan ti akademia ket: “Pawilan dagiti kumneng ti heometria a sumrek ditoy.”}}</ref> Ni [[Galileo Galilei|Galileo]],<ref>"Ti pilosopia ket naisurat iti dayta a nalatak a libro nga agnanayon a makitkitatayo. A kayatko a sawen ket ti law-ang, ngem saantayo a maawatan no saantayo nga umuna nga adalen ti pagsasao ken rakemen dagiti simbolo a panakaisurat daytoy. Daytoy a libro ket naisurat iti matematika a pagsasao, ken dagiti simbolo ket ket dagiti trianggulo, sirkulo ken dagiti heometriko a pigura, a no awan ti pannakaitulong dagitoy ket di mabalin a maawatan ti tao ti ania man a balikasna daytoy, ken no awan dagitoy datayo ket barengbarengtayo nga agkalkallautang iti nasipnget a laberinto." – [[Galileo]] (1623), ''[[The Assayer|Ti ensayador]]'',  a kas inadaw nga insao babaen ni G. Toraldo Di Francia (1976), ''Ti Panagusig iti Pisikal a Lubong'' {{ISBN|0-521-29925-X}} p.10</ref> ken ni [[Isaac Newton|Newton]].

Dagiti teoria ti pisika ket agus-usar ti Matematika<ref>{{Cite web |date=25 Enero 2000 |title=Dagiti panakaipakat ti Matematika kadagiti Siensia |url=http://www.math.niu.edu/~rusin/known-math/index/tour_sci.html |publisher=Math.niu.edu |accessdate=30 Enero 2012 |archive-date=2015-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150510112012/http://www.math.niu.edu/~rusin/known-math/index/tour_sci.html |url-status=dead }}</ref> tapno makagun-od ti urnos ken makaited dagiti napudno a  pagannurotan, ti [[analitiko a pakailawlawagan|pudno]] wenno [[simulasion#Kompiuter ar simulasion|nakarkulo]] a panakailawlawagan, panakaaduan a nagbanagan ken dagiti maipadto. Dagiti resulta ti eksperimento iti pisika ket dagiti numerikal a panagrukod. Technologies based on Mathematics, kasla ti [[sientipiko a panagbilang|panagbilang]] ket nakaaramid ti [[panagbilang a pisika]] a kas maysa nga aktibo a lugar ti panagsukisok.

[[Papeles:Mathematical Physics and other sciences.png|thumb|Ti pannakailasin a nagbaetan ti Matematika ken Pisika ket nalawag, ngem saan unay a nalaka a makita, a nipangpangruna ti Matematiko a Pisika.]]

Ti [[ontolohia]] ket maysa a kasapulan para iti Pisika, ngen saan a para iti Matematika. Ti kayatna a sawen daytoy ket ti Pisika ket patingga a maipanggep ti panangipalpalawag ti pudno a lubong, bayat a ti Matematika ket maipanggep  kadagiti narikut a maawatan a tabas, uray pay ti labes ti pudno a lubong. Nga isu a dagiti pannakaisao ti Pisika ket sintetiko, bayat a ti matematika ket analitiko. Ti matematika ket aglaon kadagiti pangipagarupan, bayat a ti Pisika ket aglaon kadagiti teoria. Dagiti Matematika a maisao ket nasken laeng a lohikal a napudno, bayat a dagiti padto ti Pisika a maisao ket nasken a maipada kadagiti napalpaliiw ken eksperimental a datos.

Ti pannakailasin ket nalawag, ngem saan a nalaka makitkita. Kas pagarigan, ti Matematiko a Pisika ket isu ti pannakaipakat ti Matematika iti Pisika. Dagiti pamay-anna ket Matematiko, ngem ti suhetona key Pisikal.<ref>Ti pannakipakat ti matematika kadagiti parikut ti pisika ken ti panagrang-ay kadagiti pamay-an a matematiko a mabalin para kadagitoy a panakipakat ken para kadagiti pagannurotan dagiti maipapan ti bagi a teoria." Ti pannakaipalpalawag manipud iti ''Warnakan ti Matematiko a Pisika''. http://jmp.aip.org/jmp/staff.jsp {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061003233339/http://jmp.aip.org/jmp/staff.jsp |date=2006-10-03 }}</ref> Dagiti parikut iti daytoy a paset ket mangrugi ti maysa a  "[[Pagbeddengan a kasasaad|Matematika a modelo ti Pisikal a kasasaad]]" ken maysa a "Matematika a panagipalpalawag iti Pisikal a linteg". Kadagiti amin a maisao ti matematika a maus-usar para iti pakailawlawagan ket adda ti narigat a mabirukan a Pisikal a kayatna a sawen. Ti kamaudian a pakailawlawagan ket adda ti nalaklaka a mabirukan a kayatna a sawen, gapu ta daytoy ti birbiruken ti agsulsolbar.

