Kitaen ti taudan para iti Iran

{{Infobox pagilian
| native_name        ={{lang|fa|{{line-height|2|{{Nastaliq|جمهوری اسلامی ایران}}}}}} <br />''Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān''
| conventional_long_name = Islamiko a Republika ti Iran
| common_name        = Iran
| image_flag         = Flag of Iran.svg
| image_coat         = Coat of arms of Iran.svg
| symbol_type        = Kayarigan
| image_map          = Iran (orthographic projection).svg<!--pangngaasi a pakitungtungan sakbay a sukatan daytoy nga imahen-->
| national_motto     = استقلال. آزادی. جمهوری اسلامی <br /> <small>({{lang-ilo|Panagwayawyas, Wayawaya, Islamiko a Republika}})</small>
| national_anthem    = <br />[[Nailian a kanta iti Islamiko a Republika iti Iran]]{{spaces|2}}<small>(opisial)</small>
| capital = [[Tehran]]
| coordinates = {{Coord|35|41|N|51|25|E|type:city}}
| largest_city = kapitolio
| official_languages = [[Pagsasao a Persiano|Persiano]]
| languages_type =[[Naisasao a pagsasao]]
| languages = [[Pagsasao a Persiano|Persiano]], [[Pagsasao nga Aserbasiano|Aseri]], [[Asiriano Neo-Arameiko]], [[Pagsasao nga Armenio|Armenio]], [[Pagsasao a Kurdo|Kurdo]], [[Lori a dialekto|Lori]], [[Pagsasao a Balochi|Balochi]], [[Pagsasao a Gilaki|Gilaki]], [[Pagsasao a Mazandarani|Mazandarani]], [[Pagsasao nga Arabiko|Arabiko]], [[Pagsasao a Turkmen|Turkmen]]
| demonym            = [[Demograpia ti Iran|Iraniano]]
| government_type    = [[Unitari nga estado]], [[Islamiko a republika]]
| legislature        = [[Islamiko nga Agpakiuman a Gimong Iran)|Islamiko nga Agpakiuman a Gimong]]
| leader_title1      = [[Kangatuan a Daulo ti Iran|Kangatuan a Daulo]]
| leader_name1       = [[Muhammad al-Mahdi]] (مُحَمَّد ٱلْمَهْدِي)<br />[[Ali Khamenei]] (سید علی خامنه‌ای)
| leader_title2      = [[Presidente ti Iran|Presidente]]
| leader_name2       = [[Ebrahim Raisi]]  (سیدابراهیم رئیسی)
| leader_title3      = [[Bise Presidente ti Iran|Umuna a Bise Presidente]]
| leader_name3       = [[Mohammad Mokhber]] (محمد مخبر)
| leader_title4      = [[Listaan dagiti Tagabitla ti Parlamento iti Iran|Tagabitla ti Parlamento]]
| leader_name4       = [[Mohammad Bagher Ghalibaf]] (محمد باقر قالیباف)
| leader_title5      = [[Pangulo ti Hustisia]]
| leader_name5       = [[Gholam-Hossein Mohseni-Eje'i]] (غلامحسین محسنی اژه‌ای)
| sovereignty_type   = Panagtitipon
| established_event1 = [[Katengngaan nga Imperio]]
| established_date1  = 625 BC
| established_event2 = [[Imperio a Safavid]]
| established_date2  = 1501
| established_event3 = [[Islamiko a Republika]]
| established_date3  = 1 Abril 1979
| established_event4 = [[Batay-linteg iti Islamiko a Republika iti Iran|Agdama a batay-linteg]]
| established_date4  = 24 Oktubre 1979
| area_km2           = 1,648,195
| area_sq_mi         = 636,372 <!--Saan nga ikkaten[[WP:MOSNUM]]-->
| area_rank          = Maika-18
| percent_water      = 0.7
| population_density_rank = Maika-162
| population_estimate = 76,091,000<ref name="pop">{{cite web|url=http://www.amar.org.ir/default.aspx?tabid=52 |title=Opisial a Pagurasan ti Populasion iti Iran |publisher=Amar.org.ir |date= |accessdate=13 Pebrero 2012}}</ref><ref>[[Listaan dagiti pagilian babaen ti populasion]]</ref>
| population_estimate_year = 2012
| population_estimate_rank = Maika-17
| population_density_km2   = 46 <ref>[[Listaan dagiti pagilian babaen ti densidad ti populasion]]</ref>
| population_density_sq_mi = 119 <!--Saan nga ikkaten[[WP:MOSNUM]]--><ref>[[Listaan dagiti pagilian babaen ti densidad ti populasion]]</ref>
| population_census        = 74,700,000
| population_census_year   = 2011
| GDP_PPP            = $827.344 bilion<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=56&pr1.y=12&c=429&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |title=Internasional a Pundo ti Panguartaan |publisher=Theodora.com |date= |accessdate=7 Disiembre 2011}}</ref>
| GDP_PPP_rank       = Maika-17
| GDP_PPP_year       = 2011
| GDP_PPP_per_capita = $10,797<ref name=imf>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=429&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=39&pr.y=7|title=Iran|publisher=Internasional a Pundo ti Panguartaan|accessdate=21 Abril 2011}}</ref>
| GDP_PPP_per_capita_rank =
| GDP_nominal        = $420.894 bilion<ref name="imf" />
| GDP_nominal_rank   = Maika-27
| GDP_nominal_year   = 2011
| GDP_nominal_per_capita = $6,260<ref name="imf" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = Maika-83
| Gini_year = 2010
| Gini_change = {{decrease}}<!--increase/decrease/steady-->
| Gini = 38 <!--number only-->
| Gini_ref = <ref name=TT5>{{Cite web |url=http://www.tehrantimes.com/economy-and-business/97430-central-bank-income-equality-improved-in-iran |title=Central bank: Income equality improved in Iran |access-date=2015-06-26 |archive-date=2013-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131115041148/http://www.tehrantimes.com/economy-and-business/97430-central-bank-income-equality-improved-in-iran |url-status=dead }}</ref>
| Gini_rank =
| HDI_year = 2013<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change = decrease<!--increase/decrease/steady-->
| HDI = 0.749 <!--number only-->
| HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |title=Human Development Report 2010 |year=2010 |publisher=United Nations |accessdate=5 Nobiembre 2010}}</ref>
| HDI_rank = Maiak-75
| currency           = [[Rial ti Iran|Rial]] (﷼)
| currency_code      = IRR
| time_zone          = [[Pagalagadan nga Oras ti Iran|IRST]]
| utc_offset         = +03:30
| time_zone_DST      = [[Pagalagadan nga Oras ti Iran|Oras a Lawag ti Iran (IRDT)]]
| utc_offset_DST     = +04:30
| drives_on          = kanawan
| cctld              = [[.ir]], [[ایران.]]
| calling_code       = [[Dagiti numero ti telepono idiay Iran|98]]
| footnote1          = [http://www.bookrags.com/browse/Encyclopedia%20of%20Religious%20Practices/50 Bookrags.com]
| footnote2          = [http://www.iranchamber.com/geography/articles/flag_anthem.php Iranchamber.com]
| footnote3          = 
| footnote4          = [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#Econ CIA Factbook]
}}

