Kitaen ti taudan para iti Astronomia

{{Napili nga artikulo}}[[Papeles:Starsinthesky.jpg|thumb|Ti maysa a [[bituen]]-nga agporporma ti rehion idiay [[Dakkel a Magallanes nga Ulep]], maysa daytoy a [[rinangis nga ariwanas]].]]
[[Papeles:Crab Nebula.jpg|thumb|right| Ti maysa a ladawan ti [[Nebula a Rasa]], nabatbati iti bimtak a [[supernova a tidda]], ala iti Teleskopio Hubble]]

Ti '''astronomia''' ket maysa a [[masna a siensia]] a tulagan ti panagadal dagiti [[Astronomiko a banag|nainlangitan a banag]] (a kas dagiti [[bituen]], [[planeta]], [[bandús]], [[nebula]], [[raay ti bituen]] ken [[ariwanas|dagiti ariwanas]]) ken penomena a nagtaud ti ruar ti [[tangatang iti Daga]] (a kas ti [[Kosmiko a mikroonda a lugar iti likud a panagsilnag|kosmiko a lugar iti likud a panagsilnag]]). Mairebbeng daytoy ti ebolusion, pisika, kimiko, meteorolohia, ken panaggunay dagiti nainlangitan a banag, ken dagiti pay [[maipapan ti bagi a kosmolohia|panagporma ken panagrang-ay iti law-ang]].

Ti astronomia ket maysa kadagiti kadaanan a siensa. Dagiti prehistoriko a kultura nagibatida kadagiti astronomiko nga artepakto a kas dagiti [[Ehipsio nga astromonia|Ehipsio a monumento]], [[Nubiano a piramido|Nubiano a monumento]] ken [[Stonehenge]], ken dagiti immuna a sibilisasion a kas dagiti [[Babiloniko nga astronomai|Babiloniko]], [[Griego nga astronomia|Griego]], [[Insik nga astronomia|Insik]], [[Indio nga astronomia|Indio]], [[Tattao nga Irani|Irani]] ken [[Maya a sibilisasion|Maya]] ket nagaramidda kadagiti naipamuspusan a panagpalpaliiw iti [[rabii a langit]]. Nupay kasta, ti panagparnuay iti [[teleskopio]] ket nasken sakbay a ti astronomia ket naiparang-ay iti maysa a moderno a siensia. Iti pakasaritaan, ti astronomia ket nangiraman kadagiti disiplina a nadumduma a kas dagiti [[astrometria]], [[nailangtan a panaglayag]], panagpalpaliiw nga astronomia, ti panagaramid kadagiti [[kalendario]], ken [[astrolohia]], ngem ti propesional nga astronomia iti agdama nga aldaw ket naipanunotanen a kapadpada iti agdama nga aldaw nga [[astropisika]].

Idi panawen ti maika-20 a siglo, ti paset iti propesional nga astronomia nabingay iti [[panagpalpaliiw nga astronomia|panagpalpaliiw]] ken dagiti teoretiko a sanga. Ti panagpalpaliiw nga astronomia ket naipakatengngaan ti isip para iti panagala kadagiti datos manipud ti panagpalpaliiw kadagiti nanilangitan a banag, a dagitoy ket mausig nga agusar kadagiti kangrunaan a pamunganayan  iti pisika. Ti teoretiko nga astronomia ket maidaya nga agturong ti panagrang-ay iti kompiuter wenno dagiti mausig a modelo a mangilawlawag kadagiti astrnomiko a banag ken penomena. Dagitoy dua a paset ket agraemda iti tunggal maysa, a ti teoretiko nga astronomia ket agsuksukimat ti panagipalawag ti nagbagan tipanagpalpaliiw, ken dagiti panagpalpaliiw nga inusar tapno mapasingkedan dagiti nagbanagan ti teoria.

Dagiti [[agdadamo nga astronomia|agdadamo nga astronomo]] ket naikaitedda kadagiti kontribusion kadagiti nangruna a panagduktal ti astronomia, ken ti astronomia ket maysa kadaigiti bassit laeng a siensia a dagiti agdadamo ket mabalinda a mapakabaelan iti aktibo a karebbengan, a naipangpangruna iti panagduktal ken panagpalpaliiw iti aglabas a [[penomena]].

Ti astronomia ket saan koma a maiyallilaw iti [[astrolohia]], ti pammati a sistema a mangitunton a ti pannakibiang ti nagtagitaoan ket mainaig kadagiti puesto dagiti nainlangitan a banag. Uray no dagitoy  [[Astrolohia ken astronomia|dua a paset]] ket makibinningayda ti kadawyan a nagtaudan dagitoy tattan ket interoda a naisangayan.<ref name="new cosmos">{{cite book|first=Albrecht |last=Unsöld|first2=Bodo |last2=Baschek |first3=W.D. |last3=Brewer|title=Ti Baro a Kosmos : Ti Panagiyamammo ti Astronomia ken Astropisika|year=2001| location=Berlin, New York|publisher=Springer|isbn =3-540-67877-8}}</ref>

==Dagiti balikas==
Ti balikas nga ''astronomia'' (manipud dagiti [[Taga-ugma a Griego|Griego]] a balikas nga ''astron'' (''[[wiktionary:ἄστρον#Ancient Greek|ἄστρον]]''), "bituen" ken [[wiktionary:-nomy|-nomy]] manipud ti ''nomos'' (''[[wiktionary:νόμος#Ancient Greek|νόμος]]''), "linteg" wenno "kultura") literal a kayatna a saoen ket ti "linteg dagiti bituen" (wenno "kultura dagiti bituen" depende ti panakaipatarus).

