Rehion ti Ilocos
Rehion ti Ilocos
(Rehion I) | |
|---|---|
 Aplaya ti Pagudpud | |
  .svg)  Rehion ti Ilocos | |
| Nagsasabtan: 16°37′12″N 120°19′12″E Nagsasabtan: 16°37′12″N 120°19′12″E | |
| Pagilian | Filipinas |
| Isla a grupo | Luzon |
| Rehional a sentro | Siudad ti San Fernando, La Union |
| Kalawa | |
| • Dagup | 13,055 km2 (5,041 sq mi) |
| Populasion (2020)[1] | |
| • Dagup | 5,301,139 |
| • Densidad | 410/km2 (1,100/sq mi) |
| Sona ti oras | UTC+08 (PST) |
| Kodigo ti ISO 3166 | PH-01 |
| Probinsia | 4 |
| Siudad | 9 |
| Munisipalidad | 116 |
| Baranggay | 3,265 |
| Distrito | 12 |
| Pagsasao | Ilokano, Pangasinan, Bolinao, Tagalog, Ingles |
Ti Rehion ti Ilocos (maaw-awagan pay iti Kailokuan ken Ilokandia) ket maysa kadagiti rehion ti Filipinas, a napusgan a kas Rehion I wenno Rehion 01. Buklen daytoy ti uppat a probinsia: Ilocos Norte, Ilocos Sur, La Union ken Pangasinan. Ti siudad ti San Fernando ti rehional a sentro ti Rehion ti Ilocos.
Masarakan ti rehion iti dakkel a tanap iti amianan-a-laud a paset ti Luzon. Kadeppaarna ti Rehion Administratibo ti Kordiliera ken ti Tanap ti Cagayan iti daya, ti Tengnga a Luzon iti abagatan ken ti Baybay Abagatan Tsína iti laud.
Heograpia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Rehion ti Ilocos ket sakupenna ti akikid a tanap a nagbaetan ti Kordiliera Sentral ken ti Baybay Abagatan Tsina. Daytoy ket sakupenna pay ti akin-amianan a paset ti tanap ti Tengnga a Luzon, iti amianan a daya ti Banbantay ti Zambales.
Ti Golpo ti Lingayen ket isu ti kalatakan a a bagi ti danum ti rehion ken aglaon kadagiti adu a bilang dagiti isla, a mairaman ti Nailian a Parke ti Ginasut nga Is-isla. Ti amianan ti rehion ket ti Lingsat Luzon.
Ti karayan Agno ket agayus babaen ti Pangasinan ken matianan idiay Golpo ti Lingayen. Ti karayan ket agayus iti nalawa a delta iti asideg ti Lingayen ken Siudad ti Dagupan.
Pakasaritaan
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Rehion ti Ilocos ket immuna a natagtagitao babaen dagiti aborihinal a Negrito sakbay a napapanawda kadagiti nagsasaruno nga allon dagiti imigrante nga Malayo/Austronesio a napnapan iti akikid nga aplaya. Tinaengan dagiti Tingguian iti kaunegan, dagiti Ilokano iti amianan, ken dagiti Pangasinense iti abagatan.
Manipud ti datos a pannakaiwarwaras ti populasion ti Rehion ti Ilocos, nalawag daytoy a saan amin nga agtataeng ket dagiti Ilokano. Agarup a pagkatlo ket saan a dagiti ngem adda met dagiti panagipagpagarup nga amin nga agtataeng iti rehion ket dagiti Ilokano laeng. Sakbay ti administrasion ni Ferdinand Marcos, ti Pangasinan ket saan idi a paset ti rehion.[2]
Simmangpetda dagiti Kastila idi maika-16 a siglo ken nagipatakderda kadagiti mision ti Kristiano ken dagiti instituto ti gobierno tapno mangtengngel kadagiti patneng a populasion tapno pagbaliwenda iti Romano Katoliko a Simbaan. Iti agdama a Siudad ti Vigan iti probinsia ti Ilocos Sur ket nagbalin nga obisporiko a tugaw ti Nueva Segovia. Dagiti Ilokano kadagiti akin-amianan a paset ket saanda a nalaka a naaw-awis, nupay kasta, daytoy ket agtultuloy a lugar a napunno kadagiti pannakaikatil iti Espania. Dagitoy a pannakaikatil ket rimmuar kadagiti nadumaduma a punto iti pakasaritaan ti iyaalsa dagiti probinsia ti Ilocos, a kaaduan a naam-ammuan kenni Andres Malong kenni Juan dela Cruz Palaris iti Pangasinan, ni Diego Silang ken ti asawana a ni Gabriela Silang idi 1764, ken ti Yaalsa ti Basi idi maika-19 a siglo. Nupay kasta, dagiti Pangasinense iti abagatan ti naudi a nangsuppiat kadagidi Kastila.[3]
Idi 1901, ti rehion ket napan iti kolonia a turay dagiti Amerikano, ken idi 1941, babaen ti panagsakup dagiti Hapon.
