Kitaen ti taudan para iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat

{{Infobox suppiat ti militar
|conflict  = Maikadua a Sangalubongan a Gubat
|partof    = 
|image     = Infobox collage for WWII.PNG
|image_size = 300px
|caption   = Agpakanawan manipud ti ngato a kanigid: Puersa dagiti Insik iti [[Gubat iti Wanjialing]], Australia a 25-libra a palpaltog idi agdama ti [[Umuna a Gubat iti El Alamein]], ti Alemania a [[Junkers Ju 87|Stuka]] maysa a bumatbatok a panagbomba iti [[Dumaya a Sanguanan (Maikadua a Sangalubongan a Gubat)|Akindaya a Sanguanan]] panawen ti lamiis idi 1943–1944, Puersa marina iti&nbsp;Estados Unidos idiay [[Panangraut iti Golpo a Lingayen|Golpo a Lingayen]], ni [[Wilhelm Keitel]] nga agpirpirma ti [[Intrumento iti Panagsuko ti Alemania|Panagsulo ti Alemania]], Dagiti tropa ti Sobiet idiay [[Gubat iti Stalingrad]]
|date      = {{start date|df=yes|1939|9|1}}&nbsp;– {{End date|df=yes|1945|9|2}} ({{Age in years and days|1939|9|1|1945|9|2}})
|place     = [[Europa Teatro iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|Europa]], [[Pasipiko a Gubat|Pasipiko]], [[Gubat iti Atlantiko (1939–1945)|Atlantiko]], [[Abagatan a Daya nag Asia a Teatro iti Maikadua a Sangalubongan a GubatI|Abagatan a Daya nga Asia]], [[Maikadua a Sino-Hapones a Gubat|Tsina]], [[Mediteraneo, Tengnga a Daya ken Aprika a teatro iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|Tengnga a Daya]], [[Mediteraneo, Tengnga a Daya ken Aprikano a teatro iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|Mediterranean]] ken [[Mediteraneo, Tengnga a Daya ken Aprika a teatro iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|Aprika]], nabiit laeng [[Amerikano a Teatro (1939–1945)|Amianan nga Amerika]]
|casus     = 
|territory = 
|result    = [[Dagiti agkakadua iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|Nagkakadua]] panangabak<br />
* Pannakaikkat iti [[Maikatlo a Reich]]
* Pannakaaramid iti [[Dagiti Nagkaykaysa a Pagilian]]<br />
* Panaglumtaw iti [[Estados Unidos]] ken ti [[Kappon ti Sobiet]] a kas [[nalatak a bileg]]<br />
* Karugian iti [[Nalamiis a Gubat]]. ([[Maikadua a Sangalubongan a Gubat#Kalpasan a napasamak|ken adu pay...]])
|combatant1 = [[Dagiti agkakadua iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|'''Dagiti Agkakadua''']]<br />
'''{{wagayway|Kappon ti Sobiet|1923}}''' <small>(1941–45)</small><br />
'''{{wagayway|Estados Unidos|1912}}''' <small>(1941–45)</small><br />
'''{{wagayway|Imperio iti Britania}}'''<br />
'''{{wagayway|Republika iti Tsina (1912–1949)|name=China}}''' <small>(iti gubat 1937–45)</small><br />
{{wagayway|Pransia}}{{#tag:ref|Kalpasan ti panagtinnag iti [[Maikatlo a Republika iti Pransia]] idi 1940, ti ''[[de facto]]'' a gobierno ket ti [[Turay ti Vichy]]. Nagibalin kadagiti mayat dagiti pagtayyekan nga annuroten aginggana idi Nobiembre 1942 a nagbatbati a pormal nga agmangngamangnga. Ti [[Nawaya a Puersa a Pransia]], nga agnaed idiay Londres, ket naibigbigan dagiti Agkakadua a kas ti [[Naurnongan a Gobierno iti Republika a Pransia|opisial a gobierno]] idi Septiembre&nbsp;1944.|group=nb}}<br />
{{wagayway|Polonia}}<br />
{{wagayway|Kanada|1921}}<br />
{{wagayway|Australia}}<br />
{{wagayway|Baro a Selanda}}<br />
{{wagayway|Kappon iti Abagatan nga Áprika|}}<br />