===Panagusar ti terminno nga "astronomia" ken "astropiska"===

Iti sapapsap, ti termino nga "astronomia" wenno "astropisika" ket mabalin nga usaren a mangitudo iti daytoy a suheto.<ref name="scharrinhausen">{{cite web
|title=Usiosero ti Kaipapanan ti Astronomia: Ania kadi ti paggiddiatan a nagbaetan ti astronomia ken astropisika?
|url=http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=30
|first=B. |last=Scharringhausen
|accessdate=20 Hunio 2007}}</ref><ref name="odenwald">{{cite web
|title=Dagiti naidulin a Saludsod ken Sungbat ti Astronomia: Ania kadi ti paggiddiatan a nagbaetan ti astronomia ken astropisika?
|url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q449.html
|first=S. |last=Odenwald
|accessdate=20 Hunio 2007}}</ref><ref name="pennstateerie">{{cite web
|title=Penn State Erie-a Pagadalan iti Siensia-Astronomia ken Astrophisika
|url=http://www.erie.psu.edu/academic/science/degrees/astronomy/astrophysics.htm
|accessdate=20 Hunio 2007}}</ref> Naibatay iti nainget a panagilawlawag ti diksionario, dagiti "astronomia" ket mangitudo "ti panagadal kadagiti panggep ken banag iti ruar ti tangatang ti Daga ken dagiti bukodda a kaipappanan ti bagi ken dagiti bukodda a kimiko a tagikua"<ref name="mw-astronomy">{{cite web
|title=Merriam-Webster Online
|work=Dagiti nagbanagan par aiti "astronomia"
|url=http://www.m-w.com/dictionary/astronomy
|accessdate=20 Hunio 2007}}</ref> ken ti "astropisika" ket mangitudo ti sanga iti astronomia a mangitulag "dagiti panagkukua, maipapan ti bagi a tagikua, ken dinamiko a panagaramid kadagiti nailangtan a banag ken penomena".<ref name="mw-astrophysics">{{cite web
|title=Merriam-Webster Online
|work=Dagiti nagbanagan para iti "astropisika"
|url=http://www.m-w.com/dictionary/astrophysics
|accessdate=20 Hunio 2007}}</ref> Adda dagiti kaso, a kas ti pannakayamammo ti immuna a libro a pagadalan a ''Ti Maipapan ti Bagi a Law-ang'' babaen ni [[Frank Shu]], "astronomai" ket mabalin nga usaren a mangipalawag ti kababalin a panagadal iti daytoy a suheto, a ti "astropisika" ket inusar a pannakaipalawag ti maidaya ti pisika a bersion iti daytoy a suheto.<ref name="shu1982">{{cite book
|first = F. H. |last=Shu
|title = Ti Maipapan ti Bagi a Law-ang
|publisher = Dagiti Libro ti Unibersidad ti Siensia
|year = 1982
|location = Mill Valley, California
|isbn = 0-935702-05-9}}</ref> Nupay kasta, gapu dagiti moderno a panagsuksukisok ti astronomia ket mangitulag kadagiti suheto a maikabagian ti pisika, ti moderno nga astronomia ket mabalin a matawagan iti astropisika.<ref name="scharrinhausen"/> Adda dagiti bassit a paset, a kas ti astrometria, ket puro nga astronomia nga adadda pay ngem astropisika. Dagiti nadumaduma a departamento a pagaramidan dagiti sientista ti panagsukisok iti daytoy a suheto ket mabalin nga agusar ti "astronomia" ken "astropisika," paset a depende no ti departamento ket naipakasaritaan a kimmappon iti pisika a departamento,<ref name="odenwald"/> ken adu kadagiti propesional nga astronomo ket addaanda iti pisika nga adadda ngem dagiti grado nga astronomia.<ref name="pennstateerie"/> Maysa kadagiti agpakauna a sientipiko a warnakan iti daytoy a paset ket ti Europeano a warnakan a nanaganan ti [[Astronomia ken Astropisika]]. Dagiti agpakauna a warnakan nga Amerikano ket ti [[Ti Astropisika a Warnakan]] ken [[Ti Astronomiko a Warnakan]].

==Pakasaritaan==
{{Main|Pakasaritaan iti astronomia}}
{{Adu pay|Arkeoastronomia|Listaan dagiti astronomo}}

[[Papeles:Planisphæri cœleste.jpg|thumb|Ti nainlangitan a mapa manipud ti maika-17 a siglo, babaen ti Danes a kartograpo a ni [[Frederik de Wit]].]]
Idi un-unana nga aldaw, ti astronomia ket binukel laeng ti panagpalpaliiw ken dagiti maipadpadto a panaggunay dagiti banag a makitkita babaen ti mata laeng. Kadagiti dadduma a lokasion, a kas ti [[Stonehenge]], dagiti nasapa  kultura ket nagurnosda kadagiti adu nga artipakto a mabalin a dagitoy ket adda kadagiti kapanggepan ti astronomia. Iti maipatinayon kadagiti seremonia a pangusar, dagitoy nga obserbatorio ket mabalin a mausar a panangikeddeng dagiti tiempo, ti nangruna a banag ti pannakaammo ti panagmula dagiti maapit, ken ti pay pannakaawat ti kaatiddog ti tawen.<ref name="history">Forbes, 1909</ref>

