Himalaya
| Himalaya | |
|---|---|
 Ti amianan a sango ti Bantay Everest a kas nakitkita manipud iti dalan a mapan idiay kuartel a kampo idiay Naturay a Rehion ti Tibet, Republika ti Tattao ti Tsina. | |
| Kangatuan a punto | |
| Pantok | Bantay Everest (Nepal ken Tsina) |
| Kangato | 8,848 m (29,029 ft) |
| Nagsasabtan | 27°59′17″N 86°55′31″E / 27.98806°N 86.92528°ENagsasabtan: 27°59′17″N 86°55′31″E / 27.98806°N 86.92528°E |
| Heograpia | |
 Ti sapasap a lokasion ti Himalaya a kabambantayan.
| |
| Pagpagilian | |
Ti Himalaya, (Sanskrito, ti hima (niebe) + ālaya (pagtaengan), literal a, "pagtaengan ti niebe"[1]) ket maysa a kabambantayan idiay Asia a nangisinsina kadagiti tanap ti Indiano a subkontinente manipud iti Tibetano a Banak.
Ti Himalaya a kabambantayan ket pagibalayan kadagiti kangatuan a pantok iti lubong, a mairaman ti kangatuan, ti Bantay Everest. Ti Himalaya ket mangiraman kadagiti ginasut a banbantay a sumurok ti 7,200 metro (23,600 ft) iti kangato. Iti paggiddiatan, ti kangatuan a pantok ti ruar ti Asia—ti Aconcagua, idiay Andes— ket 6,961 metro (22,838 ft) ti katayagna.[2]
Ti Himalaya a kabambantayan, a pagbuklan ti tallo a paralelo nga apo dagiti kabambantayan, kadenna wenno ballasiwenna dagiti lima a pagilian: ti Bhutan, India, Nepal, Tsina, ken Pakistan, a dagiti immuna a tallo a pagilian ket adda ti kaaduan a katurayan kadagitoy a kabambantayan.[3] Ti Himalaya ket nabeddengan iti amianan a laud babaen dagiti kabambantayan ti Karakoram ken Hindu Kush, iti amianan babaen ti Tibetano a Banak, ken iti abagatan babaen ti Tanap Indo-Ganges. Adda dagiti kangrunaan a karayan iti lubong, ti Indus, ti Ganges, ken ti Tsangpo-Brahmaputra, ket tumaudda ti Himalaya, ken dagiti naitiptipon a pagayusan a labneng ket pagtaengan ti 600 a riwriw a tattao. Ti Himalaya ket adda ti nangruna a panagsukogna kadagiti kultura ti Abagatan nga Asia; adu kadagiti pantok ti Himalaya ket sagrado iti Hinduismo ken Budismo.
Daytoy ket nabagkat babaen ti subduksion ti Indiano a tektoniko a plato idiay sirok ti Eurasiano a Plato, ti kabambantayan a Himalaya ket sumakop iti, laud-amianan a laud nga aginggana iti daya-abagatan a daya, iti maysa nga arko iti 2,400 kilometro (1,500 mi) a kaatiddog. Ti akinlaud nga angklana, ti Nanga Parbat, ket naisanglad idiay abagatan ti akin-amianan unay a tikor ti karayan Indus, ti akindaya nga angklana, ti Namcha Barwa, ti laud ti nalatak a tikor ti karayan Tsangpo. Ti kabambantayan ket naidumaduma iti kaakaba manipud iti 400 kilometro (250 mi) iti laud aginggana iti 150 kilometro (93 mi) iti daya.
Etimolohia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti taudan ti nagan a Himalaya ket Sanskrito a Himālaya (Plantilia:Wikt-lang "pagnaedan ti niebe", manipud iti hima (Plantilia:Wikt-lang "lamiis, lam-ek" ken ālaya (Plantilia:Wikt-lang "pagtaengan, pagnaedan, balay".