Ti pisika ket sanga ti [[kammasapulan asiensia]], a saan a ti [[maaramat a siensia]].<ref>Asosasion ti Amerikano para iti Panagparang-ay ti Siensia, Siensia. 1917. Panid 645</ref> Ti pIsika ket makunkuna pay a kas "ti kammasapulan a siensia" gapu ti suheto ti panagadal kadagiti amin a sanga ti [[masna a siensia]] a kas ti Kimika, Astronomia, Heolohia ken Biolohia ket pawpawilan babaen dagiti linteg ti pisika.<ref name="Feynman lectures" /> Kas pagarigan, ti Kimika ket ti panagadal kadagiti tagikua, patakder, ken [[kimiko a panagsumamay|panagsumamay]] iti banag (ti naipatengnga nga isip ti kimika iti atomiko a gantingan ket [[Ti paggiddiatan a nagbaetan ti kimika ken pisika|ket mangilasin daytoy manipud iti pisika]]). Dagiti patakder ket maporma gapu ta dagiti partikula ket magipeksada kadagiti elektriko a puersa iti tunggal maysa kaniada, dagiti tagikua ket mairaman ti maipapan ti bagi a pannakaidasig ti naited a sustansia, ket ti panagsumamay ket nabebedan babaen kadagiti linteg ti pisika, kasla ti konserbasion ti enerhia, masa ken karga.

Ti Pisika ket maipakat kadagiti industria a kas ti inhiniera ken medisina.
{{clear}}
=== Pannakaipakat ken inpluensia ===
[[Papeles:Archimedes-screw one-screw-threads with-ball 3D-view animated small.gif|thumb|150px|[[Ti tornilio ni Arkimedes]], ti maysa a [[simple a makina]] para iti panagawit]]
[[Papeles:IMG 1729 Gemaal met schroef van Archimedes bij Kinderdijk.JPG|thumb|150px|Ti pannakaipakat dagiti pisikal a linteg iti panagawit  kadagiti likido]]
{{Nangruna|Naipakat a pisika}}

Ti [[naipakat a pisika]] ket isu ti sapasap a termino para iti panagsukisok ti pisika a maipanggep para iti naisangsangayan a [[Utilidad|panagusar]]. Ti kurikulum ti naipakat a pisika ket kadawyan nga aglaon kadagiti bassit a klase iti naipakat a medisina, a kas ti heolohia wenno elektriko nga inhinniera. Daytoy ket kadawyan a maigiddiat manipud iti [[inhiniera]] gapu ta ti mangipakat a pisisista ket baka saan nga agdardaremdem maysa a naisangsangayan a banag, ngem agus-usar ti panagsukisok ti pisika nga adda ti gandat a mangparang-ay ti baro a teknolohia wenno panagsolbar kadagiti parikut.

Daytoy nga arngian ket kapadpada ti [[naipakat a matematika]]. Dagiti mangipakat a pisisista ket mabalin pay nga interesadoda iti panagusar ti pisika para iti sientipiko a panagsukisok. Kas pagarigan, dagiti tao nga agobobra ti [[pagipardasan a pisika]] ket mabalinda nga agsukisok kadaghiti nasaysayaat a panagduktal kadagiti partikula para iti panagsukisok ti teoretiko a pisika.

Ti pisika ket kaaduan a maus-usar iti [[inhinniera]]. Kas pagarigan, ti [[estatiko]], maysa asubpaset iti [[mekanika]], ket maus-usar iti panagipatakder kadagiti [[rangtay]] ken dagiti nadumaduma a patakder. Ti pannakaawat ken panagusar ti [[akustika]] ket nagbanagan kadagiti nasaysayaat konsierto a pagkantaan; a maipada pay, ti panagusar kadagiti [[optika]] a mangpartuat kadagiti nasaysayaat a ramit ti optiko. Ti pannakaawawat ti pisika makapabalin kadagiti napudpudno a  [[simulador ti panagpatayab]], video nga ay-ayam, ken dagiti pelikula, ken kadawyan a kammasapulan iti [[porense]] a panagusig.

