Kitaen ti taudan para iti Taaw Atlantiko

[[Papeles:Atlantic Ocean - en.png|thumb|right|250px|Ti Taaw Atlantiko, a saan a nairaman dagiti rehion ti [[Artiko]] ken [[Antartiko]].]]
{{5 a taaw}}

Ti '''Taaw Atlantiko''' ket ti maikadua a kadakkelan a [[taaw]] iti lubong, kalpasan ti [[Taaw Pasipiko]]. Daytoy ket addaan iti dagup a kalawa iti agarup a {{pagbaliwen|106,400,000|km2|sqmi}},<ref name="brit">"The New Encyclopædia Britannica", Volume 2, Encyclopædia Britannica, 1974. p. 294</ref> daytoy ket sakupenna ti agarup a 20 porsiento iti rabaw ti [[Daga (planeta)|Daga]] ken agarup a 29 porsiento ti kalawa ti rabaw ti [[danum]]. Ti umuna a paset ti naganna ket mangibaga kenni [[Atlas (mitolohia)|Atlas]] iti [[Griego a mitolohia]], ken mangaramid ti Atlantiko ti "Baybay ni Atlas".

Ti kaduogan nga ammo a pannakaibaga ti "Atlantiko" ket iti ''[[Dagiti Pakasaritaan (Herodotus)|Dagiti Pakasaritaan]]'' ni [[Herodotus]] idi agarup a 450 BC (Hdt. 1.202.4): ti ''Atlantis thalassa'' (Griego: Ἀτλαντὶς θάλασσα; Ilokano: Baybay ni Atlas). Ti termino nga Etiopiko a Taaw, a naala manipud iti [[Etiopia]], ket naipakat idi iti akin-abagatan nga Atlantiko idi naladaw a maika-19 a siglo.<ref>{{cite book|author1=George Ripley|author2=Charles Anderson Dana|title=The American cyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge|url=http://books.google.com/books?id=ROQXAQAAIAAJ&pg=PA69|accessdate=15 Abril 2011|year=1873|publisher=Appleton|pages=69–}}</ref> Sakbay idi nakaduktal dagiti Europeano kadagiti sabali a taaw, ti terminoda iti "taaw" ket kapada dagiti danum iti labes ti [[Lingsat Gibraltar]] nga ammo itan a kas ti Atlantiko. Dagiti nasapa a Griego ket namatmatida a daytoy a taaw a ket [[Oceanus|higante a karayan a nangpalikmut ti lubong]].

Ti Taaw Atlantiko ket sakupenna ti maysa a nabennat a nasukog iti S a labneng ti longitudinal a maigay-at iti nagbaetan ti [[Eurasia]] ken [[Aprika]] iti daya, ken ti [[Kaamerikaan]] iti [[Akin-abagatan a Taaw]] iti abagatan (dagiti sabali a panangipalawag ket mangibagbaga ti Taaw Atlantiko a kas gumay-at nga agpaabagatan iti [[Antartika]]). Ti [[ekuador]] ket mangbingay daytoy iti '''Amianan a Taaw Atlantiko''' ken '''Abagatan a Taaw Atlantiko'''. Ti termino a '''"Sentral nga Atlantiko"''' ket mangibagbaga ti lugar a nagbaetan ti [[Abagatan nga Amerika]] ken [[Aprika]] iti amianan ti [[Ekuador]];<ref>[http://www.ssd.noaa.gov/imagery/catl.html Sentral Atlantiko] iti website ti NOAA.</ref> bayat a heograpiko a paset ti Amianan nga Atlantiko, ti karakterna ket sabali unay kadagiti danum iti amianan a nagbaetan ti [[Amianan nga Amerika]] ken [[Europa]].