Pagaammo ti kabambantayan kas ti Himālaya iti Nepali ken Hindi (agpadpada a naisurat kas हिमालय), Hinvāl (हिंवाळ) in Garhwali, Himāl (हिमाल) in Kumaoni, Himalaya (ཧི་མ་ལ་ཡ་) wenno "Daga ti Niebe" (གངས་ཅན་ལྗོངས་) iti Pagalagadan a Tibetano, Himālaya iti Sinhala (naisurat kas හිමාලය), Himāliya a kabambantayan (سلسلہ کوہ ہمالیہ) iti Urdu, Himaloy Parvatmala (হিমালয় পর্বতমালা) iti Bengali, ken Ximalaya a kabambantayan (napalaka nga Insik: 喜马拉雅山脉; tradisional nga Insik: 喜馬拉雅山脉; pinyin: Xǐmǎlāyǎ Shānmài) iti Insik.
Iti daan a sursurat, agraman ti Sanskrit epiko a Mahabharata, sagpaminsan a naited ti nagan kas Himavan.[4] Ni Himavat (Sanskrito: हिमवत्) wenno Himavan Himavān (Sanskrito: हिमवान्) ken maysa a didiosen ti Hindu nga isu ti pannakailadawan ti Himalaya a kabambantayan. Mairaman ti dadduma pay nga epiteto ti Himaraja (Sanskrito: हिमराज, lit. "ari ti niebe") wenno Parvateshwara (Sanskrito: पर्वतेश्वर, lit. "apo dagiti bantay").
Iti Lumaud a literatura, aw-awagan dayta ti dadduma a mannurat a Himalaya. Daytoy ket sigud a naisurat met a kas Himmaleh, kas iti dandaniw ni Emily Dickinson[5] ken dagiti panagsurat ni Henry David Thoreau.[6]
Ekolohia
[urnosen | urnosen ti taudan]Dagiti mula ken ayup ti Himalaya ket agdumaduma babaen ti klima, tudo, kangato, ken dagiti daga. Dagiti panagbalbaliw ti klima ket sumakuop mabnipud ti tropikal a babba ti kabambantayan aginggana iti permanente a yelo ken niebe kadagiti kangatuan pantok. Iti kangatuan a lugar ti Tropiko ti Kanser, ti permanente linia ti niebe ket isu kadagiti kangatuan iti lubong iti agarup a 5,500 metro (18,000 ft).[7] Iti maigiddiatan, dagiti ekuatorial a kabambantayan idiay Baro a Guinea, ti Rwenzoris ken Colombia ket adda ti ab-ababa a linia ti niebe iti 900 metro (2,950 ft) .[8] Ti kaadu ti tinawen a panagtudtudo ket umad-adu manipud iti laud nga agpadaya idiay igid ti akin-abagatan a sanguanan ti kabambantayan. Daytoy a panagduduma ti kangato, tudo ken kasasaad ti daga a maitipon ti nangato unay a linia ti niebe ket mangsuporta kadagiti adu a kita ti komunidad dagiti naisangsangayan a mula ken ayup. Kas pagarigan dagiti nakaro ti kangato nga altitud (nababa nga atmosperiko a presion) no mairaman ti nakaro a kalamiis ket mangpalubos ti panagbiag dagiti ekstremopilo nga organismo.[9]
Ti naisangsangayan a kabaknang ti agsabsabong ken mulmula ti Himalaya ket mapmapan kadagiti estruktural ken komposisional a panagbalbaliw gapu ti panagbalbaliw ti klima. Ti panagpangato ti temperatura ket mabalin a mangiyalis kadagiti nadumaduma a sebbangan kadagiti nangatngato nga elebasion. Ti kabakiran ti diraan ket pinarparukma babaen dagiti kabakiran ti pino idiay rehion ti Garhwal Himalaya. Adda dagiti reporta dagiti nasapa a panagsabsabong ket panagbungbunga kadagiti sebbangan ti kayo, a naipangpangruna ti rododendro, mansanas ken Myrica esculenta. Ti kangatuan nga ammo a sebbangan ti kayo idiay Himalayas ket ti Juniperus tibetica a mabirukan idiay 4,900 metro (16,080 ft) idiay Akin-daya a Tibet.[10]
Heolohia
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Himalaya ket dagiti kaubingan a kabambantayan iti planeta ken kangrunaan a buklen ti nabagkat a sedimentario ken metamorpiko a bato. Segun ti moderno a teoria ti plato a tektoniko, ti pannakapormada ket ti nagbanagan ti maysa a kontinental a panagdinnungpar wenno orohenesis idiay igid ti pagsasabatan a pagbeddengan a baetan ti Indo-Australiano a Plato ken ti Eurasiano a Plato. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti nakulpi a bantay.