Sakbay a naparnuay dagiti ramit a kas ti teleskopio, ti nasapa a panagadal dagiti bituen ket naar-aramid laeng kadagiti lugar a mabalin a magun-od, a kas dagiti natayag a pasdek ken dagiti nangato a lugar nga inus-usar laeng ti mata. Idi rimmang-ay ti sibilisasion, a naipangpangruna idiay [[Babiloniko nga astronomia|Mesopotamia]], [[Insik nga astronomia|Tsina]], [[Ehipsio nga astronomia|Ehipto]], [[Griego nga astronomia|Gresia]], [[Indiano nga astronomia|India]], ken [[Maya a sibilisasion|Tengnga nga Amerika]], naaramid dagiti astronomiko nga obserbatorio, ken dagiti kapanunotan ti katutubo ti law-ang ket nangrugi a nasukisok. Kaaduan kadagiti nasapa nga astronomia ket pudno a binukel ti panagimapa kadagiti puesto dagiti bituen ken dagiti planeta, ti siensia tattan a naitudtudo a kas ti  [[astrometrio]]. Manipud kadagitoy a panagpalpaliiw, dagiti nasapa a naipanpanunotan kadagiti planeta ket naporma, ken ti kasasaad ti Init, Bulan ken Daga iti law-ang ket pilosopiko a nasukisok. Ti Daga ket nainpamattian nga isu ti sentro ti law-ang a ti Init, ti Bulan ken dagiti bituen ket agpalpalikmut ti lawlawna. Daytoy ket naam-ammuan a kas ti [[heosentriko a modelo]] ti law-ang, wenno ti [[Ptolemaiko a sistema]], a nainaganan daytoy babaen kenni [[Ptolomeo]].<ref>{{cite book|last=DeWitt|first=Richard|title=Dagiti sirmata ti lubong: Ti Pangyuna ti Pakasaritaan ken Pilosopia ti Siensia|year=2010|publisher=Wiley|location=Chichester, Inglatera|isbn=1-4051-9563-0|page=113|chapter=Ti Ptolemaiko a Sistema}}</ref>

Ti naisangsangayan a nangruna a nasapa a naiparang-ay ket isu idi ti panagrugi ti matematiko ken sientipiko nga astronomia, a nagrugi kadagiti [[Babiloniko nga astronomia|Babilonio]], a nangipundar kadagiti pundasion para kadagiti sumaganad nga astronomiko a tinawtawid a naparang-ay kadagiti adu a ken sabsabali a sibilisasion.<ref>{{cite journal|title=Scientific Astronomy in Antiquity|author=Aaboe, A. |journal=Pilosopiko a Transaksion ti Naarian a Kagimongan|volume=276|issue=1257|year=1974|pages=21–42|jstor=74272|doi=10.1098/rsta.1974.0007|bibcode = 1974RSPTA.276...21A }}</ref> Ti [[Babiloniko nga astronomia|Babilonio]] ket naduktalanda a [[dagiti lunar a salip]] ket nagsubsublida babaen dagiti siklo a naam-ammuan a kas ti [[Saros a siklo|saros]].<ref>{{cite web|url=http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|title=Dagiti salip ken ti Saros|publisher=NASA|accessdate=28 Oktubre 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071030225501/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|archivedate=2007-10-30|url-status=dead}}</ref>
[[Papeles:AiKhanoumSunDial.jpg|thumb|upright|Ti Griego nga ekuador nga [[init a pagorasan]], [[Alehandra idiay Oxus]], tatta nga aldaw nga [[Apganistan]] maika-3 ken maika-2 a siglo BCE.]]
Kalpasan dagiti Babilonio, adda dagiti adu a panagrang-ay ti astronomia a naaramid idiay [[taga-ugma a Gresia]] ken ti [[Helenistiko a sibilisasion|Helenistiko]] a lubong. Ti [[Griego nga astronomia]] ket naiyuna a naidasig babaen ti panagsukisok ti nanakem, pisikal a panakailawlawag para iti nainlangitan a penomena.<ref>{{Cite book| last = Krafft| first = Fritz| year = 2009| contribution = Astronomia| editor-last = Cancik| editor-first = Hubert| editor2-last = Schneider| editor2-first = Helmuth| title = Baro a Pauly ni Brill}}</ref> Idi maika-3 a siglo BC, ni [[Aristarko iti Samos]] ket nagkarkulo ti kadakkel ti Daga, ken rinukodna ti [[Ni Aristarko iti Kadakkel ken Kaadayo|kadakkel ken kaadayo ti Bulan ken ti Init]], ken isu ti immuna a nangidiaya ti [[heliosentrismo|heliosentriko]] a modelo ti of sistema a solar. Idi maika-2 a siglo BC, ni [[Hiparko]] ket naduktalanna ti [[presesion]], kinarkulona ti kadakkel ken kaadayo ti Bulan ken nagparnuay kadagiti kasapaan a naam-ammuan nga astronomiko a ramramit a kas ti [[astrolabio]].<ref>{{cite web|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Hipparchus.html|title=Hiparko iti Rodas|publisher=Pagadalan iti Matematika ken Estadistika, Unibersidad ti St Andrews, Eskosia|accessdate=28 Oktubre 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071023062202/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Hipparchus.html|archivedate=2007-10-23|url-status=live}}</ref> Ni Hiparko ket nagpartuat pay ti konprehensibo a katologo dagiti 1020 a bituen, ken kaaduan kadagiti konstelasion ti akin-amianan a hemisperio a naala manipud ti Griego nga astronomia.<ref>Thurston, H., [http://books.google.com/books?id=rNpHjqxQQ9oC&pg=PA2 ''Nasapa nga Astronomia.''] Springer, 1996. {{ISBN|0-387-94822-8}} p. 2</ref> Ti [[Antikythera a mekanismo]] (c. 150–80 BC) ket maysa idi a nasapa nga [[analogo a kompiuter]] a naidaremdem a mangkarkulo ti lokasion ti [[Init]], [[Bulan]], ken dagiti [[planeta]] para iti naited a petsa. Dagiti teknolohiko nga artipakto nga adda ti kapadpada a karikut ket saan a naiparuar aginggana idi maika-14 a siglo, nga idi ti mekaniko nga [[astronomiko a pagorasan]] ket rimmuar idiay [[Europa]].<ref name=insearchoflosttime>{{cite journal|last1=Marchant|first1=Jo|title=Panagsuksukisok ti napukaw nga oras|journal=Nature|volume=444|issue=7119|pages=534–8|year=2006|pmid=17136067|doi=10.1038/444534a|bibcode = 2006Natur.444..534M }}</ref>