Ti '''Iran''' ({{lang-fa|ایران}} {{IPA-fa|ʔiˈɾɒn||Fa-Iran (2).oga}}), opisial a ti '''Islamiko a Republika ti Iran''' ({{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}} ''Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān''), ket maysa a pagilian idiay [[Akinlaud nga Asia]].<ref>{{cite web|url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html|title="CESWW" – Panangipalpalawag ti Tengnga nga Eurasia|publisher=Cesww.fas.harvard.edu|accessdate=1 Agosto 2010|archive-date=2018-09-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20180915101714/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html|url-status=dead}}</ref><ref>[http://travel.nationalgeographic.com/places/countries/country_iran.html Iran] National Geographic.</ref> Ti nagan nga "[[Iran (balikas)|Iran]]", nga iti [[Pagsasao a Persiano|Persiano]] ket kayatna a sawen a "Daga dagiti [[Ariano]]", ket kapatnengan nga inus-usar daytoy manipud idi [[Imperio ti Sassanid|Sassaniano a panawen]].  Naus-usar ti sangalubongan daytoy idi 1935, sakbayan a daytoy a pagilian ket naam-ammuan idi ti [[Akinlaud a lubong]] a kas ti '''Persia'''. Ti "Persia" ken "Iran" ket maisublatan a maus-usar iti linaon dagiti kultura; nupay kasta,ti "Iran" ket isu ti opisial a maus-usar a nagan kadagiti linaon a politika.<ref name="artarena">[http://www.art-arena.com/history.html Iransaga] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130523020103/http://www.art-arena.com/history.html |date=2013-05-23 }},ti "Persia wenno Iran, maysa nga ababa a pakasaritaan".</ref><ref name="iranian">[http://www.iranian.ws/art.htm Iranian.ws], Irani ken Persiano nga Arte.</ref>

Ti maika-18 a kadakkelan a pagilian iti lubong iti termino a kalawa iti {{convert|1648195|km2|abbr=on}}, ti Iran ket adda ti populasion ti agarup a 75 a riwriw.<!--<ref name="BBC" /><ref name="britannica1">--><ref>{{cite web | title = Iran | work =Encyclopædia Britannica | publisher =Encyclopædia Britannica | year =2012 | url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293359/Iran | accessdate =8 Agosto 2012}}</ref> Daytoy ket maysa a pagilian itinaisangsangayan a [[heopolitika]] a kinapangruna gapu ti lokasionna kadagiti tallo lugar iti Asia (Laud, Tengnga, ken Abagatan). Ti Iran nabeddengan iti amianan babaen ti [[Armenia]], [[Azerbaijan]] ken [[Turkmenistan]]. Ti Iran ket maysa a [[litoral a sona|litoral]] nga estado ti [[Baybay Kaspio]], nga adda ti kauneg ti daga a baybay, ti [[Kazakhstan]] ken [[Rusia]] ket dagus pay a kaarruba ti Iran iti amianan. Ti Iran ket nagbeddengan iti daya babaen ti [[Apganistan]] ken [[Pakistan]], iti abagatan babaen ti [[Golpo Persiano]] ken ti [[Golpo ti Oman]], iti laud babaen ti [[Irak]] ken iti amianan a laud babaen ti [[Turkia]]. Ti [[Tehran]] ket isu ti kapitoliona, ti kadakkelan a siudad ti pagilian ken ti politikal, kultural, komersial ken industrial a sentro ti pagilian. Ti Iran ket maysa a [[rehional a bileg]],<ref name="parliament">{{cite web|author=Ti Opisina ti Komite, Kamara ti Commons |url=http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200607/cmselect/cmfaff/363/36310.htm |title=Napili a Komite ti Ganganaet a Pannakibiang, Maikawalo a Reporta, Iran |publisher=Publications.parliament.uk |accessdate=18 Hunio 2011}}</ref><ref name="petro-hunt">[http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm Iran @ 2000 ken Labes dagiti serye ti lektura, pangyuna a bitla, W. Herbert Hunt, 18 Mayo 2000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100103021931/http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm |date=2010-01-03 }} Naala idi 1 Oktubre 2007.</ref> ken agtengtengngel ti nangruna a puesto iti [[Nalatak a bileg ti enerhia#Iran|sekuridad ti sangalubongan nga enerhia]] ken [[Listaan dagitipagilian babaen ti GDP (PPP)|ekonomia ti lubong]] a kas nagbanagan kadagiti dakkel a reserbana iti petrolio ken masna nga alingasaw. Ti Iran ket adda ti maikadua a kadakkelan a napasingkedan a [[reserba ti masna nga alingasaw]] iti lubong ken  ti maikapat a kadakkelan a napasingkedan a [[reserba ti petrolio]].<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|title=Iran|author=CIA World Factbook|accessdate=7 Agosto 2012|archive-date=2012-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|url-status=dead}}</ref>