Ti panagdungpar ket nangrugi iti Akin-ngato a Kretaseo a paset ti panawen idi 70 riwriw a tawtawen, idi ti aggunggunay ti amianan nga Indo-Australiano a Plato, nga aggungunay iti agarup a 15 cm ti tunggal maysa atawen, ket nakidinnungpar iti Eurasiano a Plato. Idi agarup a 50 riwriw a tawtawen, daytoy napardas nga aggungunay nga Indo-Australiano a plato ket kompleto a nangrikep ti Taaw Tethys, a ti kaada daytoy ket naikeddeng babaen dagiti sedimentario a bato a mabirukan idiay dataran ti taaw , ken dagiti bulkan nga umarariping kadagiti igidna. Gapu ta dagitoy a sedimento ket nalag-anda, nalumesda kadagiti kabambantayan imbes a limned iti datar. Ti Indo-Australiano a plato ket agtultuloy maipipan a horisontal iti baba ti Tibetano a banak , a mangpilit ti banak nga agpangato. Ti Arakan Yoma bambantay idiay Myanmar ken ti Is-isla Andaman ken Nicobar idiay Luek tiBengal ket naporma pay a kas ti maysa a nagbanagan ti daytoy a panagdungpar.
Ti Indo-Australiano a plato ket aggunggunay pay laeng iti 67 mm ti tunggal maysa a tawen, ken kadagiti sumaruno a 10 a riwriw a tawtawen daytoy ket mapanto iti agarup a 1,500 km idiay Asia. Agarup a 20 mm ti tunggal maysa a tawen iti India-Asia c a panagsabsabat ket masagepsep babaen ti panagduyok iti igid ti akin-abagatan a sanguanan ti Himalaya. Daytoy ket pagbanagan ti Himalaya nga agpangato babaen ti agarup 5 mm ti tunggal maysa a tawen, a mangaramid kadagitoy a heolohiko nga aktibo. Ti panagggunay ti Indiano a plato idiay plato ti Asia ket mangaramid daytoy a rehion a seismiko nga aktibo, a agbanagan kadagiti giingined
Idi las-ud ti kinaudi a panawen ti yelo, adda idi ti maysa a naikapet nga alog ti yelo dagiti glasier ti baetan ti Kangchenjunga iti daya ken Nanga Parbat iti laud.[11] Iti laud, dagiti glasier ket timmiponda ti network iti alog ti yelo idiay Karakoram, ken iti amianan, timmiponda ti dati a Tibetano a kaunegan ti daga a yelo iti abagatan, ti ruar a panagayos dagiti glasier ket nagpatingga iti baba ti elebasion iti 1,000–2,000 metro (3,300–6,600 ft).[11][12] Bayat a ti agdama a ginget dagiti glasier ti Himalaya ket umabot ti 20 aginggana iti 32 kilometro (12 iti 20 mi) iti kaatiddog, adda dagiti kangrunaan a ginget dagiti glasier idi ket 60 aginggana iti 112 kilometro (37 iti 70 mi) ti kaatiddogda idi las-ud ti panawen ti yelo.[11] Ti glasier a linia ti niebe (ti altitud a lugar ti pakapenpenan ken ablasion ti glasier ket natimbeng) ket agaru idi a 1,400–1,660 metro (4,590–5,450 ft) nga abab-baba ngen tatta nga aldaw. Isu nga, ti klima ket saanna a 7.0 iti 8.3 °C (44.6 iti 46.9 °F) a nalamlamiis ngem tatta nga aldaw.[13]
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ "Panakailawlawagan ti Himalaya". Dagiti Online a Diksionario ti Oxford. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-02-12. Naala idi 2011-05-09.
- ^ "Bantay a Sistema ti Himalaya". Naala idi 2007-08-07.