Idi las-ud ti Tenga a Pnawen, ti astronomia ket kaaduan a nagtaltalinaay idiay [[Tengnga a Panawen|mediebal]] nga Europa, aginggana idi maika-13 a siglo. Nupay kasta, ti [[Astronomia iti mediebal Islam|astronomia ket rimmang-ay idiay Islamiko a lubong]] ken dagiti dadduma pay a paset ti lubong. Daytoy ti nakaiturongan ti pannakairuar dagiti immuna nga astronomiko nga [[obserbatorio]] iti [[Muslim a lubong]] babaen idi nasapa a maika-19 a siglo.<ref name=Kennedy-1962>{{Cite journal |last=Kennedy |first=Edward S. |year=1962 |title=Panagrepaso: ''Ti Obserbatorio iti Islam ken ti Bukodna a Lugar iti Sapasap a Pakasaritaan ti Obserbatorio'' babaen ni Aydin Sayili |journal=Isis (warnakan) |volume=53 |issue=2 |pages=237–239 |doi=10.1086/349558 }}</ref><ref name = "Micheau-992-3">{{Cite journal|last=Micheau|first=Francoise|title=Dagiti Sientipiko nga Instituto iti Mediebal nga Asideg a Daya|pages=992–3}}, iti {{Harv|Rashed|Morelon|1996|pp=985–1007}}</ref><ref>{{cite book |last=Nas |first=Peter J|title=Urban Symbolism|year=1993 |publisher=Brill Academic Publishers |isbn=90-04-09855-0|page=350}}</ref> Idi 964, ti [[Andromeda nga Ariwanas]], ti kadakkelan nga [[ariwanas]] idiay [[Lokal a Grupo]], a naglaon ti [[Nagririmpuok a Bitbituen]], ket naduktalan idi babaen ti Persiano nga astronomo a ni [[Abd al-Rahman al-Sufi|Azophi]] ken immun-una nga inpalpalawag idiay ''[[Libro dagiti Saan nga Agkutkuti a Bituen]]''.<ref name="NSOG">{{cite book |last= Kepple |first= George Robert |author2= Glen W. Sanner |title= Ti Rabii a Langit Pagsurotan ti Agpalpaliiw, Tomo 1 |publisher= Willmann-Bell, Inc |year= 1998 |isbn= 0-943396-58-1 |page=18}}</ref> Ti [[SN 1006]] a [[supernova]], ti karaniagan nga [[apparent magnitude|nalawag a magnitud]] nga estelar a pasamak iti nairehistro  apakasaritaan, ket napaliiw idi babaen ti Ehipsio Arabiko nga astronomo a ni [[Ali ibn Ridwan]] ken dagiti [[Insik nga astronomia|Insik nga astronomo]] idi 1006. Adda dagiti nalatak nga Islamiko nga (kadawyan ket Persiano ken Arabo) nga astronomo a nakaited kadagiti nangruna a kontribusion iti siensia ket mairaman ni [[Al-Battani]], [[Thebit]], [[Abd al-Rahman al-Sufi|Azophi]], [[Ja'far ibn Muhammad Abu Ma'shar al-Balkhi|Albumasar]], [[Abu Rayhan Biruni|Biruni]], [[Abū Ishāq Ibrāhīm al-Zarqālī|Arzachel]], [[Al-Birjandi]], ken dagiti astronomo ti [[Maragheh nga Obserbatorio|Maragheh]] ken [[Ulugh Beg nga Obserbatorio|Samarkand]] nga obserbatorio. Dagiti astronomo iti las-ud ti dayta a panawen ket nangipaammoda kadagiti adu nga [[Listaan dagiti Arabiko a naganti bituen|Arabiko a nagan a tattan ket maus-usar para kadagiti agmaymaysa a bituen]].<ref name="short history">{{cite book|first=Arthur|last=Berry|title=Ti Ababa a Pakasaritaan ti Astronomia Manipud ti Immun-una a Panawen Aginggana ti Maikasangapulo ket siam a Siglo|publisher=Dover Publications, Inc.|location=New York|year=1961|isbn=0-486-20210-0}}</ref><ref name="Cambridge history">{{cite book|editor=Hoskin, Michael|title=Ti Cambridge nga Ababa a Pakasaritaan ti Astronomia|publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan|year=1999|isbn = 0-521-57600-8}}</ref> Naipampamattian pay a dagiti tidda ti nadaddadael idiay [[Nalatak a Zimbabwe]] ken [[Timbuktu]]<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/?id=Pk-bZMS_KdUC&pg=PA103&lpg=PA103|title= Ti naarian a pagarian iti Ghana, Mali, ken Songhay: biag idiay mediebal nga Aprika|first=Pat|last= McKissack|author2= McKissack, Frederick|year=1995|publisher=H. Holt|isbn=978-0-8050-4259-7}}</ref> ket mabalin a nangibalay ti maysa nga astronomiko nga obserbatorio.<ref>{{cite journal|url=http://www.newscientist.com/article/dn3137-eclipse-brings-claim-of-medieval-african-observatory.html|title=Ti salip ket nangiyeg ti pannakaitunton ti mediebal nga Aprikano nga obserbatorio|year=2002|journal=Baro a Sientista|accessdate=3 Pebrero 2010|last=Clark|first=Stuart|author2=Carrington, Damian}}</ref> Dagiti Europeano ket datida a namatmati nga awan ti astronomiko a panagpalpaliiw iti sakbay ti kolonial a Tengnga a Panawen a [[sub-Sahara nga Aprika]] ngem dagiti moderno a nadukduktalan ket mangipakpakita ti sabali.<ref>{{cite web|url=http://www.scienceinafrica.co.za/2003/november/cosmic.htm|title=Agsuksukisok ti Kosmiko nga Aprika ti Aprika nga astronomia|accessdate=3 Pebrero 2002|publisher=Siensia idiay Aprika|archive-date=2003-12-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20031203055223/http://www.scienceinafrica.co.za/2003/november/cosmic.htm|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|url=http://books.google.com/?id=4DJpDW6IAukC&pg=PA180&lpg=PA180|title=Astronomia ti Aprikano a Kultura |author =Jarita C. Holbrook|author2=Medupe, R. Thebe|author3 = Urama, Johnson O.|publisher=Springer|year=2008|isbn=978-1-4020-6638-2}}</ref><ref>{{cite web|url=http://royalsociety.org/news.asp?year=&id=4117|title=Dagiti Aprikano ket nagad-adalda iti astronomia idi mediebal a panawen|date=30 Enero 2006|publisher=Ti Naarian a Kagimongan|accessdate=3 Pebrero 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080609112829/http://royalsociety.org/news.asp?year=&id=4117|archivedate=2008-06-09|url-status=live}}</ref><ref>Stenger, Richard [http://articles.cnn.com/2002-12-05/tech/zimbabwe.observatory_1_supernova-forecast-eclipses-star?_s=PM:TECH Ti bituen ket nangipalpalawag ti Aprikano a 'Stonehenge']. CNN. Disiembre 5, 2002. Naala idi 2011-12-30.</ref>