{{wagayway|Demokrata Pederal a Yugoslavia}} <small>(1941–45)</small><br />
{{wagayway|Pagarian iti Gresia}} <small>(1940–45)</small><br />
{{wagayway|Norwéga}} <small>(1940–45)</small><br />
{{wagayway|Olánda}} <small>(1940–45)</small><br />
{{wagayway|Pinlandia}} <small>(1939-1941)</small><br />
{{wagayway|Belhika|state}} <small>(1940–45)</small><br />
{{wagaywaypagilian|Czechoslovakia}} <br />
{{wagayway|Pilipinas|1919}} <small>(1941–45)</small><br />
{{wagayway|Brasil|1889}} <small>(1942–45)</small><br />
<small>[[Dagiti agkakadua iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|...''ken dagiti dadduma pay'']]</small>
|combatant2 = [[Dagiti Pagtayyekan a Kabilegan|'''Pagtayyekan''']]<br />
'''{{wagaywaypagilian|Nasi nga Alemania}}'''<br />
'''{{wagaywaypagilian|Imperio iti Hapon}}''' <small>(iti gubat 1937–45)</small><br />
'''{{wagaywaypagilian|Pagarian iti Italia}}''' <small>(1940–43)</small><br />
{{wagaywaypagilian|Pagarian iti Hungaria}} <small>(1941–45)</small><br />
{{wagaywaypagilian|Pagarian iti Romania}} <small>(1941–44)</small><br />
{{wagaywaypagilian|Pagarian iti Bulgaria}} <small>(1941–44)</small><br />
{{wagayway|Tailandia}} <small>(1942–45)</small><br />
-----------
Dagiti pay makigubgubat<br />
{{wagayway|Pinlandia}} <small>(1941–44)</small><br />
{{wagaywaypagilian|Pagarian iti Irak}} <small>(1941)</small><br />
{{wagayway|Kappon ti Sobiet|1923}} <small>(1939–41)</small>{{#tag:ref|23 Agosto 1939, ti USSR ken Alemania nagpirma da iti saan a managriribok a tulag, sektreto a biningbingay to Daya nga Europa iti global nga inpluensia. Ti panagisardeng ti gubat ti USSR iti Hapon idi 16 Septiembre 1939; rinaut ti Polandia idi 17 Septiembre 1939; rinaut ti Pinlandia idi 30 Septiembre 1939; pinilit nga innayon dagiti estado ti Baltiko idi Hunio 1940; innala ti akindaya a Romania idi 4 Hulio 1940. idi 22 Hunio 1941, ti USSR ket rinauot babaen ti Pagtayyekan ti Europa; ti USSR ket timmipon kadagiti pagilian a makilablaban kadagiti pagtayyekan.|group=nb}}<br />
-----------
Dagiti tirtiris nga estado<br />
{{wagayway|Manchukuo}}<br />
{{wagaywaypagilian|Nawaya nga Estado iti Kroasia}} <small>(1941–45)</small><br />
{{wagaywaypagilian|Eslobakia a Republika (1939–1945)}}<br />
<small>[[Dagiti Pagtayyekan a Kabilegan|...''ken dadduma pay'']]</small>
|commander1 = [[Dagiti Agkakadua a daulo iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|'''Dagiti Agkakadua a Daulo''']]<br />
{{wagaywayikono|Nagkaykaysa a Pagarian}} [[Winston Churchill]]<br />
{{wagaywayikono|Kappon ti Sobiet|1923}} [[Joseph Stalin]]<br />
{{wagaywayikono|Estados Unidos|1912}} [[Franklin D. Roosevelt]]<br />
{{wagaywayikono|Republic of China (1912-1949)}} Chiang Kai-Shek
<small>[[Dagiti Agkakadua a daulo iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|...''ken dadduma pay'']]</small>
|commander2 = [[Dagiti daulo ti pagtayyekan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|'''Dagiti daulo ti pagtayyekan''']]<br />
{{wagaywayikono|Nasi nga Alemania}} [[Adolf Hitler]]<br />
{{wagaywayikono|Imperio iti Hapon}} [[Hirohito]]<br />
{{wagaywayikono|Pagarian iti Italia}} [[Benito Mussolini]] {{Executed}}<br />
<small>[[Dagiti daulo ti pagtayyekan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|...''ken dadduma pay'']]</small>