- ^ Bishop, Barry. "Himalaya (bantay, Asia)". Encyclopaedia Britannica. Naala idi 1 Oktubre 2012.
- ^ Roshen Dalal (2014). Hinduism: An Alphabetical Guide (iti Ingles). Penguin Books. ISBN 9788184752779. Entry: "Himavan"
- ^ Dickinson, Emily, The Himmaleh was known to stoop (iti Ingles).
- ^ Thoreau, Henry David (1849), A Week on the Concord and Merrimack Rivers (iti Ingles).
- ^ Shi, Yafeng; Xie, Zizhu; Zheng, Benxing; Li, Qichun (1978). "Pannakaiwarwaras, Langa ken dagiti Panagdumaduma dagiti Glasier iti Tsina" (PDF). Penpen ti Glasier ti Lubong. Riederalp Workshop. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2013-04-24. Naala idi 2013-02-22.
- ^ Henderson-Sellers, Ann; McGuffie, Kendal. Ti Kasakbayan ti Klima ti Lubong: Ti Panagmodelo a Perspektibo. pp. 199–201. ISBN 978-0-12-386917-3.
- ^ Hogan, C. Michael (2010). Monosson, E.; Cleveland, C. (dagiti ed.). "Archaea". Ensiklopedia ti Daga. Washington DC: Nailian a Konsilo para iti Siensia ken Enbironmento.
- ^ Miehe, Georg; Miehe, Sabine; Vogel, Jonas; Co, Sonam; Duo, La (Mayo 2007). "Kangatuan a Linia ti kayo idiay Akin-amianan a Hemisperio ket Mabirukan idiay Akin-abagatan a Tibet" (PDF). Panagsukisok ken Panagrang-ay ti Bantay. 27 (2): 169–173. doi:10.1659/mrd.0792.
- ^ a b c Kuhle, M. (2011). "Ti Nangato a Glasial (Kaudian a Panawen ti Yelo ken Kaudian a Glasial Maximum) a Yelo a Kalob ti Nangato ken Tengnga nga Asia, nga adda ti Maysa a Kritiko a Panagrepaso Kadagiti Kinaudi a Petsa ti OSL ken TCN". Iti Ehlers, J.; Gibbard, P.L.; Hughes, P.D. (dagiti ed.). Kuatenario a Glasiasion – Gay-ay ken Kronolohia,Ti Asasideg a Panagkita. Amsterdam: Elsevier BV. pp. 943–965. (dagiti imapa ti glasier mabalin a maikarga)
- ^ Kuhle, M (1987). "Subtropikal a bantay- ken bambantay a gasasion idi ti panawen ti yelo ket nangkalbit ti panagawan dagiti maipapan ti glasier a paset ti panawen iti Pleistoseno". GeoJournal. 14 (4): 393–421. doi:10.1007/BF02602717.
- ^ Kuhle, M. (2005). "The maximum Ice Age (Würmian, Last Ice Age, LGM) glaciation of the Himalaya – ti glasioheomorpolohiko a pangsukisok dagiti linia a pagrimriman ti glasier, kapuskol ti yelo ken kababaan a dati nga igid a puespuesto dagiti Bantay Everest-Makalu-Cho Oyu a massif (Khumbu- ken Khumbakarna Himal) a mairaman kadagiti pakaammo ti naladaw a glasial-, neoglacsial-, ken dagiti naipakasaritaan nga agpang ti glasier, dagiti depresion ti linia ti niebe ken tawtawen". GeoJournal. Dordrecht: Kluwer. 62 (3–4): 193–650. doi:10.1007/s10708-005-2338-6.
Adu pay a mabasbasa
[urnosen | urnosen ti taudan]- Aitken, Bill, Footloose idiay Himalaya, Delhi, Permanent Black, 2003. ISBN 81-7824-052-1
- Berreman, Gerald Duane, Hindus ti Himalaya: Etnograpia ken Panagbaliw, maiak-2 rev. ed., Delhi, Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan, 1997.
- Bisht, Ramesh Chandra, Esiklopedia ti Himalaya, New Delhi, Mittal Publications, c2008.
- Everest, ti IMAX a pelikula(1998). ISBN 0-7888-1493-1
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Himalaya iti Wikimedia Commons