== Heograpia ==
[[Papeles:Porto Covo pano April 2009-4.jpg|thumb|250px|Ti Taaw Atlantiko a kas makitkita manipud idiay akinlaud a paset ti aplaya ti [[Portugal]].]]
[[Papeles:The Atlantic at Bar Harbor, ME IMG 2271.JPG|250px|thumb|right|Ti Atlantiko idiay akindaya a [[Maine]]]]

Ti Taaw Atlantiko ket nabeddengan iti laud babaen ti Amianan ken Abagatan nga Amerika. Daytoy ket maikapet iti Taaw Artiko babaen ti [[Lingsat Dinamarka]], [[Baybay Greenland]], [[Baybay Norwego]] ken [[Baybay Barents]]. Iti daya, dagiti pagbeddengan ti maitutop a taaw ket ti [[Europa]]: ti [[Kipet Gibraltar|Lingsat Gibraltar]] (nga idiay ket maikapet iti [[Baybay Mediteraneo]], ti maysa kadagiti [[pingir a baybay]]na, ken iti pasubli, ti [[Baybay Nangisit]], ken dagitoy dua ket sagidenda pay ti [[Asia]]) ken Aprika.

Iti abagatan a daya, ti Atlantiko ket tumipon iti Taaw Indiano. Ti [[maika-20 a meridiano daya|20° a meridiano daya]], nga agtartaray iti abagatan manipud iti [[Rawis Agulhas]] aginggana ti [[Antartika]] ket mangipalawag ti pagbeddenganna. Adda met dagiti turay a mangipakita iti daytoy a gumay-at iti abagatan aginggana iti Antartika, bayat a dagiti dadduma ket mangipakita daytoy a nabeddengan idiay [[Maika-60 a paralelo abagatan|60° a paralelo]] babaen ti Akin-abagatan a Taaw.<ref>[http://iodeweb5.vliz.be/oceanteacher/index.php?module=contextview&action=contextdownload&id=gen11Srv32Nme37_366 ''Limits of Oceans and Seas'']. International Hydrographic Organization Special Publication No. 23, 1953.</ref>

Iti abagatan a laud, ti [[Pasahe Drake]] ket mangikapet daytoy iti Taaw Pasipiko. Ti [[wikt:man-made|inaramid ti tao]] a [[Kanal Panama]] ket mangisilpo ti Atlantiko ken Pasipiko. Malaksid dagiti naibaga, dagiti sabali a dakkel a bagi ti danum a kadenna ti Taaw Atlantiko ket ti [[Baybay Karibe]], ti [[Golpo ti Mehiko]], [[Luek Hudson]], ti Taaw Artiko, ti Baybay Mediteraneo, ti [[Baybay Amianan]], ti [[Baybay Baltiko]], ken ti [[Baybay Keltiko]].

Daytoy ket sakupenna ti agarup a 22% iti rabaw ti Daga, ti Atlantiko ket maikadua iti kadakkel kalpasan ti Pasipiko. No mairaman dagiti kadennana a baybay, daytoy ket sakupenna ti maysa a kalawa iti agarup a {{pagbaliwen|106400000|km2|sqmi}};<ref name="brit" /> no saan nga iraman dagitoy, daytoy ket addaan iti kalawa iti {{pagbaliwen|82400000|km2|sqmi}}. Ti daga a maatianan idiay Atlantiko ket sakupenna iti uppat a beses ngem dagiti taaw ti Pasipiko ken Indiano. Ti tomo ti Atlantiko no mairaman dagiti kadennana a baybay ket 354,700,000&nbsp;kunibo kilkilometro (85,100,000&nbsp;[[kubiko milia|cu mi]]) ken no awan dagitoy ket 323,600,000&nbsp;kubiko kilkilometro (77,640,000&nbsp;cu mi).

Ti natimbeng a kaadalem ti Atlantiko kadagiti kadennana a baybay, ket {{pagbaliwen|3339|m|fathom ft|lk=out}}; no awan dagitoy ket {{pagbaliwen|3926|m|fathom ft}}. Ti kaadaleman, ti [[Nauneg a Milwaukee]] ket {{pagbaliwen|8380|m|fathom ft}} ken adda daytoy idiay [[Trinsera ti Puerto Rico]]. Ti kaakaba ti Atlantiko ket agdumaduma manipud iti {{pagbaliwen|1538|nmi|km mi|lk=in}} idiay nagbaetan ti [[Brasil]] ken [[Sierra Leone]] aginggana ti sumurok a {{pagbaliwen|3450|nmi|km mi|-2}} idiay abagatan.