|casualties1 = '''Natay a milisia:'''<br />Sumurok a 16,000,000<br />'''Paisano a natay:'''<br />Sumurok a 45,000,000<br />'''Dagup a natay:'''<br />Sumurok a 61,000,000 <small>(1937–45)</small><br />[[Dagiti nadangranan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|...''adu pay a maisalaysay'']]
|casualties2 = '''Natay a milisia:'''<br />Sumurok a 8,000,000<br />'''Paisano a natay:'''<br />Sumurok a 4,000,000<br />'''Dagup a natay:'''<br />Sumurok a 12,000,000 <small>(1937–45)</small><br />[[Dagiti nadangranan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|...''adu pay a maisalaysay'']]
}}

Ti '''Maikadua a Sangalubongan a Gubat''' ({{lang-en|World War II}}), ket maysa a sangalubonagan a suppiatan a nagpaut manipud idi 1939 ken nalpas idi 1945. Kaaduan a nairaman dagiti [[Dagiti makiraman iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|adu a pagilian ti lubong]], a nairaman dagiti [[Nalatak a Kabilegan]], ken nakaaramid ti dua a nagsuppiat nga agkakadua a milisia: ti [[Dagiti Agkakadua a iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|Agkakadua]] ken ti [[Kabilegan a Pagtayyekan|Pagtayyekan]]. Daytoy ti kaaduan a naisapasap a gubat ti pakasaritaan, nga adda dagiti agarup a 100 a riwriw a tattao a nagserbi kadagiti unidad ti [[milisia]]. Iti kasasaad a "[[dagup a gubat]]", dagiti kangrunaan a nakibinglay ket nagikabilda kadagiti amin nga ekonomia, industria, ken sientipiko nga abilidad para iti panagserbi gubat a ganetget, a nagborra ti panakailasin a nagbaetan dagiti paisano ken milisia a rekursos. Namarkaan baaben kadagiti naimudinganMarked a paspasamak a pannakairaman kadagiti bunton pannakapatay kadagiti paisano, a mairaman ti [[Holokausto]] ken ti [[Atomiko a panagbomba iti Hiroshima ken Nagasaki|is-isu a panagusar ti nuklear nga armas iti pannakigubat]], a nagbanagan ti [[Dagiti nadangran ti Sangalubongan a Gubat II|50 riwriw aginggana ti sumurok a 70 riwriw a natnatay]]. Dagitoy a natnatay ket makaaramid iti daytoy a gubat ti [[Listaan dagiti gubat ken didigra babaen ti bilang dagiti natay|kaaduan ti natay]] iti [[Pakasaritaan iti lubong|pakasaritaan ti nagtagitaoan]].<ref>{{Cite book|title=Ti Kompleto a Nailadawan a Pakasaritaan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat: Ti Autoritario apanakaidatag iti Kadaksana Suppiat iti Pakasaritaan ti Nagtagitaoan nga adda ti Panagusig dagiti Naikeddengan a Panagsarak ken Naisangayan a Nagsuppiatan|first=Donald |last=Sommerville|publisher=Lorenz Books|year=2008|page=5|isbn=0-7548-1898-5}}</ref>

Urayno ti [[Hapon]] ket [[Maikadua a Gubat ti Sino-Hapon|nakigubgubat idin]] iti [[Republika iti Tsina (1912-1949)|Tsina]] idi 1937,<ref>{{Cite book|first1=David P|last1=Barrett|first2=Lawrence N|last2= Shyu|title= Ti Tsina iti kontra Hapon a Gubat, 1937–1945: politiko, kultura ken kagimongan. Tomo 1 kadagiti Panagadal iti moderno a Pakasaritaan ti Tsina|publisher=Peter Lang |location=New York|year= 2001 |isbn= 0-8204-4556-8 |page= 6}}</ref> ti gubat ket sapasap a naibagbaga a daytoy ket nagrugi idi 1&nbsp;Septiembre 1939, iti [[panagraut iti Polonia|panagraut]] iti [[Polonia]] babaen ti [[Nasi nga Alemania|Alemania]], ken dagiti simmaruno a panangideklara iti gubat iti