Jump to content

Imperio a Mongol

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Imperio a Mongol
Ikh Mongol Uls
1206–1294
Lokasion ti Imperio a Mongol
KapitolioAvarga
Karakorum[nota 1]
Dadu[nota 2] (moderno a Beijing)
Relihion
Tengrismo, kalpasanna ket ti Budismo, Islam, Kristianidad, ken dadduma pay
GobiernoElektibo a monarkia
Nalatak a Khan 
• 1206–1227
Genghis Khan
• 1229–1241
Ögedei Khan
• 1246–1248
Güyük Khan
• 1251–1259
Möngke Khan
• 1260–1294
Kublai Khan
• 1333–1370
Toghan Temür Khan
LehislaturaKurultai
Pakasaritaan 
• Ni Genghis Khan ket pinagkaykaysana dagiti tribu ken nangirangarang ti Nalatak nga Estado ti Mongol
1206
• Ipupusay ni Genghis Khan
1227
• Pax Mongolica
1210–1350
• Pannakasinsinna ti imperio
1260–1264
• Pannakatnag ti Yuan a Dinastia, a nangmarka ti nagpatinggaan a pannakatunaw ti imperio
1294
KuartaDagiti sensilio (a kas dagiti dirham), Sukhe, papel a kuarta (papel a kuarta nalikudan ti seda wenno cdagiti pirak nga ingot, ken ti Chao ni Yuan)
Sinaruno		 Simmaruno
Khamag Mongol
Chagatai Khanate
Nabalitokan a Horda
Ilkhanate
Yuan a Dinastia
Akin-amianan a Yuan
Parte ita nga aldaw ti
Pagpagilian itan

Ti Imperio a Mongol (Mongolian:Maipanggep iti daytoy nga unidenggen (tulong·pakaammo) Mongol-yn Ezent Güren; Siriliko: Монголын эзэнт гүрэн) ket rimsua idi las-ud ti maika-13 ken maika-14 a sigsiglo AD, ken isu idi ti kadakkelan nga agkakasigkay a daga nga imperio iti pakasaritaan ti nagtagitaoan.[1] Mangrugi daytoy idiay estepa ti Tengnga nga Asia, daytoy ket dimteng a gimmay-at manipud idiay Daya nag Europa aginggana idiay Baybaya iti Hapon, a nangsaksakop kadagiti paset ti Siberia iti amianan ken gimmay-at nga agpaabagatan iti Abagatan a daya nga Asia, ti Indiano a subkontinente, ti Banak ti Iran, ken ti Tengnga a Daya. Iti kalatakan a gay-atna daytoy ket sumaksakop iti 9,700 km (6,000 mi), nakasakop ti kalawa iti 24,000,000 km2 (9,300,000 sq mi),[2][3][4][5] 16% iti dagup a kalawa iti Daga, ken agtengtengel ti panaturay kadagiti populasion ti sumurok a 100 a riwriw.

Ti Imperio a Mongol ket rimsua maniud ti panagkaykaysa iti Mongol ken dagiti Turko a tribu iti naipakasaritaan a Mongolia babaen ti panangidaulo ni Genghis Khan. Ni Genghis Khan ket isu idi ti nairangarang nga agturay kadagiti amin a Mongol idi 1206. Ti imperio ket napardas a dimakkel babaen ti panagturayna ken kalpasanna dagiti pay panagturay dagiti kaputotanna, a nangipatpatulod kadagiti panagraut iti amin a turong.[6][7][8][9][10][11] Ti nawatiwat a transkontinental nga imperio a nangikapet ti daya iti laud nga adda ti maysa a naipatpatungpal a Pax Mongolica ket nangpalpalubos ti panagtagilako, dagiti teknolohia, dagiti kammasapulan ken dagiti ideolohia a maiwarwaras ken pakisinnukatan iti ballasiw ti Eurasia.[12][13]