Ti Iran ket isu ti pangibalayan kadagiti kaduogan a [[sibilisasion]] iti lubong.<ref>Lowell Barrington, Michael J. Bosia, Kathleen Bruhn, "Komperatibo a Politika: Dagiti Estruktura ken dagiti Pagpilian", Cengage Learning, 2009. Naala manipud iti panid 34: "Kasla ti Tsina, ti Iran ket panagibalayan ti kaduogan a sibilisasion iti lubong"</ref>  Ti immuna a dinastia idiay Iran ket naporma idi las-ud ti [[Elam]]ita a pagarian idi 2800&nbsp;BC. Ti Irani a [[Medes]] ket nangikaykaysa ti Iran iti maysa nga imperio idi 625&nbsp;BC.<ref name="Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran">{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |title=Artikulo ti Encyclopædia Britannica Encyclopedia: Midia ti taga-ugma a rehion, Iran |publisher=Britannica.com |accessdate=25 Agosto 2010}}</ref> Dagiti ket sinaruno ti ken Irani nga [[Akamenidanga Imperio]], ti [[Helenestiko a sibilisasion|Heleniko]] a [[Seleusida nga Imperio]] kendagiti dua a simmarsaruno nga Irani nga imperio, dagiti [[Parto nga Imperio|Parto]] ken dagiti [[Sassanid nga Imperio|Sassanid]], sakbay ti [[Muslim a panarukma]] idi 651&nbsp;AD. Dagiti kalpasan ti Islamiko a dinastia ken dagiti imperio ti Iran ket nagpadakkelda ti pagsasao a Persiano ken [[Persiano a kultura|kultura]] kadagiti amin a [[Irani a banak]]. Dagiti nasapa a dinastia ti Iran a nangiyunay-unay manen ti pnnakawaya ti Iran ket mairaman dagiti [[Tahirid]], [[Saffarid]], [[Samanid]] ken[[Buyid]].

