Imperio a Mongol
Imperio a Mongol Ikh Mongol Uls | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1206–1294 | |||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||
| Kapitolio | Avarga Karakorum[nota 1] Dadu[nota 2] (moderno a Beijing) | ||||||||||||||||
| Relihion | Tengrismo, kalpasanna ket ti Budismo, Islam, Kristianidad, ken dadduma pay | ||||||||||||||||
| Gobierno | Elektibo a monarkia | ||||||||||||||||
| Nalatak a Khan | |||||||||||||||||
• 1206–1227 | Genghis Khan | ||||||||||||||||
• 1229–1241 | Ögedei Khan | ||||||||||||||||
• 1246–1248 | Güyük Khan | ||||||||||||||||
• 1251–1259 | Möngke Khan | ||||||||||||||||
• 1260–1294 | Kublai Khan | ||||||||||||||||
• 1333–1370 | Toghan Temür Khan | ||||||||||||||||
| Lehislatura | Kurultai | ||||||||||||||||
| Pakasaritaan | |||||||||||||||||
• Ni Genghis Khan ket pinagkaykaysana dagiti tribu ken nangirangarang ti Nalatak nga Estado ti Mongol | 1206 | ||||||||||||||||
• Ipupusay ni Genghis Khan | 1227 | ||||||||||||||||
• Pax Mongolica | 1210–1350 | ||||||||||||||||
• Pannakasinsinna ti imperio | 1260–1264 | ||||||||||||||||
• Pannakatnag ti Yuan a Dinastia, a nangmarka ti nagpatinggaan a pannakatunaw ti imperio | 1294 | ||||||||||||||||
| Kuarta | Dagiti sensilio (a kas dagiti dirham), Sukhe, papel a kuarta (papel a kuarta nalikudan ti seda wenno cdagiti pirak nga ingot, ken ti Chao ni Yuan) | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Parte ita nga aldaw ti | |||||||||||||||||
Ti Imperio a Mongol (Mongolian:
denggen (tulong·pakaammo) Mongol-yn Ezent Güren; Siriliko: Монголын эзэнт гүрэн) ket rimsua idi las-ud ti maika-13 ken maika-14 a sigsiglo AD, ken isu idi ti kadakkelan nga agkakasigkay a daga nga imperio iti pakasaritaan ti nagtagitaoan.[1] Mangrugi daytoy idiay estepa ti Tengnga nga Asia, daytoy ket dimteng a gimmay-at manipud idiay Daya nag Europa aginggana idiay Baybaya iti Hapon, a nangsaksakop kadagiti paset ti Siberia iti amianan ken gimmay-at nga agpaabagatan iti Abagatan a daya nga Asia, ti Indiano a subkontinente, ti Banak ti Iran, ken ti Tengnga a Daya. Iti kalatakan a gay-atna daytoy ket sumaksakop iti 9,700 km (6,000 mi), nakasakop ti kalawa iti 24,000,000 km2 (9,300,000 sq mi),[2][3][4][5] 16% iti dagup a kalawa iti Daga, ken agtengtengel ti panaturay kadagiti populasion ti sumurok a 100 a riwriw.
