Jump to content

Baybay Kaspio

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
(Naibaw-ing manipud iti Caspian Sea)
Baybay Kaspio
Kas naala babaen ti MODIS iti agpalpalikmut a Terra satelite
Nagsasabtan41°40′N 50°40′E / 41.667°N 50.667°E / 41.667; 50.667Nagsasabtan: 41°40′N 50°40′E / 41.667°N 50.667°E / 41.667; 50.667
KitaEndoreika, Naapgad, Permanente, Masna
Kangrunaan a sumrekanKarayan Volga, Karayan Ural, Karayan Kura, Karayan Terek
Kangrunaan a rummuaranPanagbawbaw
Pagayusan a lugar3,626,000 km2 (1,400,000 sq mi)[1]
Pagpagilian ti labnengAzerbaijan, Iran, Kazakhstan, Rusia, Turkmenistan
Kadakkelan a kaatiddog1,030 km (640 mi)
Kadakkelan a kaakaba435 km (270 mi)
Kalawa ti rabaw371,000 km2 (143,200 sq mi)
Agpakatengnga a kaadalem187 m (610 ft)
Kaadaleman1,025 m (3,360 ft)
Tomo ti danum69,400 km3 (16,600 cu mi)
Panagnaed a panawen250 a tawtawen
Kaatiddog ti aplaya17,000 km (4,300 mi)
Kangato ti rabaw−28 m (−92 ft)
Is-isla26+ (kitaen ti Isla dita baba)
Dagiti pagtaenganBaku (Azerbaijan), Rasht (Iran), Aktau (Kazakhstan), Makhachkala (Rusia), Türkmenbaşy (Turkmenistan) (kitaen ti artikulo)
Dagiti nagibasaran[1]
1 Ti kaatiddog ti aplaya ket saan a nasayaat a panagrukod.

Ti Baybay Kaspio (Azerbaijani: Xəzər dənizi, Persiano: دریای کاسپین /دریای مازندران /دریای خزر‎, romanisado: Daryaye Caspian wenno دریای مازندران, lit. 'Daryâ-ye Mazandaran', Ruso: Каспийское море, Kasaho: Каспий теңізі, Turkomano : Hazar deňizi) ket isu ti kadakkelan a naikulong ti a bagi ti danum iti Daga babaen ti kalawa, naidumadumaan a naiklase a kas ti kadakkelan a danaw iti lubong wenno maysa a agpayso a baybay.[2][3] Ti baybay ket adda kalawa ti rabaw iti 371,000 km2 (143,200 sq mi) (a saan a mairaman ti Garabogazköl Aylagy) ken ti tomo iti 78,200 km3 (18,800 cu mi).[4] Daytoy ket adda ti maysa a endoreika a labneng (awan ti rummuaranna) ken nabeddengan iti amianan a laud babaen ti Rusia, iti laud baben ti Azerbaijan, ti abagatan babaen ti Iran, iti abagatan a laud babaen ti Turkmenistan, ken iti amianan a daya babaen ti Kazakhstan.

Dagiti taga-ugma nga agtateng iti sona a lawlawna ket naipagarupda ti Baybay Kaspio a kas maysa a taaw, mabalin a gapu ti kaapgadna ken ti kasla awan ti pagpatingaanna. Daytoy ket adda ti Kaapgad ti agarup a 1.2%, agarup maysa a pagkatlo a kaapgad dagiti kaaduan a danum ti baybay.

Etimolohia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti balikas a Kaspio ket naal amaniud ti nagan a Caspi (Persiano: کاسپی‎), ti taga-ugma a tattao a nagtataeng idiay abagatan a laud a baybaya idiay Transkaukasia.[5] Ni Strabo ket insuratna a "iti pagilian dagiti Albanes ket tagikua pay ti teritorio a makunkuna iti Caspiane, a nainaganan manipud iti Kaspio a tribu, a kas met laeng iti baybay; ngem daytoy a tribu ket awanen".[6] Iti pay maipatinayon, dagiti Kaspio a Rungan, nga isu daytoy ti nagan ti rehion idiay probinsia ti Tehran iti Iran, ket maysa pay daytoy a mabalin a pirgis ti ebidensia nga immakarda idiay abagatan ti baybay. Ti Irani a siudad ti Qazvin ket makibinningay ti ramut ti naganna iti nagan ti baybay. Iti kinapudno, ti tinawtawid nga Arabiko a nagan para iti baybay ket, Bahr al-Qazwin (Baybaya ti Qazvin).[7]