== Kinapangruna iti kultura ==
Ti Taaw Atlantiko ket ninaganan babaen dagiti [[Taga-ugma a Gresia|taga-ugma a Griego]] kenni [[Atlas (mitolohia)|Atlas ti Titan]] wenno ti [[Banbantay Atlas]] a nainaganan kaniana;<ref name="MWU">{{Citation | author = Merriam-Webster | title = Merriam-Webster Unabridged | publisher = Merriam-Webster | url = http://unabridged.merriam-webster.com/unabridged/ | postscript = . | access-date = 2015-01-31 | archive-date = 2020-05-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200525084504/https://unabridged.merriam-webster.com/subscriber/login?redirect_to=%2Funabridged%2F | url-status = dead }}</ref><ref name="AHD5">{{Citation |author=Houghton Mifflin Harcourt |title=American Heritage Dictionary of the English Language |edition=maika-5 |publisher=Houghton Mifflin Harcourt |url=http://ahdictionary.com/ |postscript=.}}</ref> dagitoy dua ket mangiraman ti konsepto iti panagsarapa iti langit. Ti trans-atlantiko a panagbanniaga ket addaan iti nangruna a papel iti panagpadakkel ti Akinlaud a sibilisasion kadagiti Kaamerikaan. Ti Atlantiko ket isu ti mangisina ti "[[Daan a Lubong]]" manipud iti "[[Baro a Lubong]]". Kadagiti [[Moderno a pakasaritaan|moderno a panawen]], adda met dagiti panangiyebkas a mangibagbaga iti taaw kadagiti bassit a makaay-ayo a waya a kas ti '''ti Alog'', a mangibagbaga iti pannakabingbingay iti heograpiko ken kultura a nagbaetan ti Amianan nga Amerika ken Europa, ken naisangayan iti nagbaetan dagiti pagilian nga agsasao iti Ingles kadagiti dua a kontinente. Adu kadagiti tattao a Britaniko a mangibagbaga iti Estados Unidos ken Kanada a kas "ballasiw ti alog", ken iti baliktad.<ref>Example: BBC Click – Episode 4 Abril 2009</ref>

Ti "Nangist nga Atlantiko" ket mangibagbaga iti papel iti daytoy a taaw iti panagsukog ti pakasaritaan ti nangisit a tattao, a naipangpangruna babaen ti [[panagtagilako ti aadipen ti Atlantiko]]. Ti Irlandes a migrasion iti Estados Unidos ket isu ti kaibuksilanna no mausar ti termino a "Ti Berde nga Atlantiko" . Ti termino a "Nalabbasit nga Atlantiko" ket naus-usar idi a panangibaga ti Marxiano a konsepto iti maysa nga Atlantiko nga agtrabtrabaho a klase, ken ti Atlantiko a panagsanay dagiti [[Indihenio a tattao ti Kaamerikaan|indihenio nga Amerikano]].
<ref>{{cite web|last=David|first=Armitage|title=The Red Atlantic|url=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/reviews_in_american_history/v029/29.4armitage.html|publisher=Project MUSE|accessdate=28 Oktubre 2012}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://uncpress.unc.edu/books/11603.html |title=Archive copy |access-date=2015-01-31 |archive-date=2015-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208115318/http://uncpress.unc.edu/books/11603.html |url-status=dead }}</ref><ref>http://web-facstaff.sas.upenn.edu/~cavitch/pdf-library/Armitage_ThreeConcepts.pdf</ref>

== Dagiti panangilasin ti danum ==
[[Papeles:Circulacion termohalina.jpg|Dalan ti [[sirkulasion ti termohalina]]. Dagiti dalan iti morado ket mangirepresenta kadagiti ayus ti adalem a danum, bayat a dagiti asul a dalan ket mangirepresenta kadagiti ayus ti rabaw.|thumb]]
[[Papeles:Oceanic gyres.png|thumb|Mapa dagiti lima a nangruna nga [[Alipuno ti taaw|alipuno]] ti taaw]]