Ti Imperio a Mongol ket rimsua maniud ti panagkaykaysa iti Mongol ken dagiti Turko a tribu iti naipakasaritaan a Mongolia babaen ti panangidaulo ni Genghis Khan. Ni Genghis Khan ket isu idi ti nairangarang nga agturay kadagiti amin a Mongol idi 1206. Ti imperio ket napardas a dimakkel babaen ti panagturayna ken kalpasanna dagiti pay panagturay dagiti kaputotanna, a nangipatpatulod kadagiti panagraut iti amin a turong.[6][7][8][9][10][11] Ti nawatiwat a transkontinental nga imperio a nangikapet ti daya iti laud nga adda ti maysa a naipatpatungpal a Pax Mongolica ket nangpalpalubos ti panagtagilako, dagiti teknolohia, dagiti kammasapulan ken dagiti ideolohia a maiwarwaras ken pakisinnukatan iti ballasiw ti Eurasia.[12][13]
Ti imperio ket nangrugrugi a naisinsina a kas ti maysa aresulta kadagiti gubat a maipanggep kadagiti panagsasaruno, a kas dagiti appo ni Genghis Khan ket nagsisinnuppiatda no ti naarian a linia ket nasken a mangsurot manipud iti anak a lalaki ni Genghis ken ti tumawid a ni Ögedei, wenno ti maysa kadagiti sabali nga anakna a lalaki a kas ni Tolui, Chagatai, wenno ni Jochi. Dagiti Toluid ket nagballigida kalpasan ti nadara a panagpurga kadagiti sangkatipunan ti Ögedeid ken Chagataid, ngem dagiti panagsisinnuppiat ket nagtultuloy kadagiti kaputotan iti Tolui. Idi ti maysa a Nalatak a Khan ket pimmusay, dagiti kasuppiat a konseho ti kurultai ket aggigiddanda nga agpili kadagiti nadumaduma a sumaruno, a kas ti agkabsat a lallaki a ni Ariq Böke ken ni Kublai, isuda a dua ket napili ken dagitoy dua ket saanda laeng a nagsinnungat, ngem nangikaskasoda pay kadagiti kumarkarit manipud kadagiti kaputotan ni Genghis nga annakna a lallaki.[14][15] Ni Kublai ket nagballigi a nangala ti bileg, ngem sinaruno daytoy ti sibil a gubat, idi ni Kublai ket nagpaspadas, ngem napaay, a nangal manen ti panagtengngel dagiti pamilia ti Chagatayid ken Ögedeid.
Ti Gubat ti Ain Jalut ket nangmarka ti nangato a puntos ti danum iti Mongol a panagrukma, ken idi ti immuna nga banse ti Mongol a permanente a naabak iti dagus a gubat iti paggugubatan. Kalpasan dagiti dati a pnnakaabak iti pagggubatan, dagiti Mongol ket kankanayonda a nagsubsubli ken nagibalbales kadagiti pannaka-abakda, a dimtengan daytoy pannakaabak dagiti kabusorda. Ti Gubat ti Ain Jalut ket nangmarka ti immuna a panawen a naaramidda daytoy.
Babaen ti panawen nga ipupusay ni Kublai idi 1294, ti Imperio a Mongol ket nabungbungtol kadagiti uppat a nagsisina a khanate wenno imperio, a ti tunggal maysa ket ket napnapan kadagiti bukodda nga interesado ken gandat: ti Nabalitokan a Horda a khanate iti amianan a laud, ti Chagatai Khanate iti laud, ti Ilkhanate iti abagatan a laud, ken ti Yuan a Dinastia a naikuartel iti moderno nga aldaw a Beijing.[16] Idi 1304, dagidi tallo nga akinlaud a khanate ket nabiitda a nangawat iti nominal a panangituray ti Yuan a Dinastia,[17][18] ngem idi naparmek babaen ti Han nga Insik a [[Ming a Dinastia] idi 1368, ti Imperio a Mongol ket kanungpalan a nawara.
Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Ti pudno apundasion daytoy a siudad ket saan a napasamak aginggana idi 1220, ken nagserbi a kas ti kapitolio ti Imperio a Mongol aginggana idi 1259.
- ^ Kalpasan ti ipupusay ni Möngke Khan idi 1259, awan idi ti agmaymaysa a nangruna a siudad iti imperio, a ti Dadu ket isu ti kapitolio ti Yuan a Dinastia manipud idi 1272 aginggana idi 1368.
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Morgan. Dagiti Mongol. p. 5.
- ^ Finlay. Pilgrim Art. p.151.
- ^ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73543/Creation-of-the-Mongol-empire
- ^ «Mongolia se encomienda a Gengis Jan» (iti Espaniol). El País 18.08.2007 (2007). Consultado el 19/06/2008.
- ^ Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall ken Peter Turchin (2006). "Daya-Laud nga Orientasion dagiti Naipakasaritaan nga Imperio" (PDF). Warnakan dagiti Sistema ti Lubonga Panagsukisok. Unibersidad ti Connecticut. 12 (blng. 2): 219–229. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2007-02-22. Naala idi 2013-03-06.
- ^ Diamond. Guns, Germs, ken Steel. p. 367.