Ti agrangrang-ay a [[Persiano a literatura]], [[Persiano a pilosopia|philosopia]], [[Siensia ken teknolohia idiay Iran|medisina]], astronomia, matematika ken [[Persiano nga arte|arte]] ket nagbalin kadagiti nangruna nga elemento ti Muslim a sibilisasion. Ti Irani nga identidad ket nagtultuloy urayno adda dagiti gangganaet a panaturturay kadagiti dimteng a sigsiglo<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iii-medieval-islamic-period |title=Ahmad Ashraf, "Irani nga Identidad" iti Encyclopaedia Iranica |publisher=Iranicaonline.org |date=15 Disiembre 2006 |accessdate=14 Septiembre 2011}}</ref> ken ti Persiano a kultura ket inampon pay babaen dagiti [[Ghaznavids|Ghaznavid]],<ref>B. Spuler, "Ti Pannkadadael ti Kalipato iti Daya", iti Cambridge a Pakasaritaan ti Islam, Tom. IA: Dagiti tengnga a Islamiko a daga manipud iti Kasakbayan a panawen ti Islamiko aginggana ti Umuna a Sangalubongan a Gubat, ed. babaen ni P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, ken Bernard Lewis (Cambridge: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan, 1970). pg 147: Maysa kadagiti nagbanagan ti panagpabaro ti Persiano a kararua a nagbangan daytoy nga obra ket dagidi Ghaznavid ket nagbalinda a Persiano ken isunga nagbalina Persiano a dinastia.</ref> Ti [[Seljuq a dinastia|Seljuk]],<ref>Grousset, Rene, Ti Imperio dagiti Estepa, (Unibersidad ti Rutgers a Pagmalditan, 1991), 161,164; "..nagpabaro kadagiti panagpadas dagiti Seljuk ti panabiruk ti maysa a nalatak a Turko-Persiano nga imperio idiay akindaya nga Iran..", "Maipalplagip a dagiti Seljuk, dagiti Turkomano a nagbalbalin a sultan ti Persia, ken saanda a pinabalina Turkia ti Persia-nga awan ti dudua gapu ta saanda a kinayat. Iti kagiddiatan, isuda ti nagboluntario nga agbalin a Persiano ken isuda, iti panagkukua kadagiti nalatak a daan a Sassanid nga ari, ket nagreggetda a mangsalaknib dagiti populasion ti Iran manipud kadagiti agsamsam banda dagiti Ghuzz ken nangisalakan ti Iraniani a kultura manipud iti the Turkomano a panagmes."</ref><ref>Bosworth, C.E.; Hillenbrand, R.; Rogers, J.M.; Blois, F.C. de; Bosworth, C.E.; Darley-Doran, R.E., Saldjukids, Ensiklopedia ti Islam. Inurnos babaen ni: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel ken W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online: “Iti maipapana ti kultura, ti panagtitipon ti Seljuq nga Imperio ket nangmarka ti ad-adu nga agpang iti pannakaikkat ti trono ti Arabiko manipud iti panagmaymaysana a lingua franca dagiti naadalan ken natakneng a kagimongan iti Tengnga a Daya. Nga immayda a kas idi iti maysa a Transoxania nga isu idi ket adu pay nga umuna nga Irani ken iti maitutop a Persia, dagiti Seljuq nga awan bukodda a nangato nga agpang iti Turko a kultura wenno literario a tawidan – ket nangalada iti Persia, isunga ti pagsasao a Persiano ket nagbalin nga isu ti administrasion ken kultura idiay dagada a  Persia kenAnatolia. Ti Persiano a kultura dagiti Rum Seljuq ket naisangsangayan idi a napintas, ken nagin-inut laeng a rimsua ti Turko a kas ti naiyariping a pagsasao iti pagobraan ti giobierno ken adab; ti Persiano nga imprenta iti Otomano a sibilisasion ket nagtaltalinaay a napigsa aginggana idi maika-19 a siglo. "</ref> [[Ilkhanid]]<ref>Ross E. Dunn, "dagiti Panagbanbanniaga ni Ibn Battuta, ti Muslim a mangbanniaga iti maikasangapulo ket uppata siglo", Unibersidad ti California a Pagmalditan, 1986. pg 144: "Agpaysao nga idi babaen ti Ilkhanid a kinaturay ti nangato a kultura ti dumaya ken tengnga nga Anatolia ket nagbalin nga ad-adu a Persiano ngem kadagidi"</ref> ken ti [[Timurid a dinastia|Timurid]]<ref>Maria Subtelny, "Dagiti Timurids nga Agdaldaliasat", BRILL; nailustrado nga edision (30 Septiembre 2007). pg 40: "Nupay kasta, iti narikut a pamay-an , dagiti kameng ti Timurid a dinastia ken dagiti agsupsuporta kaniada a Turko-Mongoliano ket nagbalinda a nasanay iti kultura babaen ti panagliklikmut ti Persinate millieu a nagamampon kadagiti modelo ti Persiano a kultura ken panagraman ken nagtigtignay a kas dagiti patron ti Persiano a kultura, pinintaan, arkitektura ken musika." pg 41: "Dagiti kinaudi a kameng ti dinastia, a naisangsangayan kada Sultan-Abu Sa'id ken Sultan-Husain, iti kinapudno ket naikedkedengda a kas modelo ti Perso-Islamiko nga agturturay a nangirang-ay kadagiti adu a panagikaskaso ti panagrang-ay ti agrikultura a kas ti inaramidda ti panagirang-ay ti korte ti Persiano a kultura."</ref> agturturay. Ti irurumsua ti 1501 iti [[Safavid a dinastia]],<ref name="Andrew J. Newman 2006">Andrew J. Newman, Safavid Iran: Pannakaipasngay manen ti Persiano nga Imperio, I. B. Tauris (30 Marso 2006)</ref> a nangipakpatakder ti [[Imami]] a [[Shia nga Islam]]<ref name="savoryeiref">R.M. Savory, ''Safavids'', Ensiklopedia ti Islam, maika-2 nga edision</ref> a kas ti opisial a relihion ti imperioda, ket nangmarka iti maysa a kangrunaan a nagsikkuan a punto ti Irani ken [[Muslim a pakasaritaan]].<!--<ref name="islamic1600" /> -->Ti [[Kontitusional a Rebolusion ti Persia]] ket nangibangon ti [[Majles|immuna a parlamento]] ti pagilian idi 1906, iti kaunegan ti maysa a [[batay-linteg a monarkia]]. Kalpasan ti maysa a [[Irani a kudeta ti 1953|kudeta nga inrugi babaen ti Nagkaykaysa a Pagarian ken Estados Unidos]] idi 1953, ti Iran ket nagin-inut a nagbalin nga ad-adu nga autokratiko a pagilian. Ti immad-adu a panagsuppiat iti gangganaet nga impluensia ket kimmaro idi las-ud ti [[Irani a Rebolusion ]] a nakaiturongan ti pannakabangon ti maysa nga [[Islamiko a republika]] idi 1 Abril 1979.<!--<ref name="britannica1" /><ref name="Britannica" />-->

Ti Iran ket maysa a kaemeng dagiti nangipundar ti Nagkaykaysa a Pagpagilian , [[Di-Nailinia a Tignay|NAM]], [[Organisasion ti Islamiko a Pagtitinnulongan|OIC]] ken ti [[OPEC]]. Ti [[Politika ti Iran|politikal a sistema ti Iran]], a naibatay ti [[Batay-linteg ti Islamiko a Republika ti Iran|1979 a batay-linteg]], ket buklen dagiti nadumaduma a narikut a nagkikinnapet nga agturturay a bagbagi. Ti kangatuan a kasasaad ti turay ket ti [[Kangatuan a Daulo ti Iran|Kangatuan a Daulo]]. Ti [[Shia Islam|Shia]] nga [[Islam]] ket isu ti opisial a relihion ken ti [[Pagsasao a Persiano|Persiano]] ket isu ti opisial a pagsasao.<ref>{{cite web|title=قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|url=http://fa.wikisource.org/wiki/قانون_اساسی_جمهوری_اسلامی_ایران|language=Persiano|accessdate=23 Enero 2008 }}</ref>