Alemania babaen ti [[Maikatlo a Republika ti Pransia|Pranses]] ken kaaduan kadagiti pagilian iti [[Imperio a Britaniko]] ken [[Mankomunidad a Pagpagilian|Mankomunidad]]. Ti Alemania ket kinayatna ti agipatakder ti maysa a dakkel nga imperio idiay [[Europa]]. Manipud ti naladaw a 1939 aginggan ti nasapa a 1941, kadagiti serie iti kampania ken dagiti [[Pinagkatlo a Tulag|tulag]], ti Alemania ket nagparakma wenno pinarmekna iti kaaduana a kontinente ti Europa; iti tengnga ti [[Aleman–Sobiet a Pagbeddengan ken Komersio a Tulagan|Nasi-Sobiet a tulagan]], ti agmangngamangnga bassit a Sobiet ket napno wenno bassit a naiparukma, nasakopan ken nangsilpo ti teritorio dagiti innem a Europeano a kaarubana, ti [[Sobiet panagraut iti Polonia|mairaman ti Polonia]]. Ti Britani aken ti mankomunidad ket nabatbati nga is-isu laeng ti kangrunaan a puersa a nagtultuloy a nakilablaban a sumipiat ti Aksis, a dagiti gubat ket nararamid idiay [[Kampania ti Lumaud a Desierto|Amianan nga Aprika]] ken ti pay nabayagen a [[Gubat ti Atlantiko]]. Idi Hunio 1941, ti Aksis a Europa ket nagirugi ti panagraut iti Kappon ti Sobiet, a nakaited daytoy ti panagrugi ti [[Dumaya a Sanguanan (Sangalubongan a Gubat II)|kadakkelan a teatro ti daga iti pakasaritaan ti gubat]], a nakabedbed daytoy kadagiti kangrunaan a paset dagiti Aksis a puersa ti milisia. Idi Disiembre 1941, ti [[Imperio iti Hapon|Hapon]], a maipanggepanna ti mangituray iti [[Asia]], ket timmipon iti Aksis, ti [[Panagdaruros iti Pearl Harbor|panagdaruros iti Estados Unidos]] ken dagiti [[Panagrauti ti Hapon iti Malaya|tagikua ti Europa]] idiay [[Taaw Pasipiko]], ken napardas a nangparukma ti kaaduan iti Akinlaud a Pasipiko.

Ti panagabanse ti Aksis ket naipasardeng idi 1942, kalpasan a ti Hapon ket napaay kadagiti serie iti gubgubat ken dagiti Europeano a tropa ti Aksis ket naabakda idiay [[Maikadua a Gubat iti El Alamein|Amianan nga Aprika]] ken, mangikeddeng, iti [[Gubat iti Stalingrad|Stalingrad]]. Idi 1943, nga adda dagiti serie iti [[Gubat iti Kursk|panakaabak ti Alemania]] idiay [[Dumaya a Europa]], ti [[Aliado a panagraut iti Sicily|Aliado a panagraut]] iti [[Pagarian iti Italia (1861–1946)|Pasista nga Italia]], ken dagiti panagballigi ti Amerikano idiay a Pasipiko, ti Aksis ket napukawna ti kaessemanna ken nangaramid kadagiti estratihiko a panagsanod kadagiti amin a sanguanan. Idi1944, dagiti lUmaud a Kumaduaan ket [[Panagsanglad ti Normandy|rinautda ti Pransia]], bayat a ti Kappon ti Sobiet nakagun-od met laeng kadagiti amin a napukawna a teritorio ken rinautna ti Alemania ken dagiti kumaduaanna. Ti gubat idiay Europa ket simmardent iti [[Gubat iti Berlin|panakatiliw iti Berlin]] babaen dagiti tropa ti Sobiet ken Polako ken ti simmaruno a [[Alemannga Instrumento iti Panagsuko|awan kondisionna a panagsuko ti Alemania]] idi [[Aldaw ti Panagballigi idiay Europa|8&nbsp;Mayo 1945]]. Idi panawen ti 1944 ken 1945 ti Estado sUnidos ket inabakna ti marina ti Hapon ken natiliwna dagiti nangruna nga is-isla iti Laud a Pasipiko, a nangtinnag kadagiti bomba nga atomiko iti dayta a pagilian idi ti panagraut iti [[Hapon a Purpuro]] ("Balay nga Is-isla") ket nagbalin a nagarasugas. Ti gubat idiay Asia ket nagsardeng idi 15&nbsp;Agosto 1945 idi ti Hapon ket immannurot a sumuko.