Idi las-ud ti 1945, dagiti nagkaykaysa a trop ti Amerikano ken ti Mankomunidad ti PIlipinas a mairaman dagiti gerila dagiti Ilokano ken dagiti Pangasinese ket winayaanda ti Rehion ti Ilocos manipud kadagiti puersa ti Hapon idi las-ud ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat.
Adda met dagiti moderno a presidente ti Repbulika ti Filipinas a patubo ti rehion: ni Elpidio Quirino, Ferdinand Marcos, ken ni Fidel V. Ramos.
Sakbay ti pannakaporma ti Rehion Administratibo ti Kordiliera, ti Rehion ti Ilocos ket nangiramraman kadagiti probinsia ti Abra, Mountain Province, ken Benguet. Sakbay idi binaliwan ni Ferdinand Marcos ti Rehion ti Ilocos, ti Pangasinan ket saan idi a paset ti rehion.
Demograpiko
[urnosen | urnosen ti taudan]| Tawen | Pop. | ±% |
|---|---|---|
| 1990 | 3,550,642 | — |
| 2000 | 4,200,478 | +18.3% |
| 2010 | 4,748,372 | +13.0% |
| Taudan: Opisina ti Nailian nga Estadistika[4] | ||
Dagiti probinsia ti Rehion ti Ilocos ket isu ti naipakasaritaan a pagilian dagiti Ilokano a mairaman ti dati a Presidente ti Filipinas a ni Ferdinand Marcos. Dagiti Ilokano ket mangbukel iti 66% iti rehion, dagiti Pangasinense ket mangbukel iti 27%, ken dagiti Tgalog ket mangbukel iti e%.[5]
Ti Pangasinan ket isu ti naipakasaritaan a pagilian dagiti Pangasinense a mairaman ti dati a Presidente ti Filipinas a ni Fidel Ramos. Ti populasion ti Pangasinan ket buklen ti agarup a 60% iti dagup a populasion ti rehion. Dagiti Pangasinense ket agdama amangbukel ti agarup a 50% iti populasion ti probinsia. Dagiti Ilokano ket saanda idi a dagiti kasisigud a mangiagtagitao iti Pangasinan. Dagiti Ilokano ket nangrugrugida a napnapan idiay Pangasinan idi maika-19 a siglo[6] Ti Pangasinan ket dati idi a probinsia ti Rehion III (Tengnga a Luzon), ngem ni Presidente Marcos ket pinirmaanna ti Bilin Blng. 1, 1972, a nangitiptipon ti Pangasinan ti Rehion ti Ilocos. Dagiti minoridad a grupo ket mairaman dagiti komunidad ti Tinggian ken dagiti Isneg a mangitagtagitao kadagiti bakras ti Kabambantayan ti Kordiliera.
Kaaduan ti populasion ket Romano Katoliko ken adda met dagiti napigsa nga agraraem iti Protestantismo a kas iti denominasion ti Aglipayan iti adayo nga amianan ti pagilian. Adda met dagiti agraraen kadagiti nadumaduma a denominasion ti Kristiano, a kas ti Iglesia ni Cristo, dagiti Mormon, ken dadduma pay. Adda pay dagiti pamamti ti tradisional nga animistiko a naipangpangruna kadagiti komunidad ti away. Dagiti bassit a komunidad ti agtagtagilako nga Insik ken Indiano ket kangrunaan dagitoy a Budista, Taoista, ken dagiti Hindu.