Iti klasiko a kinaugma kadagiti Griego ken dagiti Persiano daytoy ket tinawtawagan ti Taaw Hyrcania.[8] Iti Persiano a kinaugma, ken ti pay moderno nga Iran, daytoy ket makunkuna a ti baybay Mazandaran (Persiano: دریای مازندران‎). Idiay Iran, daytoy ket sagpamisan pay a makunkuna a kas ti Daryā-i Xazar sometimes.[9] Kadagiti Indiano daytoy ket tinawtawagan idi ti Kashyap Sagar. Kadagiti agsasao ti Turko a pagpagilian daytoy ket naamammuan iti Baybay Khazar. Dagiti daan a Ruso a taudan ket tinawtawaganda iti Khvalyn wenno Baybay Khvalis (Хвалынское море / Хвалисское море) manipud iti nagan a Khwarezmia.[10] Dagiti Taga-ugma nga Arabiko a taudan ket tinawtawaganda a kas ti Baḥr Gīlān (بحر جیلان) a kaibuksilanna a kas "ti Baybay Gilan".

Dagiti Turko a pagsasao ket agus-usar ti agpapada a nomenklatura a maigiddiat kadagiti Indo-Europeano a pagsasao dita ngato. Kas pagarigan, iti Turkmenistan, ti nagan ket Hazar deňizi, iti Azeri, daytoy ket Xəzər dənizi, ken iti moderno a Turko, daytoy ket Hazar denizi. Iti amin kadagitoy a kaso, ti maikadua abalikas ket kaibuksilan ti "baybay", ken ti umuna balikas ket mangitudtudo ti naipakasaritaan a Hasaro nga adda idi ti dakkel nga imperio a naikuartel idiay Amiananti Baybay Kaspio idi baetan ti maika-7 ken maika-10 a siglo.

Pisikal a pannakailadawan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Pannakaporma

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Baybay akaspio (Bahr ul-Khazar). Ibn Hawqal

Kasla ti Baybay Nangisit, ti Baybay Kaspio ket tidda ti taga-ugma a Baybay Paratethys. Ti Baybay Kaspio ket nagbalin a napalikmutan ti daga idi agarup a 5.5 a riwriw a tawtawen gapu ti tektoniko a panakaibagkat ken ti panakaibaba ti lessad ti baybay. Iti las-ud kadagiti napudot ken namaga a paset ti panawen ti klima, ti napalikmutan ti daga a baybay ket kaaduan daytoy ket namagaan, a nakadeposito kadagiti ebaporitiko a sedimento a kas ti halito a nagbalin a naabbongan babaen kadagiti naiyangin a deposito ken sinerraan a kas maysa nga ebaporitiko a baniera[11] no nalamiis, ti nabasa a klima ket punuenna ti baniera.[12] Gapu ti agpauneg a panagayus ti nasadiwa a danum, ti Baybay Kaspio ket maysa a danaw ti nasadiwa a danum iti akin-amianan a pasetna. Daytoy ket naapapgad idiay Irani nga aplaya, nga idiay pagkargaan a labneng ket adda laeng ti bassit a panagayus. Iti agdama, ti katimbengan a kaapgad ti Baybay Kaspio ket maysa a pagkatlo kadagiti taaw ti Daga. Ti Garabogazköl nga ensenada, a nagmaga idi ti panagayus ti danum manipud iti nangruna a bagi ti Baybay Kaspio ket nalappedan idi tawtawen 1980 ngem daytoy ket naipasublin, ket kankanayon a malabsanna ti kaapgad ti pateg iti 10.[2]

Heograpia

[urnosen | urnosen ti taudan]
Mapa ti Baybay Kaspio, ti duyaw a pannkamaris ket mangitudtudo ti pagatianan a labneng ti Kaspio. (Manipud idi nailadawan daytoy a mapa, ti kaaripingna a Baybay Aral ket immadu a napabassit ti kadakkelna)

