Hiri Motu
| Hiri Motu | |
|---|---|
| Polis Motu | |
| Rehion | Papua Baro a Guinea |
Patubo a mangisasao | (Bassit unay ti nadakamat idi 1992)[1] 120,000 L2 nga agsasao (1989)[1] |
| Opisial a kasasaad | |
Opisial a mangisasao | Papua Baro a Guinea |
| Kodkodigo ti pagsasao | |
| ISO 639-1 | ho |
| ISO 639-2 | hmo |
| ISO 639-3 | hmo |
| Glottolog | hiri1237 |
Ti Hiri Motu, ammo pay a kas ti Polis Motu, Pidgin Motu, wenno Hiri, ket opisial a pagsasao ti Papua Baro a Guinea.[2] Daytoy ket ti napalaka a bersion ti Motu, ti pamilia ti pagsasao nga Austronesio.
Urayno daytoy ket nainget a saan a pidgin wenno kreol, daytoy ket addaan kadagiti langa kadagitoy a dua a tipo ti pagsasao. Ti ponolohiko ken gramatikal a paggiddiatan ket kaibuksilanna a dagiti agsasao ti Hiri Motu ket maawatanda met ti Motu. Iti pay maipada, dagiti agsasao ti Motu a saan met a nakaadal iti Hiri Motu ket marigatanda met, urayno dagitoy a pagsasao ket leksikal nga agpada unay, ken agtalinaay ti kadawyan a sintaktikal a batayan ti Austronesio.
Uray ti lugar nga idi ket kaaduan a kas lingua franca, ti panagusar ti Hiri Motu ket bumasbassiten tapno maiparanor ti Tok Pisin ken Ingles kadagiti napalabasen a tawen.
Dagiti dialekto
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Hiri Motu ket addaan kadagiti dua a dialekto a tinawtawagan ti "Austronesio" ken "Papuano". Dagitoy a dialekto ket pudno dagitoy nga Austronesio iti gramatika ken bokabulariob, gapu ti pannakaalada manipud iti Motu; ti nagnagan ti dialekto ket mangitudo kadagiti immuna a pagsasao nga insasao babaen dagiti agus-usar iti daytoy a lingua franca. Ti dialekto a "Papua" (tinawtawagan pay iti "Di-sentral") ket ad-adu idi a naisasao ken mabalin a saan a nasapsapa ngem idi agarup a 1964, ken naus-usar a kas alagaden para kadagiti opisial a pablaak. Ti "Austronesio" (wenno "Sentral") a dialekto ket as-asideg iti Motu iti gramatika ken ponolohia, ken ti bokabulariona ket ad-adu ken as-asideg iti kasisigud a pagsasao. Gapu kadagitoy a rason, daytoy idi ti pammadayaw a dialekto, nga inkedkeddeng a husto dagiti agsasao .
Adda pay idi dagiti naibatay ti pidgin a Hiri Motu a kas dagiti panangiyasideg a pagsasao kadagiti tattao a saan pay a nalaing nga agsao iti Hiri Motu.[3]
Pakasaritaan
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti pagsasao ket addaan iti nabayagen a pakasaritaan sakbay iti pannakaiyasideg kadagiti Europeano; napadur-as daytoy kadagiti nakibinglay iti panagtagilako a siklo ti Hiri (nangruna ti sago ken bangbanga) a nagbaetan dagiti tattao a Motu ken dagiti kaarrubada idiay abagatan a daya nga aplaya ti isla ti Baro a Guinea.[4] Kadagiti nasapa a panawen ti kolonia ti Europa, ti panagusar ti Hiri Motu ket adu gapu ti pannakaamponna babaen ti Naarian a Konstabulario ti Papua (isu a taudan ti nagan a "Polis Motu"). Babaen kadagiti nasapa a tawtawen ti 1960, ti Hiri Motu ket mabalin a nakaabuten ti kaaduan a pannakausarna, gapu ta isu daytoy idi ti kadawyan a lingua franca iti dakkel a paset ti pagilian. Daytoy idi ti umuna a pagsasao dagiti adu a tattao a ti nagannak kaniada ket nagtaud kadagiti sabali a grupo ti pagsasao (kadawyan a dagiti annak ti polis ken dagiti sabali pay a publiko a katulong).
Manipud idi nasapa a tawtawen ti 1970, no saan pay a nasapsapa ngem daytoy, ti panagusar ti Hiri Motu a kas ti inaldaw a lingua franca iti daan a "sakup" ket nagin-inuten a bumasbassit tapno maiparabor ti Ingles ken Tok Pisin. Ita nga aldaw dagiti agsasao ket kadawyan a dagiti lallakay ken kaaduan kadagiti probinsia ti Sentral ken Golpo. Ti pannakaiballatek iti daytoy a kasasaad, dagiti ub-ubing nga agsasao iti "nagannak a pagsasao" (maitutop a Motu) ket kadawyan a saan a makaammo iti Hiri Motu, ken bassit kaniada ti nasayaat a makaawat wenno makasao, nga idi ket saan a kastoy a kaso kadagiti kaputotan wenno dua a kaputotan idi.
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ a b Hiri Motu iti Ethnologue (Maika-18 nga ed., 2015)
- ^ Ti Naisangayan a lehislasion a pannakairangarang dagiti opisial a pagsasao ti Papua Baro a Guinea ket mabalin a saan nga adda – ngem kitaen ti Batay-linteg ti Papua Baro a Guinea: Preambulo – Paset 2/11 (literasia) – a ti Hiri Motu ket naibaga (kakuyogna ti Tok Pisin ken Ingles) a kas dagiti pagsasao a natunton ti unibersal a literasia – ken ti pay paset 67 2(c) (ken 68 2(h), a ti abilidad a pannakisao iti Hiri Motu ket naibaga (kakuyog ti Tok Pisin wenno “ti bernakular ti pagilian”) a kas kammasapulan para iti pannakaumili babaen ti nasionalisasion (maysa kadagitoy a pagsasao ket nasken)
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, dagiti ed. (2017). "Hiri Motu Trading Eleman". Glottolog 3.0. Jena, Alemania: Instituto ni Max Planck para iti Siensia ti Pakasaritaan ti Nagtagitaon.
Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, dagiti ed. (2017). "Hiri Motu Trading Koriki". Glottolog 3.0. Jena, Alemania: Instituto ni Max Planck para iti Siensia ti Pakasaritaan ti Nagtagitaon. - ^ Daytoy ket sinuppiat babaen ni Dutton.
Bibliograpia
[urnosen | urnosen ti taudan]- Tom Dutton (1985). Police Motu: iena Sivarai (ti saritana). Port Moresby, Papua New Guinea: Ti Pagmalditan ti Unibersidad ti Papua Baro a Guinea.
- Lister-Turner, R and Clark, J.B. (1931), A Dictionary of the Motu Language of Papua, Maika-2 nga Edision (P. Chatterton, ed). Sydney, Baro nga Abagatan a Gales: Pagmalditan ti Gobierno.
- Lister-Turner, R and Clark, J.B. (1931), A Grammar of the Motu Language of Papua, Maika-2 nga Edision (P. Chatterton, ed). Sydney, Baro nga Abagatan a Gales: Pagmalditan ti Gobierno..
- Brett, Richard; Brown, Raymond; Brown, Ruth and Foreman, Velma. (1962), A Survey of Motu and Police Motu. Ukarumpa, Papua Baro a Guinea: Kalgaw nga Instituto ti Lingguistika.