Ekonomia
[urnosen | urnosen ti taudan]Urayno ti ekonomia ti akin-abagatan a paset ti rehion, a naipangpangruna ti Pangasinan, ket naibatay iti agro-industrial ken idustria ti serbisio, ti ekonomia ti akin-amianan a paset ti rehion ket naibatay iti sektor ti agrikultura. Ti ekonomia ti Pangasinan kaaduan iti negosio, a kas ti panagtaraken ken panagproseso ti bangus, panagtaraken ti dinguen, panagproseso ti bangoong, ken dadduma pay. Adda met dagiti sektor iti ekonomia iti panagtagilako, dagiti serbisio ti pinansias, ken dagiti serbisio ti edukasion. Ti matgedan dagiti probinsia ti Ilocos wenno ti akin-amianan a paset ket kaaduan nga aggapo iti panagtalon iti bagas, tabako, mais, unas, ken dagiti prutas; ti panagtaraken kadagiti dinguen a kas dagiti baboy, manok, kalding, ken dagiti nuang.
Ti pannakaiwarwaras ti tignay ti ekonomia iti rehion ket mabalin a makita manipud iti panagsingir ti rentas ti buis iti nailian a gobierno. Ti kaaduan kadagiti panagsingir ket agtaud manipud iti Pangasinan, a nangited ti 61% iti kadagupan.[7]
Ti serbisio ken dagiti industri ti manupaktoria ti silaw ket kaaduan kadagiti siudad. Ti Siudad ti Dagupan ket kaadaun a pinatpataray dagiti negosiante, a nangirigrugi a nangipadakkel kadagti negosio iti nailian nga agpang. Ti Siudad ti San Fernando, La Union ket addaan pay iti internasional a puerto ket adaaan pay ti napabaro ken maparang-ayto a Sangal;ubongan nga Eropuerto ti San Fernando. Ti Siudad ti Laoag, Ilocos Norte ket addaan pay ti sangalubongan nga eropuerto.
Politikal a pannakabingbingay
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Rehion ti Ilocos ket buklen dagiti 4 a probinsia, 8 a siudad, 116 nga ili, ken dagiti 3265 a baranggay.[8]
| Probinsia | Kapitolio | Populasion (2010)[4] |
Kalawa (km²) |
Densidad ti Populasion (per km²) |
|---|---|---|---|---|
| Ilocos Norte | Siudad ti Laoag | 568,017 | 3,399.3 | 167.1 |
| Ilocos Sur | Siudad ti Vigan | 658,587 | 2,579.6 | 255.3 |
| La Union | Siudad ti San Fernando | 741,906 | 1,493.1 | 496.9 |
| Pangasinan | Lingayen | 2,779,862 | 5,368.2 | 517.8 |
Dagiti komponente a siudad
[urnosen | urnosen ti taudan]- Siudad ti Alaminos, Pangasinan
- Siudad ti Batac, Ilocos Norte
- Siudad ti Candon, Ilocos Sur
- Siudad ti Laoag, Ilocos Norte
- Siudad ti San Carlos, Pangasinan
- Siudad ti San Fernando, La Union
- Siudad ti Urdaneta, Pangasinan
- Siudad ti Vigan, Ilocos Sur
Nawaya a siudad
[urnosen | urnosen ti taudan]Kitaen pay
[urnosen | urnosen ti taudan]Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Rehion ti Ilocos Dagup ti Populasion babaen ti Probinsia, Siudad, Munisipalidad ken Baranggay. Naala idi Hulio 8, 2021 (iti Ingles)
- ^ Bilin ti Presidente Blng. 1, 1972
- ^ Kultura ken Pakasaritaan babaen ni Nick Joaquin
- ^ a b "Populasion ken Tinawen a Gatad ti Idadakkel para iti Filipinas Dagiti Rehion, Probinsia, ken dagiti Urbano Unay a Siudad" (PDF). Senso ken Populasion ti Sangkabalayan ti 2010. Opisina ti Nailian nga Estadistika. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2013-09-28. Naala idi 9 Agosto 2013.
- ^ "Opisina ti Nailian nga Estadistika". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-10-25. Naala idi 2013-12-16.
- ^ Rosario Mendoza Cortes, Pangasinan, 1801–1900: The Beginnings of Modernization
- ^ "Opisina ti oordinasion ti Nailian nga Estadistika". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-06-14. Naala idi 2013-12-16.
- ^ "Listaan dagiti Rehion". Opisina ti Koordinasion ti Nailian nga Estadistika. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-11-13. Naala idi 9 Enero 2011.
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Rehion ti Ilocos iti Wikimedia Commons