Ti dagup a panagballigi dagiti Kumaduaan kadagiti Aksis idi 1945 ket nagpasardeng iti daytoy a suppiat.Ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket nangibalbaliw ti politiko a panagitaratar ken sosial a patakder iti lubong. Ti [[Nagkaykaysa a Pagpagilian]] ({{lang-en|UN}}) ket naipatakder tapno makaayaywan para iti internasional a panagtitinnulongan ken mangipawil kadagiti sumakbay a suppiatan. Dagiti nalatak a kabilegan ket isuda ti nagballigi iti gubat-ti Estados Unidos, Kappon ti Sobiet, Tsina, Britania, ken Pransia ken nagbalin dagitoy a permanente a kameng iti [[Salaknib a Konsilol]] ti Nagkaykaysa a Pagpagilian.<ref>{{Citation | title = Ti Salaknib a Konseho ti UN | url = http://www.unfoundation.org/what-we-do/issues/united-nations/the-un-security-council.html | accessdate = Mayo 15, 2012 | archive-date = 2012-06-20 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120620101548/http://www.unfoundation.org/what-we-do/issues/united-nations/the-un-security-council.html | url-status = dead }}</ref> Ti Kappon ti Sobiet ken ti Estados Unidos ket rimsuada a kas kadagiti agsinuppiat a nalatak a kabilegan, a nakaaramid daytoy ti entablada ti [[Nalamiis a Gubat]], a nagbayag para kadagiti sumaruno a 46 a tawtawen. Iti kabayatan, ti impluensi dagiti nalatak a bileg ti Europa ket nagrugrugi ti panakaapdayda, bayat a ti [[dekolonisasion iti Asia]] ken [[dekolonisasion iti Aprika|Aprika]] ket nagrugi. Kaaduan kadagiti pagilian a nadadaelan kadgiti industriada ket immakarda iti [[kalpasan ti Maikadua a Gubat a panagpadakkel ti ekonomia|ekonomia a panagungar]]. Ti politiko a panagtitipon, a naipangpangruna ti [[Europeano panagtitinnipon|idiay Europa]], ket rimsua gapo kadagiti ganetget a panagtalinaed kadagiti pannakibiang kalpasan ti gubat.