Ti imperio ket nangrugrugi a naisinsina a kas ti maysa aresulta kadagiti gubat a maipanggep kadagiti panagsasaruno, a kas dagiti appo ni Genghis Khan ket nagsisinnuppiatda no ti naarian a linia ket nasken a mangsurot manipud iti anak a lalaki ni Genghis ken ti tumawid a ni Ögedei, wenno ti maysa kadagiti sabali nga anakna a lalaki a kas ni Tolui, Chagatai, wenno ni Jochi. Dagiti Toluid ket nagballigida kalpasan ti nadara a panagpurga kadagiti sangkatipunan ti Ögedeid ken Chagataid, ngem dagiti panagsisinnuppiat ket nagtultuloy kadagiti kaputotan iti Tolui. Idi ti maysa a Nalatak a Khan ket pimmusay, dagiti kasuppiat a konseho ti kurultai ket aggigiddanda nga agpili kadagiti nadumaduma a sumaruno, a kas ti agkabsat a lallaki a ni Ariq Böke ken ni Kublai, isuda a dua ket napili ken dagitoy dua ket saanda laeng a nagsinnungat, ngem nangikaskasoda pay kadagiti kumarkarit manipud kadagiti kaputotan ni Genghis nga annakna a lallaki.[14][15] Ni Kublai ket nagballigi a nangala ti bileg, ngem sinaruno daytoy ti sibil a gubat, idi ni Kublai ket nagpaspadas, ngem napaay, a nangal manen ti panagtengngel dagiti pamilia ti Chagatayid ken Ögedeid.

Ti Gubat ti Ain Jalut ket nangmarka ti nangato a puntos ti danum iti Mongol a panagrukma, ken idi ti immuna nga banse ti Mongol a permanente a naabak iti dagus a gubat iti paggugubatan. Kalpasan dagiti dati a pnnakaabak iti pagggubatan, dagiti Mongol ket kankanayonda a nagsubsubli ken nagibalbales kadagiti pannaka-abakda, a dimtengan daytoy pannakaabak dagiti kabusorda. Ti Gubat ti Ain Jalut ket nangmarka ti immuna a panawen a naaramidda daytoy.

Babaen ti panawen nga ipupusay ni Kublai idi 1294, ti Imperio a Mongol ket nabungbungtol kadagiti uppat a nagsisina a khanate wenno imperio, a ti tunggal maysa ket ket napnapan kadagiti bukodda nga interesado ken gandat: ti Nabalitokan a Horda a khanate iti amianan a laud, ti Chagatai Khanate iti laud, ti Ilkhanate iti abagatan a laud, ken ti Yuan a Dinastia a naikuartel iti moderno nga aldaw a Beijing.[16] Idi 1304, dagidi tallo nga akinlaud a khanate ket nabiitda a nangawat iti nominal a panangituray ti Yuan a Dinastia,[17][18] ngem idi naparmek babaen ti Han nga Insik a [[Ming a Dinastia] idi 1368, ti Imperio a Mongol ket kanungpalan a nawara.

Dagiti nota

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Ti pudno apundasion daytoy a siudad ket saan a napasamak aginggana idi 1220, ken nagserbi a kas ti kapitolio ti Imperio a Mongol aginggana idi 1259.
  2. ^ Kalpasan ti ipupusay ni Möngke Khan idi 1259, awan idi ti agmaymaysa a nangruna a siudad iti imperio, a ti Dadu ket isu ti kapitolio ti Yuan a Dinastia manipud idi 1272 aginggana idi 1368.