===Sientipiko a rebolusion===

[[Papeles:Galileo moon phases.jpg|thumb|upright|Dagiti inladawan ken pinalpaliiw ni [[Galileo]] iti [[Bulan]] ket nangiparang a ti rabawna ket kabanbantayan.]]

Idi las-ud ti [[Renasimiento]], ni [[Nicolaus Copernicus]] ket nangisingasing ti maysa a [[heliosentriko a modelo]] ti [[sistema a solar]]. Dagiti obrana ket insalsalakan, pinadakkel, ken sinimpa babaen ni [[Galileo Galilei]] ken [[Johannes Kepler]]. Ni Galileo ket nagpabaro babaen ti panag-usar kadagiti teleskopio tapno mapasayaat dagitipanagpalpaliiwna.<ref name=f58-64/>

Ni Kepler ket isu idi ti immuna anagaramid ti sistema a nangipalpalawag kadagii husto a salaysay ti panaggunay dagiti planeta nga adda ti Init iti tengnga. Nupay kasta, ni Kepler ket saan a nagballigi a nagaramid ti pagannurotan a teoria para kadagiti linlinteg a sinursuratna.<ref>Forbes, 1909, pp. 49–58</ref> Daytoy ket naaramid babaen ti pinarnuay ni [[Isaac Newton]] a [[nainlangitan a dinamika]] ken ti [[grabidad|linteg ti panagguyod]] tapno maikanungpalan a maipalpalawag dagiti panaggunay dagiti planeta. Ni Newton ket nagparang-ay pay ti [[agballatek a teleskopio]].<ref name=f58-64>Forbes, 1909, pp. 58–64</ref>

Dagiti adu pay a pannakaduktal ket gapu kadagiti pannakaparang-ay ti kadakkel ken kasayaat dagiti teleskopio. Adda dagiti nasaysayaat a katologo dagiti bituen a pinataud babaen ni [[Nicolas Louis de Lacaille|Lacaille]]. Ti astronomo a ni [[William Herschel]] ket nagaramid kadagiti naisalaysayan a katologo dagiti nebulosidad ken rimpuok, ken idi 1781 nakaduktal ti planeta a [[Uranus]], ti immuna a nabirukan a planeta.<ref>Forbes, 1909, pp. 79–81</ref> Ti kaadayo ti maysa a bituen ket nairanngarang idi 1838 idi ti [[paralahe]] ti [[61 Cygni]] ket rinukod idi ni [[Friedrich Bessel]].<ref>Forbes, 1909, pp. 147–150</ref>