Ti Baybaya Kaspio ket isu ti kadakkelan nga adda ti uneg ti daga a bagi ti danum iti lubong ken pakaidagupan para iti 40 aginggana ti 44% iti dagup dagiti danum danaw iti lubong.[13] Dagiti aplaya ti Kaspio ket biningbingayan babaen ti Azerbaijan, Iran, Kazakhstan, Rusia,ken Turkmenistan. Ti Kaspio ket nabingbingay kadagiti tallo a naisangsangayan a pisikal a rehion: ti Akin amianan, Tengnga, ken ti Akin abagatan a Kaspio.[14] Ti Akin amianan ken Tengnga apagbeddengan ket ti Mangyshlak a Pangrugian, a gayatenna ti Isla Chechen ken Rawis Tiub-Karagan. Ti Tengnga ken Akinabagatan a pagbeddengan ket ti Apsheron a Pangrugian, timaysa apaldpad ti tektoniko a taudan a nagbaetan ti kontinente ti Eurasia ken maysa a naintaawan a tidda,[15] a gumay-at babaen ti Isla Zhiloi ken Rawis Kuuli.[16] Ti luek Garabogazköl ket isu ti naapgad nga akin daya a sumrekan ti Kaspio, a paset ti Turkmenistan ket sagpaminsan a maysa a danaw gapu ti istmo a mangudua daytoy manipud iti Kaspio.

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]

Paammo

  1. ^ a b van der Leeden, Troise, ken Todd, eds., Ti Ensiklopedia ti Danum. Maikadua nga Edision. Chelsea, MI: Lewis Publishers, 1990, p. 196.
  2. ^ a b "Baybay Kaspio – Pakaammo". Programa ti Kaspio nga Enbironmento. 2009. Naala idi 11 Septiembre 2012.
  3. ^ "ESA: Panagpalpaliiw ti Daga – Ti Daga manipud iti Limbang: Ti akin-abagatan a Baybay Kaspio". ESA.int. Naala idi 2007-05-25.
  4. ^ Bariweswes ti Danaw: Baybay Kaspio. LakeNet.
  5. ^ Baybay Kaspio iti Encyclopædia Britannica.
  6. ^ "Strabo. Heograpia. 11.3.1". Perseus.tufts.edu. Naala idi 2011-04-14.
  7. ^ Iran (Maika-5 nga ed., 2008), babaen ni Andrew Burke ken Mark Elliott, p. 28 Naiyarkibo 2011-06-07 iti Wayback Machine, Lonely Planet Publications, ISBN 978-1-74104-293-1
  8. ^ Hyrcania Naiyarkibo 2011-06-04 iti Wayback Machine. www.livius.org. Naala idi 2012-05-20.
  9. ^ Dagiti Pagatianan a Labneng – Baybay Kaspio. Briancoad.com. Naala idi 2012-05-20.
  10. ^ Max Vasmer, Etimologicheskii slovar' russkogo yazyka, Tom. IV (Moscow: Progreso, 1973), p. 229.
  11. ^ Iti dinamiko a sistema, ti baniera ket maysa a lugar a pagpatinggaan dagiti naiyayus a banbanag, a naikkat manipud iti sistema.
  12. ^ Dagiti maipadpada a ebaporitiko ket adda idiay uneg Mediteraneo.
  13. ^ "Baybay Kaspio". Iran Gazette. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-01-22. Naala idi 2010-05-17.{{cite web}}: Panagtaripato ti CS1: bot: di ammo ti kasasaad ti kasisigud nga URL (silpo)
  14. ^ Hooshang Amirahmadi (10 Hunio 2000). Ti Rehion ti Kaspio iti maysa a Pagsasabtan: Dagiti Karit ti Baro a Prontera ti Enerhia ken Panagrang-ay. Palgrave Macmillan. pp. 112–. ISBN 978-0-312-22351-9. Naala idi 20 Mayo 2012.
  15. ^ Khain V. E. Gadjiev A. N. Kengerli T. N (2007). "Tektoniko a taudan ti Apsheron a Pangrugian idiay Baybay Kaspio". Doklady Earth Sciences. 414: 552–556. doi:10.1134/S1028334X07040149.
  16. ^ Henri J. Dumont; Tamara A. Shiganova; Ulrich Niermann (20 Hulio 2004). Akuatiko a Panagrukma idiay Baybaya Nagisit, Kaspio, ken Mediteraneo. Springer. ISBN 978-1-4020-1869-5. Naala idi 20 Mayo 2012.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Baybay Kaspio iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Baybay_Kaspio&oldid=397106"