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Morgan. Dagiti Mongol. p. 5.
  2. ^ Finlay. Pilgrim Art. p.151.
  3. ^ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73543/Creation-of-the-Mongol-empire
  4. ^ «Mongolia se encomienda a Gengis Jan» (iti Espaniol). El País 18.08.2007 (2007). Consultado el 19/06/2008.
  5. ^ Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall ken Peter Turchin (2006). "Daya-Laud nga Orientasion dagiti Naipakasaritaan nga Imperio" (PDF). Warnakan dagiti Sistema ti Lubonga Panagsukisok. Unibersidad ti Connecticut. 12 (blng. 2): 219–229. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2007-02-22. Naala idi 2013-03-06.
  6. ^ Diamond. Guns, Germs, ken Steel. p. 367.
  7. ^ Dagiti Mongol ken Ruso, babaen ni George Vernadsky
  8. ^ Ti Mongol a Lubong nga Imperio, 1206-1370, babaen ni John Andrew Boyle
  9. ^ Ti Pakasaritaan ti Tsina, babaen ni David Curtis Wright. p. 84.
  10. ^ Ti Nasap a Sibilisasion ti Tsina, babaen ni Yong Yap Cotterell, Arthur Cotterell. p. 223.
  11. ^ Dagiti Mongol ken dagiti Mamluk: Ti Mamluk-Ilkhanid a Gubat, 1260–1281 babaen ni Reuven Amitai-Preiss
  12. ^ Gregory G.Guzman "Dagiti kadi barbaro ket negatibo wenno positibo a banag iti taga-ugma ken mediebal a pakasaritaan?", Ti Historiador 50 (1988), 568-70.
  13. ^ Allsen. Kultura ken Panagrukma. p. 211.
  14. ^ "Ti Islamikoa Lubong aginggana idi1600: Ti Nabalitokan a Horda". Unibersidad ti Calgary. 1998. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-11-13. Naala idi Disiembre 3, 2010.
  15. ^ Michael Biran. Ti Qaidu ken ti Ibabangon ti Nawaya nga Estado ti Mongol idiay Tengnga nga Asia. The Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0631-3
  16. ^ Ti Cambridge a Pakasaritaan ti Tsina: Ganganaet a Turay ken dagiti Pagbeddengan nga Estado. p. 413.
  17. ^ Jackson. Dagiti Mongol ken ti Laudt. p. 127.
  18. ^ Allsen. Kultura ken Panagrukma. pp. xiii, 235.

Dagiti taudan

[urnosen | urnosen ti taudan]
  • Allsen, Thomas T. (1987). Mongol nga Imperialismo: Dagiti Annuroten ti Nalatak a Qan Möngke idiay Tsina, Rusia, ken ti Islamiko a Dagdaga, 1251-1259. Unibersidad ti California a pagmalditan. ISBN 978-0520055278.
  • Allsen, Thomas T. (2004). Kultura ken panagrukma iti Mongol Eurasia. Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. ISBN 978-0-521-60270-9.
  • Amitai-Preiss, Reuven (1995). Dagiti Mongol ken Mamluk: Ti Mamluk-Ilkhanid a Gubat, 1260–1281. Cambridge, UK; New York, USA: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. ISBN 978-0-521-46226-6.

Adu pay a mabasbasa

[urnosen | urnosen ti taudan]
  • Brent, Peter. Ti Imperio a Mongol: Genghis Khan: Ti panagballigina ket ti Legadona. Book Club Associates, Londres. 1976.
  • Buell, Paul D. (2003). Naipakasaritaan a Diksionario iti Mongol a Lubong nga Imperio. The Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-4571-7.
  • May, Timothy. "Ti Mongol nga Arte iti Gubat." Westholme Publishing, Yardley. 2007. ISBN 978-1-59416-046-2 / ISBN 1-59416-046-5
  • May, Timothy. Ti Mongol a Panagrukma a Pakasaritaan ti Lubong (Reaktion Books, inwarwaras babaen ti Unibersidad ti Chicago a Pagmalditan; 2012) 319 pampanid
  • Rossabi, Morris. Dagiti Mongol: Ti Ababa Unay a Pangyuna. Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan, 2012. ISBN 978-0199840892


Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Imperio a Mongol iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Imperio_a_Mongol&oldid=401798"