Idi las-ud ti maika-18 ken 19 a sigsiglo, ti pannakaikaskaso iti [[tallo a bagi a parikut]] babaen ni [[Leonhard Euler|Euler]], [[Alexis Claude Clairaut|Clairaut]], ken ni [[Jean le Rond d'Alembert|D'Alembert]] ket nangiturong ti nakanatad a panagipadto kadagiti panggep a panaggunay ti Bulan ken dagiti planeta. Daytoy nga obra ket pinasayaat babaen ni [[Joseph Louis Lagrange|Lagrange]] ken ni [[Pierre Simon Laplace|Laplace]], a nangpalubos a makarkulo ti masa dagiti planeta ken  bulbulan manipud kadagiti panagkutkutida.<ref>Forbes, 1909, pp. 74–76</ref>

Dagiti naisangsangayan a pannakaparang-ay ti astronomia ket gapuanan  ti pannakaiyamaamo ti baro a teknolohia, a mairaman ti [[espektroskopio]] ken [[otograpia]]. Ni [[Joseph von Fraunhofer|Fraunhofer]] ket nakaduktal kadagiti agarup a 600 a banda ti espektro ti Init idi 1814–15, a daytoy ket, idi 1859, ni [[Gustav Kirchhoff|Kirchhoff]] ket nangipakita kadagiti taudan  ti kaadda dagiti nadumaduma nga elemento. Dagiti bituen napasingkedan a kapadpada ti Init ti Daga, ngem adda dagiti nawatiwat a sakup dagiti [[temperatura]], [[masa]], ken kadakkel.<ref name="short history" />

Ti kaadda ti ariwanas ti Daga, ti [[Nagririmpuok a Bitbituen]], a kas maysa a nailasin a grupo dagiti bituen, ket napasinkedang laeng idi maika-20 a siglo, a mairaman ti kaadda dagiti "akin-ruar" nga ariwanas, ken kalpasan ti daytoy, ti pannakaipalawag ti [[Law-ang]], a nakitkita iti panagadayo dagiti kaaduan nga ariwanas manipud ti kaniatayo.<ref name=Belkora2003>{{cite book|author=Belkora, Leila|title=Panagtartaripato kadagiti kalangitan: ti sarita ti pannakaduktaltayo iti Nagririmpuok a Bitbituen|isbn=978-0-7503-0730-7|url=http://books.google.com/?id=qBM-wez94WwC&printsec=frontcover|publisher=CRC Press|year=2003|pages=1–14}}</ref> Ti moderno nga astronomia ket nakaduktal pay kadagiti adu a naisalsalumina a banbanag a kas dagiti [[quasar]], [[pulsar]], [[blazar]], ken dagiti [[radio nga ariwanas]], ken nagus-usar kadagitoy a panagpalpaliiw tapno makaparang-ay kadagiti maipapan iti bagi a teoria a mangipalpalawag kadagitoy a banbanag iti termino dagiti maipadpada a naisalsalumina a banbanag a kas dagiti [[nangisit nga abut]] ken dagiti [[neutron a bituen]]. Ti [[maipapan iti bagi a kosmolohia]] ket nakaaramid kadagiti adu a panagrang-ay idi las-ud ti maika-20 a siglo, nga adda ti modelo ti [[Big Bang]] nga adu a nasupsuportaran babaen kadagiti ebidensia nga inted babaen ti astronomia ken pisika, a kasla iti [[kosmiko a mikroonda a likudan a radiason]], ti [[linteg ni Hubble]], ken ti [[Big Bang a nukleosintesis|kosmolohiko a kaadu dagiti elemento]]. Dagiti [[limbang a teleskopio]] ket nangpalubos kadagiti panagrukod kadagiti paset ti elektromagnetiko nga espektro a kadawyan a nalappedan wenno pusasawan babaen ti tangatang.

==Mapalpaliiw nga astronomia==

{{Nangruna|Mapalpaliiw nga astronomia}}

Iti astronomia, ti kangrunaan a taudan kadagiti pakaammo a maipanggep dagiti [[nainlangitan a bagi]] ken dagiti dadduma pay a banag ket ti makitkita a [[lawag]] wenno ti sapasap ti [[elektromagnetiko a radiasion]].<ref>{{cite web|url = http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/emspectrum.html|title = Elektromagnetiko nga Espektro|publisher = NASA|accessdate = 8 Septiembre 2006|archiveurl = https://web.archive.org/web/20060905131651/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/emspectrum.html|archivedate = 2006-09-05|url-status = live}}</ref> Ti mapalpaliiw nga astronomia ket mabalin a mabingbingay babaen kadagiti napalpaliiw a rehion ti [[elektromagnetiko nga espektro]]. Adda dagiti paset ti espektro a mabalin a mapaliiw manipud ti rabaw ti [[Daga (planeta)|Daga]], bayat a dagiti dadduma a paset ket mabalin a mapaliiw laeng manipud ti nangato a lugar wenno ti limbang. Ti naisangsangayan a pakaammo kadagitoy a subpaset ket naited dita baba.