Iti katimbengan, ti Atlantiko ket ti kaapgadan a nangruna a taaw; ti [[kaapgad]] ti danum ti rabaw iti nawaya a taaw ket sumakop manipud iti 33 aginggana iti 37 a paspaset iti tunggal maysa a ribu (3.3 – 3.7%) babaen ti masa ken agdumaduma iti latitud ken tiempo. Ti panagbawbaw, panagtudtudo, panagayus iti uneg ti karayan ken panagtunaw ti [[yelo ti baybay]] ket mangimpluensia kadagiti pateg ti kaapgad ti rabaw. Urayno dagiti pateg ti kababaan a kaapgad ket iti amianan bassit ti ekuador (gapu ti napigsa a tropikal a panagtudtudo), iti sapasap dagiti kababaan a pateg ket adda kadagiti nagato nga altitud ken iti igid dagiti aplaya a sumrekan idiay dagiti dakkel a karayan. Dagiti kaapgadan a pateg ket mapasamak iti agarup a [[maika-25 a paralelo amianan|25° amianan]] ken [[maika-25 a paralelo abagatan|abagatan]], kadagiti [[subtropikal]] a rehion nga adda iti bassit a panagtudtudo ken nakaro a panagbawbaw.

Dagiti temperatura ti rabaw ti danum, nga agdumaduma iti latitud, dagiti sistema ti ayus, ken tiempo ket mangipakita ti pannakaiwarwaras ti latitud iti solar nga enerhia, ken sumakop manipud iti baba ti {{pagbaliwen|-2|C|F}} aginggana ti sumrok a {{pagbaliwen|30|C|F}}. Dagiti kangatuan a temperatura ket mapasamak iti amianan ti ekuador, ken dagiti bassit a pateg ket mabirukan kadagiti polar a rehion. Kadagiti tengnga a latitud, dagiti lugar ti kangatuan a panagdumaduma dagiti temperatura, dagiti pateg ket mabalin nga aggigiddiat babaen ti {{pagbaliwen|7|–|8|C|F}}.

Ti Taaw Atlantiko ket buklen dagiti uppat a nangruna a masa ti danum. Ti Amianan ken Abagatan nga Atlantiko a sentral a dandanum ket mangbukel ti rabaw. Ti sub-Antartiko nga agpatengnga a danum ket gumay-at kadagiti kaadalem iti  {{pagbaliwen|1000|m|fathom ft}}. Ti [[Adalem a Danum ti Amianan nga Atlantiko]] ket umabot iti kaadalem iti ad-adu ngem {{pagbaliwen|4000|m|fathom ft}}. Ti [[Baba a Danum ti Antartiko]] ket sakupenna dagiti labneng ti taaw kadagiti kaadalem iti ad-adu ngem 4,000 a metmetro.

Iti uneg ti Amianan nga Atlantiko, dagiti ayus ti taaw ket mangisalumina ti [[Baybay Sargasso]], ti dakkel a nabennat a bagi ti danum, nga addaan iti ngato ti natimbeng a kaapgad. Ti Baybay Sargasso ket aglaon kadagiti adu a gatad dagiti [[seaweed|ruot ti taaw]] ken isu pay ti pagbugian para kadagiti is [[Europeano ngaigat]] ken ti [[Amerikano nga igat]].

Ti [[epekto ti Coriolis]] ket mangibalikoskos ti danum ti Atlantiko iti agpakanawan a direksion, bayat a ti danum ti Abagatan nga Atlantiko ket agbalikoskos nga agpakanigid. Dagiti abagatan nga atab ti Taaw Atlantiko ket  semi-diurnal; a dagiti dua nga nangato nga atab ket mapasamak iti las-ud ti tunggal 24 a lunar nga or-oras. Kadagiti latitud ti ngato ti [[Maika-40 a paralelo amianan|40° Amianan]] adda met dagiti mapasamak a panapallayog ti daya-laud.

== Nagbeddengan a pagpagilian ken terteritorio ==
Dagiti estado (terteritorio iti italiko) nga addan iti aplaya iti Taaw Atlantiko (malaksid kadagiti Baybay, Baltiko ken Mediteraneo) ket:

=== Europa ===
{{div col|colwidth=30em}}
* ''{{wagayway|Azores}}'' (PRT)
* {{BEL}}
* {{DEN}}
* ''{{FRO}}'' (DEN)
* {{FRA}}
* {{DEU}}
* ''{{GGY}}'' (UK)
* {{ISL}}
* {{IRL}}
* ''{{IOM}}'' (UK)
* ''{{JEY}}'' (UK)
* {{NED}}
* {{NOR}}
* {{POR}}
* {{ESP}}
* {{SWE}}
* {{UK}}
{{div col end}}