Ti kaadda ti [[Unipormitarianismo (siensia)|pagalagadan a konsenso]] a dagiti [[Sientipiko a linteg|linteg]] ti pisika ket unibersal ken san nga agbalbaliw manipud kadagiti napalabas a panawen, ti pisika ket mabalin a mausar ti panagadal kadagiti banag a nailubnak ti [[panakaidudua]]. Kas pagarigan, ti [[Pakasaritaan iti Daga#Ti taudan ti bugas ti Daga ken ti umuna a tangatang|panagadal ti taudan ti Daga]], ti sinoman ket mabalinda nga imodelo ti [[masa]] ti Daga, [[temperatura]], ken ti gatad ti [[panagtayyek]], kadagiti napalabas a panawen. Daytoy ket makapabalin para iti simulador iti inhenniera a mangpapardas kadagiti baro a panagrang-ay ti teknolohia.

Ngem adu pay dagiti [[interdisiplinaridad]] a pamay-an dagiti pisisista ken adu pay dagiti nangruna a paset a naimpluensian babaen ti pisika, a kas ti, paset iti [[ekonopisika]] ken sosiopisika.
== Panagsukisok ==
=== Sientipiko a pamay-an ===

Dagiti pisisista ket agus-usarda ti maysa a [[sientipiko a pamay-an]] tapno masubokanda ti panakaumisu ti maysa a [[pisikal a teoria]], nga agus-usar ti naipamay-ay nga arngian tapno maipada dagiti pagbanagan ti maisalsaludsod a teoria nga adda dagiti maitaripnong a pagbanagan a maala manipud kadagiti [[eksperimento]] ken dagiti panagpalpaliiw a naaramid a mangsubok daytoy. Dagiti eksperimento ken panagpalpaliiw ket naur-urnong ken maipadpada kadagiti naipadto ken hipotesis a naaramid babaen ti maysa a teoria, a mangtulong daytoy ti panagikeddeng wenno panakaisu ti teoria.

Dagiti teoria a kaaduan a nasuportaran babaen ti datos ken saan pay a napaay kadagiti ania man anga emperikal a panasubok ket makunkuna a dagiti [[sientipiko a linteg]], wenno dagiti masna a linteg. Amin a teoria, a mairaman dagiti makunkuna a sientipiko a linteg, ket mabalin a masukatan babaen dagiti napudpudno, dagiti naisapasap a sinao no adda dagiti panagisuppiatan ti teoria nga addanto dagiti mabirukan a napalpaliiw a datos.<ref>Adda dagiti pamunganayan, a kas ti [[linteg ti panaggunay ni Newton]], ket sapasapda pay laeng a makunkuna a "linlinteg" urayno dagitoy ket saanda a namammoan a mangipatingga a kaso kadagiti baro a teoria. Isu nga, kas pagarigan, iti (1993, Luis de la Peña and Peter Hodgson, eds.) ''Ti Pilosopia ti Likud ti Pisika Philosophy Behind Physics'' {{ISBN|0-387-55914-0}}, pp 18–24 (Kapitulio 2) ni ''Thomas Brody'' , ket mangipalpalawag ti 'epistemiko a siklo' a dagiti estudiante tipisika ket nakaduktalda a ti pisika ket saan a nalpas a produkto ngem daytoy ket pamay-an iti panagpartuat ti [dayta aprodukto].</ref>

=== Teoria ken eksperimento ===

{{Nangruna|Teoretiko apisika|Eksperimento a pisika}}
[[Papeles:Bruce McCandless II during EVA in 1984.jpg|thumb|right|Ti [[astronauta]] ken ti [[Daga (planeta)|Daga]] ket [[nawaya nga agtintinnag]]]]
[[Papeles:Lightning in Arlington.jpg|thumb|left|Ti [[kimat]] ket maysa a [[elektriko a koriente]]]]