===Radio nga astronomia===

[[Papeles:USA.NM.VeryLargeArray.02.jpg|thumb|Ti [[Very Large Array|Dakkel Unay a Rimpuok]] idiay [[New Mexico]], ti kas pagarigan ti maysa a [[radio a teleskopio]]]]

{{Nangruna|Radio nga astronomia}}

Ti radio nga astronomia ket adalenna ti radiasion dagiti [[wavelength|kaatiddog ti allon]] a dakdakkel ngem ti agarup a maysa a milimetro.<ref name="cox2000">{{cite book
|editor=Cox, A. N.
|title=Astropisikal a Kuantidan ni Allen
|year=2000
|url=http://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA124
|publisher=Springer-Verlag
|page=124
|location=New York
|isbn=0-387-98746-0}}</ref> Ti radio nga astronomia ket maigiddiat manipud kadagiti sabali a porma ti mapalpaliiw nga astronomia gapu a ti napaliiw a [[allon ti radio]] ket mabalin a matrato a kas dagiti [[allon]] ngem kas dagiti mapagtalkan a [[poton]]. Isu nag, daytyoy ket nalaklaka a marukod ti [[amplitud]] ken [[Paset (allon)|paset]] dagiti allon ti radio, a dagitoy ket saan a nalaka a maaramid kadagiti ababa a kaatiddog ti allon.<ref name="cox2000"/>

Urayno adda dagiti [[allon ti radio]] a mapatpataud babaen dagiti astronomiko a banag iti porma iti [[radiason ti nangisit a bagi|sengngaw ti pudot]], kaaduan kadagiti radio a sengngaw a mapalpaliiw manipud ti Daga ket makitkita iti porma iti [[sinkrotron a radiasion]], a daytoy ket mapataud no dagiti [[elektron]] ket agbalbalatokda kadagiti [[magnetiko a lugar]].<ref name="cox2000"/> Iti maipatinayon, adda dagiti bilang dagiti [[espektral a linia]]  a mapataud babaen ti [[interestelar nga alingasaw]], a kas ti [[hidroheno]] nga espektral a linia iti 21&nbsp;cm, ket mabalin a mapaliiw kadagiti atiddog nga allon ti radio.<ref name="shu1982"/><ref name="cox2000"/>

Adda dagiti nawatiwat a kita dagiti mapaliiw a banag iti kaatiddog ti allon nga allon ti radio, ket mairaman dagiti [[supernova]], interestelar nga alingasaw, dagiti [[pulsar]], ken dagiti [[aktibo a galaktiko a katengngaan]].<ref name="shu1982"/><ref name="cox2000"/>

===Inpranalabbasit nga astronomia===
{{Nangruna|Inpranalabbasit nga astronomia}}

Ti inpranalabbasit nga astronomia ket mangipanggep ti pannakaduktal ken panagusig iti [[infrared|inpranalabbasit]] a radiasion (kaatiddog dagiti allon nga atatiddog ngem ti nalabbasit a lawag). Malaksid iti [[wavelengths|kaatiddog dagiti allon]] nga asideg ti makitkita a lawag, ti inpranalabbasit a radiason ket nakaro a masagsagepsep babaen ti tangatang, ken ti tangatang ket agpataud kadagiti adu a sengngaw ti inpranalabbasit. Iti gapuna daytoy, dagiti oberbatorio ti inpranalabbasit ket nasken a mabirukan iti nangato, namaga a luglugar wenno iti limbang. Ti inpranalabbaga nga espektro ket nasayaat kadagiti panagadadalkadagiti banag a nalamiis unay nga agrangarang ti makitkita a lawag, a kasla dagiti planeta ken dagiti [[sirkumestelar ar disko]]. Dagiti at-atiddog nga atiddog nga allon ti inpranalabbasit ket mabalinda pay a serrekan dagiti ulep ti tapok a manglapped ti makitkita a lawag, a mangipalubos ti panagpalpaliiw kadagiti ubbing a bituen kadagiti [[molekular nga ulep]] ken dagiti bugas dagiti ariwanas.<ref>{{cite news
|author=Staff|date=11 Septiembre 2003
|title=No apay a ti inpranalabbasit ng astronomia ket nadayeg a topiko
|publisher=ESA
|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMX9PZO4HD_FeatureWeek_0.html
|accessdate=11 Agosto 2008}}</ref> Adda dagiti molekula ket napigsada nga agraniag iti inpranalabbasit. Daytoy ket mabalin nga usaren ti panagadal ti kimika idiay limbang; ken ti naisangsangayan mabalin daytoy nga agbduktal ti danum kadagiti bandus.<ref>{{cite news
|title=Inpranalabbasit nga Espektroskopia – Ti Pakadagupan
|publisher=NASA/IPAC
|url=http://www.ipac.caltech.edu/Outreach/Edu/Spectra/irspec.html
|accessdate=11 Agosto 2008
|archive-date=2016-07-16
|archive-url=https://web.archive.org/web/20160716031530/http://www.ipac.caltech.edu/outreach/Edu/Spectra/irspec.html
|url-status=dead
}}</ref>

===Optikal nga astronomia===

[[Papeles:The Keck Subaru and Infrared obervatories.JPG|thumb|Ti [[Subaru a Teleskopio]] (kanigid) ken [[Keck nga Obserbatorio]] (tengnga) diay [[Mauna Kea]], dagitoy dua ket kas pagarigan ti obserbatorio nga agtigtignay iti asideg ti inpranalabbaga ken makitkita nga atiddog ti allon. Ti [[NASA Infrared Telescope Facility|NASA a Pasdek ti Inpranalabbasit a Teleskopio]] (kanawan) ket maysa a kas pagarigan ti teleskopio nga agtigtignay laeng iti asideg ti inpranalabbaga ken makitkita nga katiddog ti allon.]]