== Etimolohia ==
{{Nangruna|Iran (balikas)|Nagan ti Iran}}
Ti ngan ti Iran (ایران) ket isu ti [[Moderno a Persiano]] a tinaudan manipud iti [[Proto-Irani]] a termino ti ''Aryānā,'', a kayatna a sawen ket "Daga dagiti [[Aryan]]", nga immun-una a naipakpakita iti [[Avesta]] a tradision ti [[Zoroastrianismo]].<ref name="hinduwebsite">{{cite web|author=V.Jayaram |url=http://www.hinduwebsite.com/hinduism/concepts/arya.asp |title=Dagiti Konsepto ti Hinduismo – Arya |publisher=Hinduwebsite.com |date=9 Enero 2007 |accessdate=18 Hunio 2011}}</ref><ref name="about.com">{{cite web |url=http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm |title="Iran – Ti Taga-ugma anagan ti Iran", N.S. Gill |publisher=Ancienthistory.about.com |date=4 Septiembre 2010 |accessdate=18 Hunio 2011 |archive-date=2011-07-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716094502/http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm |url-status=dead }}</ref><ref name="Bailey_Arya">{{cite encyclopedia|last=Bailey|first=Harold Walter|authorlink=|title=Arya|pages=681–683|year=1987|volume=2|encyclopedia=Encyclopaedia Iranica|location=New York|publisher=Routledge & Kegan Paul|url=http://www.iranicaonline.org/articles/arya-an-ethnic-epithet}}</ref> Thi termino nga ''Ērān'' ket nabirukan a mangibagbaga ti Iran iti maika-3 a siglo a [[Sassanid nga Imperio|Sassanid]] a sinuratan, ken ti [[Pagsasao a Parto|Parto]] a sinuratan a kumadduan kadagiti panagusarna ti Parto a termino ti "aryān" a nangibagbaga kadsagiti ''Irani''.<ref name="MacKenzie">{{cite encyclopedia|last=MacKenzie|first=David Niel|title=Ērān, Ērānšahr|year=1998|volume=8|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|publisher=Mazda|location=Costa Mesa|url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah}}</ref> Nupay kata, iti naipakasaritaan ti Iran ket naibagbaga idi a kas Persia wenno ti kapadpadana (''La Perse, Persien, Perzië, kdpy.'') babaen ti Lumaud a lubong, a nagruna ti gapuna kadagiti sinursurat dagidi Griego a historiador a nangtawtawag ti Iran iti ''Persis'' (Περσίς), a kayatna a sawen ket daga dagiti [[Tattao a Persiano|Persiano]]. Idi 1935, ni [[Rezā Shāh]] ket nagkiddaw a ti komunidad ti sangalubongan ket tawaganda koma ti pagilianna a kas ti Iran. Ti panagsuppiat ti panagbaliw ti nagan ket nangiturong ti panagibabawi ti daytoy a keddeng, ken idi 1959 dagitoy dua a nagan ket naipagsinnukat a naus-usar.<ref>{{cite web| title = Panaginagan manen ti Persia| work = persiansarenotarabs.com | year = 2007| url = http://www.persiansarenotarabs.com/renaming-persia/ | accessdate =26 Abril 2011}}</ref> Manipud ti [[Irani a Rebolusion]] idi 1979 ti opisial a naganen ti pagilian ket "Islamiko a Republika iti Iran".