== Kronolohia ==
{{Kitaen pay ti|Pagorasan a linia iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat}}
Ti panagrugi iti gubat ket sapasap a naam-ammuan nga idi 1&nbsp;Septiembre 1939, iti panagrugi ti [Panagraut iti Polonia|Aleman a panagraut iti Polonia]]; ti Britania ken Pransia ket nagideklara ti gubat iti Alemani a kalpasan daytoy ti dua nga aldaw. Dagiti sabsabali a petsa para iti panagrugi iti gubat ket mairaman ti panagrugi iti [[Maikadua a Gubat ti Sino-Hapon]] idi 7&nbsp;Hulio 1937.<ref>{{Cite book|first= Roger |last=Chickering |title=Ti Lubong iti Dagup a Gubat: Sangalubongan a Suppiat ken dagiti Politiko ti Panagdadael, 1937–1945|page=64|url=http://books.google.com/?id=evVPoSwqrG4C|accessdate=15 Nobiembre 2009|isbn=0-275-98710-8|publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan |year= 2006 }}</ref><ref>{{Cite book|last=Fiscus|first= James W |title=Kritikal a Perspektibo iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat|page= 44|url=http://books.google.com/?id=6MTcnkLfDZAC|publisher=Rosen Publishing Group|isbn=1-4042-0065-7|year=2007|accessdate=15 Nobiembre 2009}}</ref>

Dagiti dadduma ket sumorsurotda ti Britaniko a historiador a ni [[A. J. P. Taylor]], nga isu ket nagtengtengngel a ti Gubat ti Sino-Hapon ken ti gubat idiay Europa ken dagiti koloniana ket nagpapadada a rimsua ken dagiti dua ket naitipon idi 1941. Daytoy nga artikulo ket agususar ti kadaywan a panagipetsa. Dagiti dadduma pay a petsa ti panagrugi ket sagpaminsan a nausar para iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket mairaman ti [[Maikadua a Italo-Abisiniano a Gubat|Italiano a panagraut iti Abisinia]] idi 3 Oktubre 1935.<ref>(Ben-Horin, Eliahu (1943). ''Ti Tengnga a Daya: Nagsasabtan iti Pakasaritaan''. W. W. Norton & Co. p. 169; [[A. J. P. Taylor|Taylor, A. J. P]] (1979). ''Kasano ti Panagrugrugi dagiti Gubat''. Hamilton. p. 124. [[ISBN]] [[Espesial:BookSources/0241100178|0241100178]]; Yisreelit, Hevrah Mizrahit (1965). ''Panagadal ti Asia ken Aprika'', p. 191). Para iti 1941 kitaen ti (Taylor, A. J. P (1961). ''Ti Taudan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat''. Hamilton. p. vii; Kellogg, William O (2003). ''Amerikano a Pakasaritaan ti Nalaka a Pamay-an''. Edukasianal a Serie ni Barron. p. 236 [[ISBN]] [[Espesial:BookSources/0764119737|0764119737]]). Adda pay dagiti kapanunutan a ti Umuna a Sangalubongan a Gubat ken ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket agpadpada a paset iti "[[Sibil a Gubat ti Europa]]" wenno "[[Maikadua a Tallopulo a Tawen a Gubat]]". (Canfora, Luciano; Jones, Simon (2006). ''Demokrasia idiay Europa: Maysa a Pakasaritaan iti Ideolohia''. Wiley-Blackwell. p. 155. [[ISBN]] [[Espesial:BookSources/1405111313|1405111313]]; Prin, Gwyn (2002). ''Ti Puso iti Gubat: Iti Bileg, Suppiat ken Obligasion iti Maikaduapulo ket Maysa a Siglo''. Routledge. p. 11. [[ISBN]] [[Espesial:BookSources/0415369606|0415369606]]).</ref>

Ti husto a petsa iti pannakalpas ti gubat ket saan pay nga unibersal a inannurotan. Daytoy ket naipalplatiing a ti gubat ti ket nalpasan iti [[panagisardeng ti gubat]] iti 14&nbsp;Agosto 1945 ([[Aldaw a Panagballigi iti Hapon|V-J nga Aldaw]]), a saan a ti pormal a panagsulo ti Hapon (2&nbsp;Septiembre 1945); iti daduma a pakasaritaan ti Europa, daytoy ket nagsardeng idi [[Aldaw a Panagballigi iti Europa|V-E nga Aldaw]] (8&nbsp;Mayo 1945). Nupay kasta, ti [[Tulag iti San Francisco|Tulag iti Kappia iti Hapon]] ket saan a napirmaan aginggana idi 1951,<ref>{{Cite book|first= Shiraishi|last= Masaya |title=Ti Pannakibiang ti Hapon iti Bietnam, 1951–1987|publisher= SEAP a Pagipablaakan|year= 1990|isbn= 0-87727-122-4 |page=4}}</ref> ken [[Tulag iti Kinaudi a Nagbanagan a Maipangngep iti Alemania|iti Alemania]] ket saan aginggana idi 1990.<ref>{{cite web|url=http://usa.usembassy.de/etexts/2plusfour8994e.htm |title=Dagiti Panakibiang ti Alemania-Amerikano – Tulag iti Kinaudi a Nagbanagan a Maipangngep iti Alemania (dua a manayonan ti uppat) |publisher=Usa.usembassy.de |accessdate=29 Enero 2012}}</ref>

== Napalabas ==
{{Nangruna|Dagiti gapuanan ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat}}

Ti Umuna a Sangalubongan a Gubat ket nangbalbaliw ti politika a mapa, ti panakaabak dagiti [[Dagiti Katengngaan a Bileg|Katengngaan a Bileg]], a mairaman ti [[Austria-Hungaria]], Alemania ken ti [[Imperio nga Otomano]]; ken ti 1917 panag-agaw ti [[Bolshevik]] ti bileg idiay [[Rusia]]. Ti kabayatan, dagiti agdama a nangabak a Kumaduaan a kas ti Pransia, Belga, Italia, Gresia ken Romania ket nakagun-odda kadagiti teritorio, bayat nga adda dagiti baro nga estado a napartuat idi gapu ti panakarebba iti Austria-Hungria ken dagiti imperio ti [[Ruso nga Imperio|Ruso]] ken [[Imperio nga Otomano|Otomano]]. 