{{Nangruna|Optikal nga astronomia}}

Iti naipakasaritaan, ti optikal nga astronomia, ken natawtawagan pay a kas ti makitkita a lawag nga astronomia, ket isu ti kadaanan a porma iti astronomia.<ref name="moore1997">{{cite book
|author=Moore, P.
|title=Atlas iti Law-ang ni Philip
|year=1997
|publisher=George Philis Limited
|location=Gran Britania
|isbn=0-540-07465-9}}</ref> Dagiti optikal a ladawan ket kasisigud a nainladawan babaen ti ima. Idi naladaw a maika-19 a sigllo ken kaaduan ti maika-20 a siglo, dagiti ladawan ket naar-aramid nga inus-usar ti potograpiko nga aruaten. Dagiti moderno a ladawan ket naar-aramid iti panagusar kadagiti dihital a panagiduktalan, a naisangsangayan kadagiti panagiduktalan nga agus-usar ti [[charge-coupled devices|nakargaan-nasilpuan nga aparato]] (CCDs). Nupay ti makitkita a lawag ket gumay-at manipud ti agarup a 4000 [[Ångstrom|Å]] aginggana ti 7000 Å (400 [[nanometro|nm]] aginggana ti 700&nbsp;nm),<ref name="moore1997"/> ti isu met laeng ng aruaten a maus-usar kadagitoy a kaatiddog ti allon ket maus-usar a panagpalpaliiw kadagiti [[near-ultraviolet|asideg-bioleta]] ken [[near-infrared|asideg-inpranalabbasit]] a radiasion.

===Ultrabioleta nga astronomia===
{{Nangruna|Ultrabioleta nga astronomia}}

Ti ultrabioleta nga astronomia ket sapasap a maus-usar a mangitudo kadagiti panagpalpaliiw iti [[ultrabioleta]] a kaatiddog ti allon a nagbaetan ti agarup a 100 ken 3200&nbsp;Å (10 aginggana ti 320&nbsp;nm).<ref name="cox2000"/> Dagiti lawag iti daytoy a kaatiddog ti allon ket masagepsep babaen ti tangatang ti Daga, isu nga dagiti panagpalpaliiw kadagitoy a kaatiddog ti allon ket nasken a maaramid manipud kadagiti nangato a tangatang wenno manipud ti limbang. Ti ultrabioleta nga astronomia ket nasaysayaat a maitutop ti panagadal ti pudot a radiasion ken dagiti espektral a sengngaw dagiti linia manipud kadagiti napudot nga asul a [[bituen]] (dagiti [[OB a bituen]]) a dagitoy ket naraniag unay iti daytoy nga allon ti banda. Daytoy ket mangiraman kadagiti asul a bituen kadagiti sabsabali nga ariwanas, a pinunpuntaan dagiti nadumaduma nga ultrabioleta a pangsuksukisok. Dagiti sabsabali a banag a kadawyan a napalpaliiw iti ultrabioleta a lawag ket mairaman dagiti [[planetario a nebulosa]], dagiti [[supernova a tidda]], ken dagiti aktibo a galaktiko a katengngaan.<ref name="cox2000"/> Nupay kasta, ti ultrabioleta a lawag ket nalaka masagepsep babaen ti [[interestelar a tapok]], isu a nasken ti husto a panag-paisu kadagiti ultrabioleta a panagrukod.<ref name="cox2000"/>

==Bibliograpia==
*{{cite book| first=George |last=Forbes|title=History of Astronomy|publisher=Plain Label Books|location=London| date=1909|isbn=1-60303-159-6}} Magun-od idiay [http://www.gutenberg.org/etext/8172 Proyekto ti Gutenberg],[http://books.google.com/books?id=hcLXcpUDqPgC&printsec=frontcover Google books]
*{{cite book
|last1 = Harpaz|first1 = Amos
|title = Stellar Evolution
|date= 1994|isbn = 978-1-56881-012-6|url = http://books.google.com/?id=kd4VEZv8oo0C&dq|publisher = A K Peters, Ltd}}
*{{cite book|last=Unsöld|first=A.|title=The New Cosmos: An Introduction to Astronomy and Astrophysics|date=2001|publisher=Springer|isbn=3-540-67877-8|author2=Baschek, B.}}

==Dagiti nagibasaran==
{{Reflist}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commons-nailinia}}
{{Wikiquote-inline|Astronomy|{{PAGENAME}}}}
{{Wikisource-inline|Astronomy|{{PAGENAME}}}}
*[http://www.aip.org/history/cosmology/index.htm Kosmiko a Panagbanniaga: Ti Pakasaritaan ti Sientipiko a Kosmolohia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081021070242/http://www.aip.org/history/cosmology/index.htm |date=2008-10-21 }} {{iti sao|en}}
*[http://www.astronomy.net.nz Astronomia ti Akin-abagatan a Hemisperio] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190119030529/http://astronomy.net.nz/ |date=2019-01-19 }} {{iti sao|en}}

[[Kategoria:Astronomia]]
[[Kategoria:Astropisika]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]