Ti naipakasaritaan ken maipapan ti kultura a naad-adu a panagusar ti 'Iran'<ref>Richard N. Frye, panakisinnarita babaen ni Asieh Namdar, CNN, 20 Oktubre2007. "Nagtrabtrabahuak idiay Iran ti amin a kabibiag ken ammok nga ammom  a saanko a kayat a sawen ti Iran tatta nga aldaw, Ti kayatko a sawen ket ti Kalatakan nga Iran, ti Iran nga iti napalabas, a gimmay-at aginggana idiay Tsina aginggana kadagiti pagbeddengan ti Hungaria ken manipud iti sabali a Mongolia aginggana idiay Mesopotamia". [http://azadegan.info/files/Dr.Frye-discusses-greater-Iran-on-CNN.mp4] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160423185051/http://azadegan.info/files/Dr.Frye-discusses-greater-Iran-on-CNN.mp4 |date=2016-04-23 }}</ref><ref>Ni Richard Nelson Frye, Ti Teolohiko a Panagrepaso ti Harvard, Tom. 55, Blng. 4 (Okt., 1962), pp. 261-268 http://www.jstor.org/pss/1508723 Inus-usarko ti termino nga Iran iti maysa a naipakasaritaan a kontesto[…]ti Persia ket mausarto para iti moderno nga estado, ad-adu wenno basbassit a kapadpada ti "lumaud nga Iran". Us-usarek ti termino a "Kalatakan nga Iran" tapno kaibuksilanna ti naipagpagarupko a Klasista ken dagiti taga-ugma a historiador ket pudno a kayatda a sawen babaen ti panagusarda iti Persia – a daytoy ket adda idi ti kaunegan kadagiti politikal a pagbeddengan dagiti Estado a tinurturayan babaen dagiti Irani.</ref><ref>Marcinkowski, Christoph (2010). Kinasiasino dagiti Shi'ite: Komunidad ken Kultura kadagiti Agbalbaliw a Sosial a Konteksto. LIT Verlag Münster. p. 83. {{ISBN|978-3-643-80049-7}}. "Dagiti 'naipakasaritaan a daga iti Iran' – 'Kalatakan nga Iran' – ket kankanayon idi a naamammuan iti pagsasao a Persiano a kas ti Irānshahr wenno Irānzamīn. Dagitoy dua a termino ket mangibagbaga ti Irani a banak a maipatinayon ti Persianato a lubong, dagita a rehion naipakasaritaan idi nga adda kadagiti nakaro nga impluensia ti Persiano a kultura, a mabalin a kapadpada kadagiti teritorio a tinurayan babaen dagiti taga-ugma a parto ken Sasanids – a kas, iti maipatinayon iti 'maitutop nga Iran', ken ti pay Kaukaso, Mesopotamia (Irak), Tengnga nga Asia, ken ti dakkel a paspaset a tattan ket Pakistan ken Apganistan ken maibagbagay iti Persiano a  'naipakasaritaan a pannaka-awat' iti 'napno a gay-at ti teritorio' iti Iran. Ti kapitolio idi daytoy nga entidad ket, iti sagpaminsan, ket mabirukan tatta nga aldawen iti Irak"</ref> ket saan a nairestrikto iti moderno a maitutop nga estado. Irānshahr<ref>Mīr Khvānd, Muḥammad ibn Khāvandshāh, Tārīkh-i rawz̤at al-ṣafā. Taṣnīf Mīr Muḥammad ibn Sayyid Burhān al-Dīn Khāvand Shāh al-shahīr bi-Mīr Khvānd. Az rū-yi nusakh-i mutaʻaddadah-i muqābilah gardīdah va fihrist-i asāmī va aʻlām va qabāyil va kutub bā chāphā-yi digar mutamāyiz mībāshad.[Tehrān] Markazī-i Khayyām Pīrūz [1959-60]. ایرانشهر از کنار فرات تا جیهون است و وسط آبادانی عالم است. Ti Iranshahr ket gumay-at manipud iti Euprates aginggana idiay Oxus, ken daytoy ket sentro iti prosperidad iti Lubong</ref> wenno Irānzamīn ([[Kalatakan nga Iran]])<ref>Frye, R. (2011). Persia. Routledge. p. 13. {{ISBN|978-0-415-57033-6}}. "Daytoy a 'kalatakan nga Iran' ket nangiraman ken mangiramraman pay tatta ti paset ti Kaukaso a Kabambantayan, Tengnga nga Asia, Apganistan ken Irak; para kadagiti Kurdo, Baluchis, Apgani, Tajiks, Ossetes, ken dagiti dadduma pay a babbabassit a grupo ti Irani" [http://books.google.com/books?id=9QOfAvCP1jkC&pg=PA13&dq=This+'greater+Iran'+included+and+still+includes+part+of+the+Caucasus+Mountains,+Central+Asia,+Afghanistan+and+Iraq;+for+Kurds,+Baluchis,+Afghans,+Tajiks,+Ossetes,+and+other+smaller+groups+are+Iranians.&hl=en&sa=X&ei=2lmhUM2GIMWJiwLZsIH4BA&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=This%20'greater%20Iran'%20included%20and%20still%20includes%20part%20of%20the%20Caucasus%20Mountains%2C%20Central%20Asia%2C%20Afghanistan%20and%20Iraq%3B%20for%20Kurds%2C%20Baluchis%2C%20Afghans%2C%20Tajiks%2C%20Ossetes%2C%20and%20other%20smaller%20groups%20are%20Iranians&f=false]</ref> ket maipada kadagiti teritorio ti Irani a kultura wenno linguistiko a sona. Malaksid ti moderno nga Iran, nangiraman daytoy kadagiti paset ti Kaukaso, Mesopotamia, ti Indiano a subkontinente ken Tengnga nga Asia.