- ^ Dagiti Mongol ken Ruso, babaen ni George Vernadsky
- ^ Ti Mongol a Lubong nga Imperio, 1206-1370, babaen ni John Andrew Boyle
- ^ Ti Pakasaritaan ti Tsina, babaen ni David Curtis Wright. p. 84.
- ^ Ti Nasap a Sibilisasion ti Tsina, babaen ni Yong Yap Cotterell, Arthur Cotterell. p. 223.
- ^ Dagiti Mongol ken dagiti Mamluk: Ti Mamluk-Ilkhanid a Gubat, 1260–1281 babaen ni Reuven Amitai-Preiss
- ^ Gregory G.Guzman "Dagiti kadi barbaro ket negatibo wenno positibo a banag iti taga-ugma ken mediebal a pakasaritaan?", Ti Historiador 50 (1988), 568-70.
- ^ Allsen. Kultura ken Panagrukma. p. 211.
- ^ "Ti Islamikoa Lubong aginggana idi1600: Ti Nabalitokan a Horda". Unibersidad ti Calgary. 1998. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-11-13. Naala idi Disiembre 3, 2010.
- ^ Michael Biran. Ti Qaidu ken ti Ibabangon ti Nawaya nga Estado ti Mongol idiay Tengnga nga Asia. The Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0631-3
- ^ Ti Cambridge a Pakasaritaan ti Tsina: Ganganaet a Turay ken dagiti Pagbeddengan nga Estado. p. 413.
- ^ Jackson. Dagiti Mongol ken ti Laudt. p. 127.
- ^ Allsen. Kultura ken Panagrukma. pp. xiii, 235.
Dagiti taudan
[urnosen | urnosen ti taudan]- Allsen, Thomas T. (1987). Mongol nga Imperialismo: Dagiti Annuroten ti Nalatak a Qan Möngke idiay Tsina, Rusia, ken ti Islamiko a Dagdaga, 1251-1259. Unibersidad ti California a pagmalditan. ISBN 978-0520055278.
- Allsen, Thomas T. (2004). Kultura ken panagrukma iti Mongol Eurasia. Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. ISBN 978-0-521-60270-9.
- Amitai-Preiss, Reuven (1995). Dagiti Mongol ken Mamluk: Ti Mamluk-Ilkhanid a Gubat, 1260–1281. Cambridge, UK; New York, USA: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. ISBN 978-0-521-46226-6.
Adu pay a mabasbasa
[urnosen | urnosen ti taudan]- Brent, Peter. Ti Imperio a Mongol: Genghis Khan: Ti panagballigina ket ti Legadona. Book Club Associates, Londres. 1976.
- Buell, Paul D. (2003). Naipakasaritaan a Diksionario iti Mongol a Lubong nga Imperio. The Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-4571-7.
- May, Timothy. "Ti Mongol nga Arte iti Gubat." Westholme Publishing, Yardley. 2007. ISBN 978-1-59416-046-2 / ISBN 1-59416-046-5
- May, Timothy. Ti Mongol a Panagrukma a Pakasaritaan ti Lubong (Reaktion Books, inwarwaras babaen ti Unibersidad ti Chicago a Pagmalditan; 2012) 319 pampanid
- Rossabi, Morris. Dagiti Mongol: Ti Ababa Unay a Pangyuna. Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan, 2012. ISBN 978-0199840892
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Imperio a Mongol iti Wikimedia Commons
- Genghis Khan ken dagiti Mongol
- Ti Imperio a Mongol Naiyarkibo 2012-09-05 iti Wayback Machine
- Dagiti Mongol
- Biograpia ni Genghis Khan
- Dagiti Mongol iti Pakasaritaan ti Lubong
- Ti Imperio a Mongol para kadgiti estudiante Naiyarkibo 2008-06-04 iti Wayback Machine
- Paradoxplace a Panirigan a Pampanid kadagiti Mongol nga Emperador Naiyarkibo 2017-09-15 iti Wayback Machine
- Panaglaglagip kadagiti Mongol ni William iti Rubruck
- Mongol a panagraut iti Rus (ladladawan)
- Sangalubongan a Dagu dagiti Natay
- Google Earth -Imperio a Mongol[permanente a natay a silpo]