Iti [[kalpasan a nagbanagan ti Umuna a Sangalubongan a Gubat|kalpasan a nagbanagan ti gubat]], ti [[revanchismo|iredentista]] ken [[rebankismo|rebankista]] a nationalismo ket nagbalin a nangruna kadagiti adu nga estado ti Europa. Ti rebankismo ken rebankismo ket napigsa idi idiay Alemania gapu iti naisangsangayan a teritorial, kolonial, ken busbos a napukpukaw a nagun-od gapu ti [[Tulag iti Versailles]]. Babaen ti tulag, ti Alemania ket nakapukaw ti agarup a 13 a porsiento ti balayna a teritorio ti ken amin kadagiti [[Kolonia nga imperio ti Alemania|ballasiw taaw a teritoriona]], bayat a naiparparit ti panagikapet kadagiti sabsabali nga estado, ti panagsupapak ket nasken, ken naikkan ti patingga no kasano ti kadakkel ken kapabilidad ti siiigam a buyot dagiti pagilian.<ref>{{Harvnb|Kantowicz|1999|p=149}}</ref> Ti kabayatan, ti [[Sibil a Gubat ti Rusia]] ket nangirugi ti pannakapartuat iti [[Kappon ti Sobiet]].<ref>{{Harvnb|Davies|2008|pp=134–140}}</ref>

Ti Imperio nga Aleman ket narunaw idi idiay [[Aleman a Rebolusion iti 1918–1919]], ken napartuat ti maysa a demokratiko a gobierno, a naam-ammuan idi a kas ti [[Weimar a Republika]]. Ti pannakigubatan a paset ti panawen ket nakakita kadagiti panagriri a nagbaetan dagiti agsupsuporta dagiti baro a republika ken dagiti nagubsang a kasuppiatan dagiti [[kanawan apayak|kanawan]] ken [[kanigid a payak|kanigid]]. Urayno ti Italia ket maysa a kumaduaan ti diplomatiko a tulagan ket nakagun-od kadagiti teritorio, dagiti Italiano a nationalista ket nakaugetda gapu kadagiti [[Tulag iti Londres (1915)|nikarkari a naaramid]] babaen ti Britania ken Pransia a mangpatalged ti iseserrek ti Italiano iti gubat ket saan a natungpalan ti nagtutulagan ti kappia. Manipud idi 1922 aginggan idi 1925, ti [[Italiano a Pasismo|pasista]] a tignay nga indauloan babaen ni [[Benito Mussolini]] ket nagagaw ti bileg idiay Italia nga adda ti nasionalista, totalitariano, ken panagtitipon dagiti klase a programa a nangikkat ti representatibo a demokrasia, namedmedan ti sosialista, kanigid a payak ken dagiti liberal a puersa, ken nagkamat ti maysa nga agresibo ganganaet nga annuroten a mangipunta ti panagpilit a panagpanday ti Italia a kas maysa a bileg ti lubong—ti maysa a "[[Italiano nga Imperio|Baro nga Imperio a Romano]]".<ref>{{Harvnb|Shaw|2000|p=35}}</ref> Idiay Alemania, ti [[Nasi a Partido]] nga indauloan babaen ni [[Adolf Hitler]] ket nagkamkamat a mangibangon ti pasista a gobierno idiay Alemania. Ti kaadda ti rugi ti [[Nalatak a Panagsagsagaba]], ti domestiko a panagsuporta para kadagiti Nasi ket dimmakkel ken, idi 1933, ni Hitler ket naidutok idi a kas ti Kanselor iti Alemania. Iti kalpasan a nagbanagan ti [[Reichstag a puor]], ni Hitler ket nagpartuat ti estado a totalitariano nga adda laeng ti maymaysa a partido nga indauloan babaen dagiti Nasi.<ref>{{harvnb|Bullock|1962|p=265}}</ref>