== Pakasaritaan ==
{{Nangruna|Pakasaritaan ti Iran}}

=== Nasapa a pakasaritaan ===
Dagiti kasapaan nga arkeolihoko nga artipakto idiay Iran, kasla dagiti nakalkali idiay [[Kashafrud]] ken dagiti sitio idiay [[Ganj Par]], ket mangipakpakita ti kaada ti tao idiay Iran manipud idi panawen ti [[Akin-baba Paleolitiko]].<ref>{{Cite web| last = Biglari| first = Fereidoun| authorlink = | author2 = Saman Heydari|author3= Sonia Shidrang| title = Ganj Par: Ti immuna nga ebidensia ti Akin-baba a Paleolitiko a panagtaeng idiay Akin abagatan a Labneng Kaspio, Iran| publisher = Antiquity (warnakan)| url = http://www.antiquity.ac.uk/projgall/biglari302/| accessdate =27 Abril 2011}}</ref>  Dagiti [[Neanderthal]] nga artipakto a napetsaan manipud idi panawen ti [[Tengnga a Paleolitiko]] ket nangruna a nabirukanen idiay rehion ti Zagros kadagiti sitio a kas dagiti rukib ti [[Warwasi]] ken [[Yafteh]] .<ref name=Museum>[http://www.pbase.com/k_amj/tehran_museum Pbase.com]. Naala idi 27 Marso 2008</ref><ref>J. D. Vigne, J. Peters ken ni D. Helmer, ''Dagiti Immuna nga Addang ti Panangipaamo ti Ayup'', Dagiti nagbanagan ti Maika-9 a Konperensia iti Internasional a Konsilo iti Arkeosoolohia, Durham, Agosto 2002, {{ISBN|1-84217-121-6}}</ref> Dagiti nasapa nga agrikultural a komunidad ket nangrugida a rimmang-ay idiay Iran idi agarup a 8000 BC,<ref>''[http://oi.uchicago.edu/research/pubs/nn/spr97_alizadeh.html Dagiti Kinalkali idiay Chogha Bonut: Ti kasapaan a purok idiay Susiana, Iran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725195537/http://oi.uchicago.edu/research/pubs/nn/spr97_alizadeh.html |date=2013-07-25 }}'', babaen ni Abbas Alizadeh – Ti Oriental Instituto ken ti Departmento para kadagiti Pagsasao ti Asideg a Daya ken dagiti Sibilisasion Ti Unibersidad ti Chicago</ref><ref>{{cite web|last =Hole|first =Frank|title =NEOLITIKO A PANAWEN IDIAY IRAN|work =Encyclopedia Iranica|publisher =Encyclopaedia Iranica Foundation|date = 20 Hulio 2004|url =http://www.iranicaonline.org/articles/neolithic-age-in-iran|accessdate =9 Agosto 2012}}</ref> nga adda dagiti pagtaengan a kas ti [[Chogha Bonut]], [[Susa]]ken [[Chogha Mish]] a rimmangrang-ay idiay rehion ti [[Kabambantayan Zagros|Zagros]].<ref>[http://books.google.com.au/books?id=RTGc9YH-C38C&source=gbs_navlinks_s ''Taga-ugma ng aarte ti Asideg a Daya''] babaen ni Dominique Collon</ref><ref>{{cite web |title=Chogha Mish (Iran) |author=K. Kris Hirst |url=http://archaeology.about.com/od/cterms/g/choghamish.htm |access-date=2013-03-29 |archive-date=2013-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131106002737/http://archaeology.about.com/od/cterms/g/choghamish.htm |url-status=dead }}</ref><ref name="xinhuaciv">[http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm Xinhua, "Baro nga ebidensia: moderno a sibilisasion ket nangrugi idiay Iran", 10 Agosto 2007]. Naala idi 1 Oktubre 2007.</ref>

Ti irumrumsua iti [[Susa]] a kas maysa a siudad ket naikeddeng babaen ti panangipetsa iti C14 a nasapsapa a kas ti 4395 BC.<ref>Ti Arkeolohia iti Elam: Pannakaporma ken Pannakaporma manen iti maysa a Taga-ugma nga Estado ti Iran – babaen ni D. T. Potts, Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan, 29/07/1999 – pp. 45-46 - {{ISBN|0521563585}}hardback</ref> Adda dagiti sangadosena a [[Prehistoria|pre-historiko]] a sitio iti ballasiw ti Irani a banak a manigitudtudo ti kaadda kadagiti taga-ugma a kultura ken dagiti urbano a pagtaengan idi [[maikapat a milenio BC]].<ref name="xinhuaciv" /><ref name="iran-daily">[https://web.archive.org/web/20080124101129/http://www.iran-daily.com/1385/2795/html/panorama.htm Iran Daily, "Panorama", 3 Marso 2007]. Naala idi 200701-24.</ref> Idi las-ud ti [[Gambang a panawen]] ti Iran idi ket pagbalayan dagiti nadumaduma a sibilisasion a kas ti [[Elam]], [[Jiroft civilisation|Jiroft]] ken dagiti [[Karayan Zayandeh a kultura|Zayandeh Rud a sibilisasion]]. Ti [[Elam]], ket isu idi ti kadayegan kadagitoy a sibilisasion a naparang-ay idiay abagatan a laud ti Iran a kaaripingna dagiti adda idiay Mesopotamia. Ti panagrang-ay ti panagsurat idiay  Elam idi  [[maikapat a milenio BC]] ket kapadpadana iti napasamak idia [[Sumer]].<ref>{{Cite web| title = Dagiti taga-ugma a sinuratan:Elamite| year = 1996| url = http://www.ancientscripts.com/elamite.html| accessdate =28 Abril 2011}}</ref> Ti pagarian ti [[Elam]] ket nagtultuloy ti kaaddana angiggana ti irurumsua dagiti imperio ti [[Medes|Mediano]] ken dagiti [[Akuamenida nga Imperio]].

== Heograpia ==
{{Nangruna|Heograpia ti Iran}}
[[Papeles:Iran-geographic map.svg|thumb|Topograpia ti Iran]]