Dagiti teoria ket agsuksukisokda ti panagrang-ay dagiti [[matematiko a modelo]] nga umannurot kadagiti adda nga eksperimento ken nagballigi a nangipadto ti sumaganad a nagbanagan, bayat a dagiti agsuksukisok ket agpanunotda ken agaramidda kadagiti eksperimento tapno subokanda ken sukisokenda dagiti baro a penomena. Nupay ti teoria ken eksperimento ket mailaslasinda a naiparang-ay, dagitoy ket napigsa nga agkammasapulanda ti tunggal maysa kaniada. Ti panagrang-ay ti pisika ket kankanayon a maumay no dagiti agsuksukisok ket makaduktalda kadagiti saan a maipalawag dagiti adda a teoria, wenno no adda dagiti baro a teoria ket makaaramid kadagiti masubokan a maipadto, a mangregget kadagiti baro nga eksperimento.

Dagiti pisisista nga agob-obra kadagiti panangitignay ti teoria ken eksperimento ket makunkuna a [[Penomenolohia (siensia)|penomenologo]]. Dagiti penomenologo ket agkitkitada kadagiti narikut a penomena a napalpaliiw kadagiti eksperimento ken agob-obrada kadagitoy tapno maibagada kadagiti kammasapulan a teoria.

Ti teoretiko a pisika ket naipakasaritaan a nakaala ti panagregget manipud iti pilosopia; ti [[elktromagnetismo]] ket naipagkaykaysa idi iti daytoy a pamay-an.<ref>Kitaen, para iti kas pagarigan, ti impluensia ni [[Immanuel Kant|Kant]] ken [[Johann Wilhelm Ritter|Ritter]] ken ni [[Hans Christian Ørsted|Oersted]].</ref> Ti labes ti ammo a law-ang, ti paset ti teoretiko a pisika ket mangipanggep pay kadagiti hipotetikal a banbanag,<ref>Dagiti kosepto a naibagbaga a ''hipotetiko'' ket mabalin nga agbalbaliw manipud kadagiti napalabas a panawen. Kas pagariagn, ti [[atoma]] ti maika-19 a siglo a pisika ket inuy-uyaw babaen dagiti dadduma a tao, a mairaman ti panagdillaw ni [[Ernst Mach]] ti pormulasion ti [[estadistiko a mekanika]] ni [[Ludwig Boltzmann]]. Babaen ti gibus ti [[Maikadua a Sangalubongan a Gubat]], ti atomo ket saanen a nakunkuna a hipotetiko.</ref> a kas ti [[Interpretasion ti Adu a Lubong|paralelo a law-ang]], ti maysa a [[Multiberso (siensia)|multiberso]], ken dagiti [[nangatngato a dimension]]. Dagiti teoriata ket nagiyawagda kadagitoy a kapanunotan nga adda ti namnama a panasolbar kadagiti naisangsangayan a parikut kadagiti adda teoria. Ken nagsukisokda kadagiti pagbanagan kadagitoy a kapanunotan ken nagob-obrada kadagiti masubokan a maipadto.

Ti [[eksperimento]] a pisika ket mangibaga, ken ibaga babaen ti, [[inhenniera]] ken [[teknolohia]]. Dagiti agsuksukisok a pisisista a nairaman kadagiti [[maaramat a panagsukisok]] a daremdem ken agar-aramid kadagiti eksperimento kadagiti ramramit a kas dagiti [[pagipardasan ti partikula]] ken dagiti [[laser]], ngem dagiti nairaman ti [[naipakat a panagsukisok]] ket kadawyanda nga agobobra ti industria, nga agparparang-ay kkadagiti teknolohia a kas ti [[MRI|magnetiko a resonante a panagiladawan (MRI)]] ken dagiti [[transistor]]. Ni Feynman ket nagisurat a dagiti agsuksukisok ket mabalinda nga agsukisok kadagiti lugar a saan a suksukisoken dagiti teoriata.<ref>{{Cite book |last=Feynman |first=Richard |title=Ti Karakter ti Pisikal a Linteg |year=1965 |isbn=0-262-56003-8 |authorlink=Richard Feynman}} p.157: "Iti kinapudno dagiti eksperimento ket addaanda kadagiti agmaymaysa a karakter. Isuda ket … kankanayon nga agar-aramid kadagiti eksperimento iti rehion nga ammo dagiti tao a dagiti teorista ket saanda pay nakaaramid kadagiti ania man a panagpugto. "</ref>

{{clear}}

=== Kadakkel ken dagiti gandat ===

[[Papeles:Acceleration components.JPG|thumb|left|Ti pisika ket mangiraman ti panagmodelo ti masna a lubong babaen ti teoria, a kadawyan a ti pakaaduan. Ditoy, ti dalan ti maysa a partikula ket naimodelo iti matematika ti [[kalkulo]] tapno maipalpalawag ti panagkukuana: ti pannakainnugot ti sanga ti pisika nga ammo a kas ti [[mekanika]].]]