=== Aprika ===
{{div col|colwidth=30em}}
* {{AGO}}
* {{BEN}}
* ''{{BVT}}'' (NOR)
* {{CMR}}
* ''{{wagayway|Is-isla ti Kanaria}}'' (ESP)
* {{CPV}}
* {{COD}}
* {{GNQ}}
* {{GAB}}
* {{GMB}}
* {{GHA}}
* {{GIN}}
* {{GNB}}
* {{CIV}}
* {{LBR}}
* ''{{wagayway|Madeira}}'' (PRT)
* {{MRT}}
* {{MAR}}
* {{NAM}}
* {{NGA}}
* {{COG}}
* ''{{SHN}}'' (UK)
* {{STP}}
* {{SEN}}
* {{SLE}}
* {{ZAF}}
* {{TGO}}
* ''{{ESH}} ([[Politikal a kasasaad ti Akinlaud a Sahara|tinunton babaen ti Morocco]])'' (MAR)
{{div col end}}

=== Abagatan nga Amerika ===
{{div col|colwidth=30em}}
* {{ARG}}
* {{BRA}}
* {{CHI}}
* {{COL}}
* ''{{FLK}}'' (UK)
* ''{{wagayway|Pranses a Guiana|lokal}}'' (FRA)
* {{GUY}}
* ''{{SGS}}'' (UK)
* {{SUR}}
* {{URU}}
* {{VEN}}
{{div col end}}

=== Amianan ken Sentral nga Amerika ===
{{div col|colwidth=30em}}
* {{BLZ}}
* ''{{BMU}}'' (UK)
* {{CAN}}
* {{CRI}}
* ''{{GRL}}'' (DEN)
* {{GTM}}
* {{HON}}
* {{MEX}}
* {{NIC}}
* {{PAN}}
* ''{{wagayway|Saint Pierre and Miquelon|lokal}}'' (FRA)
* {{USA}}
{{div col end}}

==== Karibe ====
{{div col|colwidth=30em}}
* ''{{AIA}}'' (UK)
* {{ATG}}
* ''{{ABW}}'' (NED)
* {{BHS}}
* {{BRB}}
* ''{{wagayway|Bonaire}}'' (NED)
* ''{{VGB}}'' (UK)
* ''{{CYM}}'' (UK)
* {{CUB}}
* ''{{CUR}}'' (NED)
* {{DMA}}
* {{DOM}}
* ''{{wagayway|Guadeloupe|lokal}}'' (FRA)
* {{GRD}}
* {{HTI}}
* {{JAM}}
* ''{{wagayway|Martinique|lokal}}'' (FRA)
* ''{{MSR}}'' (UK)
* ''{{wagayway|Saba}}'' (NED)
* ''{{PRI}}'' (USA)
* ''{{wagayway|Saint Barthélemy|lokal}}'' (FRA)
* {{SKN}}
* {{LCA}}
* ''{{SXM}}'' (NED)
* ''{{MAF}}'' (FRA)
* {{VCT}}
* ''{{wagayway|Sint Eustatius}}'' (NED)
* {{TTO}}
* ''{{TCA}}'' (UK)
* ''{{VIR}}'' (USA)
{{div col end}}

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Bibliograpia ==
* {{cite book| last = Winchester| first = Simon|title = Atlantic: A Vast Ocean of a Million Stories| year = 2010| publisher = HarperCollins UK| isbn = 978-0-00-734137-5 }}
* Kaaduan iti daytoy nga artikulo ket nagtaud manipud iti sitio ti publiko a dominio ti http://oceanographer.navy.mil/atlantic.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020221215514/http://oceanographer.navy.mil/atlantic.html |date=2002-02-21 }}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{commons-nailinia|Atlantic Ocean|{{PAGENAME}}}}
* {{CIA World Factbook link|zh|Taaw Atlantiko}}
* {{dmoz|Science/Environment/Water_Resources/Oceans|Tataaw}}
* [http://www.cartage.org.lb/en/themes/geoghist/histories/history/hiscountries/A/atlanticocean.html www.cartage.org.lb]

{{Coord|0|N|30|W|type:waterbody_scale:100000000|display=title}}

{{Listaan dagiti baybay}}
{{Dagiti rehion iti lubong}}
{{Kontrol ti autoridad}}

[[Kategoria:Taaw Atlantiko]]
[[Kategoria:Tataaw]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]