Ti Iran ket ti [[Listaan dagiti pagilian ken territorio babaen ti dagup a kadakkel|maikasangapulo ket walo a kadakkelan a pagilian]] iti lubong, nga addaan iti kalawa iti {{pagbaliwen|1648195|km2|mi2|abbr=on}}.<ref name="CIA" /> Ti kalawana ket agarup a kapada no maitiptipon ti Nagkaykaysa a Pagarian, Pransia, Espania, ken Alemania, wenno kapada no ad-adu bassit ngem ti estado ti Estados Unidos ti [[Alaska]].<ref>{{cite web|url= http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html|title=Iran-Location, size, and extent|publisher=Nationsencyclopedia.com|date=7 Pebrero 2011|accessdate=18 Hunio 2011}}</ref> Ti Iran ket mabirukan iti nagbaetan dagiti latitud ti [[Maiak-24 a parallelo amianan|24°]] ken [[Maika-40 a paralelo amianan|40° N]], ken dagiti longitud ti [[Maika-44 a meridiano daya|44°]] ken [[Maika-64 a meridiano daya|64° D]]. Dagiti pagbeddenganna ket ti [[Azerbaijan]] ({{pagbaliwen|611|km|mi|0|abbr=on}}) (iti [[Autonomo a Republika ti Nakhchiva|Azerbaijan-Naxciva]] eksklabe iti ({{pagbaliwen|179|km|mi|0|abbr=on}} ))<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html|title=CIA – The World Factbook|publisher=Cia.gov|accessdate=7 Abril 2012|archive-date=2016-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html|url-status=dead}}</ref> ken ti [[Armenia]] ({{pagbaliwen|35|km|mi|0|abbr=on}}) iti amianan-laud; ti [[Baybay Kaspio]] iti amianan; ti [[Turkmenistan]] ({{pagbaliwen|992|km|mi|0|abbr=on}}) iti amianan-daya; ti [[Pakistan]] ({{pagbaliwen|909|km|mi|0|abbr=on|}}) ken [[Apganistan]] ({{pagbaliwen|936|km|mi|0|abbr=on}}) iti daya; ti [[Turkia]] ({{pagbaliwen|499|km|mi|0|abbr=on}}) ken ti [[Irak]] ({{pagbaliwen|1458|km|mi|0|abbr=on}}) iti laud; ken dagiti pay danum ti Persiano a Golpo ken ti [[Golpo ti Oman]] iti abagatan.

[[Papeles:Damavand3.jpg|thumb|left|Ti [[Bantay Damavand]], ti kangatuan a puntos ti Iran, ken mabirukan idiay [[Kondado Amol]], [[Mazanderan]].]]
Ti Iran ket buklen ti [[Irani a Banak]] malaksid dagiti aplaya ti Baybay Kaspio ken ti [[Probinsia ti Khuzestan]]. Daytoy ket maysa kadagiti kaaduan ti banbantay a pagilian, ken kaaduan ti langa ti dagana ket dagiti lasonglasong a [[kabambantayan]] a mangisina kadagiti nadumaduma a [[pagayusan a labneng]] ken dagiti [[banak]]. Ti adu ti populasionna nga akinlaud a parte ket isu ti kaaduan ti banbantay,nga addaan kadagiti kabambantayan a kas ti [[Banbantay Kaukaso|Kaukaso]], [[Banbantay Zagros|Zagros]] ken ti Banbantay [[Alborz]]; ti naudi a naibaga ket aglaon ti kangatuan a puntos ti Iran, ti [[Bantay Damavand]] aiti {{pagbaliwen|5610|m|ft|0|abbr=on}}, ken isu pay ti kangatuan a bantay iti masa ti daga ti [[Eurasia]] iti laud ti [[Hindu Kush]].<ref>{{cite web|url=http://news.surfwax.com/geography/files/Hindu_Kush_Mountains.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110624014628/http://news.surfwax.com/geography/files/Hindu_Kush_Mountains.html|archivedate=24 Hunio 2011|title=SurfWax: News, Reviews and Articles On Hindu Kush|publisher=News.surfwax.com| accessdate=18 Hunio 2011}}</ref>

Ti akin-amianan a paset ti Iran ket naabbongan babaen dagiti nasamek a katuduan a bakir a tinawtawagan ti [[Naglalaok a bakbakir ti Hikarnio ti Kaspio|Shomal]] wenno Bakbakir ti Iran. Ti akindaya a paset ket kaaduan a buklen dagiti labneng ti [[desierto]] a kas ti[[Dasht-e Kavir]], ti kadakkelan a desierto ti Iran, idiay amianan-sentral a paset ti pagilian, ken ti [[Dasht-e Lut]], iti daya, ken dagiti pay dadduma a [[naapgad a danaw]]. Daytoy ket kastoy gapu ta dagitoy a rehion dagiti kabambantayan ket nangatoda unay a maabotan dagiti ulep ti tudo.

Dagiti laeng dakkel a [[tanap]] ket mabirukan idiay igid ti aplaya ti Baybay Kaspio ken ti akin-amianan a patingga ti Persiano a Golpo, a ti Iran ket pagbeddengan ti sabangan ti [[Shatt al-Arab|karayan Arvand]]. Dagti basbassit ken saan nga agtultuoy a tanap ket mabirukan iti igid dagiti dadduma nga aplaya iti Persiano a Golpo, ti [[Kipet ti Hormuz]] ken ti Golpo ti Oman.
{{clear}}

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
* {{commonscat-inline|Iran|{{PAGENAME}}}}
* {{wikivoyage-inline}}
* {{Wikiatlas|Iran}}
* {{dmoz|Regional/Middle_East/Iran}}

{{Tengnga a Daya}}
{{Dagiti pagilian ti Asia}}

[[Kategoria:Iran| ]]
[[Kategoria:Pagpagilian ti G15]]
[[Kategoria:Irani a Banak]]
[[Kategoria:Dagiti Islamiko a republika]]
[[Kategoria:Dagiti Islamiko nga estado]]
[[Kategoria:Dagiti estado a kameng ti GPAP]]
[[Kategoria:Dagiti estado a kameng ti Organisasion ti Islamiko a Pagtitinnulongan]]
[[Kategoria:Dagiti estado a kameng ti Nagkaykaysa a Pagpagilian]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian ti Tengnga a Daya]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian ti Asideg a Daya]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian ti Golpo Persiano]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian ken teritorio nga agsasao ti Persiano]]
[[Kategoria:Akinlaud nga Asia]]
[[Kategoria:Dagiti pagilian ti Akinlaud nga Asia]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]