Ti pisika ket sakupenna ti ti nawatiwat nga intar ti [[penomena]], manipud kadagiti [[elementario a partikula]] (a kas dagiti quarks, neutrinos ken elektrons) aginggana ti kadakkelan a [[nalatak a rimpuok]] dagiti ariwanas. Ti mairaman kadagitoy a penomena ket dagiti kangrunaan a banag a mangbukel kadagiti amin a parsua. Isu a ti pisika ket sagpaminsan a makunkuna a ti "[[kammasapulan a siensia]]".<ref name="Feynman lectures">''[[Dagiti lektura ni Feynman iti Pisika]]'' Tomo I. Feynman, Leighton ken Sands. {{ISBN|0-201-02115-3}}  Kitaen ti Kapitulio 3 : "Ti panakaikabagian ti Pisika kadagiti Nadumaduma a Siensia" para ioti sapsap a tungtungan. Par iti pilosopiko a sayasay no dagiti dadduma a siensia ket mabalin a "maipabassit" iti pisika, kitaen ti [[reduktionismo]] ken [[dagiti espesial a siensia]]).</ref> Ti pisika ket mangigandat a magipalpalawag kadagiti nadumaduma a penomena a rimsua iti katutubo iti termino ti nalaklaka a penomena. Isu a, ti pisika ket mangigandat a mangikapet kadagiti parsua a mapalpaliiw ti nagtagitaon kadagiti [[ramut a kaso]], ken isilpoda amin dagitoy a kaso.

Kas pagarigan, ti [[Pakasaritaan iti Tsina|taga-ugma aTsina]] ket nakapalpaliiwda a dagiti naisangayan a bato ([[lodestone]]) ket aginnasidegda babaen ti di-makitkita a puersa. Daytoy a pakagapuan makunkunan a kas ti [[magnetismo]], ken immuna idi nga adu nga inad-adal idi maika-17 a siglo. A nasapsapa bassit ngem dagiti Insik, dagiti [[Taga-ugma a Gresia|taga-ugma a Griego]] ket ammoda dagiti sabsabali a banag a kas ti [[ambar]], a no daytoy ket iradrad iti dutdot daytoy ket gapunan ti kapdpada a di-makitkita a pangtignay a nagbaetan dagitoy dua. Daytoy pay ket adu nga inad-adal idi maika-17 a siglo, ken makunkuna tattan a ti [[elektrisidad]]. Isu a, ti pisika ket nakaawaten kadagiti dua a panagpalpaliiw ti katutubo iti termino dagiti ramut a kaso (elektrisidad ken magnetismo). Nupay kasta, ti adu pay a pangobra idi maika-9 a siglo ket nagipakita a dagitoy dua ket sabsabali nga aspekto iti maysa a puersa – ti [[elektromagnetismo]]. Daytoy a pamay-an ti "panagkaykaysa" a puersa ket agtultuloy tatta nga aldaw, ken ti elektromagnetismo ken ti [[nakapsot a nuklear a puersa]] ket naipanunotanen a dua nga aspekto iti [[nakapsot nga elektro a panagtignay]]. Ti Pisika ket agnamnama a makabiruk ti patingga a rason ti ([[Teoria iti Amin]]) no apay a ti katutubo ket kastoy (kitaen ti paset ti ''[[#Agdama a panagsukisok|Agdama a panagsukisok]]'' dita baba para iti adu pay a pakaammo).

{{clear}}
== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

{{Kontrol ti autoridad}}

[[Kategoria:Pisika]]
[[Kategoria:Dagiti masna a siensia|Pisika]]
[[Kategoria:Dagiti maipapan ti bagi a siensia|Pisika]]
[[Kategoria:Dagiti konsepto iti pisika|Pisika]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]