Ti [[Kuomintang]] (KMT) a partido idiay Tsina ket nangirugi ti maysa a [[Akin amianan a Panagbanbaniaga|panagkaykaysa a kampania]] a sumuppiat kadagiti rehional nga agtagtagikua kadagiti dagdaga ken napagkaykaysada ti Tsina idi tengnga ti 1920 a panawen, ngen isudan idin ket nairamanda ti maysa a [[Sibil a Gubat ti Insik|sibil a gubat]] a kasuppiat kadagiti dati nga [[Partido Komunista ti Insik|Insik a komunista]] a kumaduaanna.<ref>{{harvnb|Preston|1998|p=104}}</ref> Idi 1931, ti maysa a [[Militarismo-Sosialismo idiay Showa Hapon|dumakdakkel a militaristiko]] nga [[Imperio ti Hapon|Imperio a Hapon]], a nabayagen a nagkamkamat ti panagimpluensia idiay Tsina<ref>{{harvnb|Myers|1987|p=458}}</ref> a kas ti umuna nga addang a nakitkita ti gobiernona a kas ti [[Hakko ichiu|karbengan a panagturay ti Asia]] ti pagilian, ket inusarda ti [[Mukden a Pasamak]] a kas gapu a [[Hapon apanagraut iti Manchuria|panagrugi ti panagraut ti Manchuria]] ken mangibangon ti [[tirtiris nga estado]] iti [[Manchukuo]].<ref name=Mukden>{{harvnb|Smith|2004|p=28}}</ref> Gaputa nakapsut unay nga agresista ti Hapon, ti Tsina ket nagkidkidaw idiay [[Liaga ti Pagpagilian]] para iti tulong. Ti Hapon ket nagikkat manipud ti Liga ti Pagpagilain kalpasan a daytoy ket [[Lytton a Reporta|naipato]] para iti panagrautna ti Manchuria. Dagitoy dua apagilian ket nakilablabanda nadumaduma a gubat, iti [[Enero 28 a Pasamak|Shanghai]], [[Gubat iti Rehe|Rehe]] ken [[Panagsalaknib iti Nalatak a Diding|Hebei]], aginggana ti [[Tanggu a Panagsardeng ti Panagdangadang]] ket napirmaan idi 1933. Kalpasan daytoy, dagiti puersa ti Insik a boluntario ket nagtultuloyda nga agresista kadagiti panagriribok ti Hapon idiay [[Panagipatalna iti Manchukuo|Manchuria]], ken [[Dagiti aksion ti kaunegan a Mongolia (1933–1936)|Chahar ken Suiyuan]].<ref>{{Cite journal|title=Dagiti Boluntario a Buyot iti Amianan a daya a Tsina|url=http://www.questia.com/googleScholar.qst?docId=5000186948|first=Anthony|last=Coogan|journal=Pakasaritaan Tatta nga Aldaw|volume=43|date=Hulio 1993|accessdate=14 Nobiembre 2009|quote=Nupay nga adda dagiti tropa nga Insik idiay Amianan a daya a nakasanud idiay abagatan, adda dagiti napalab-og babaen dagiti nagpaspasanga Buyot tiHapon ken nakasangoda idi ti panagpili iti panagresista a daytoy ket naisuppiat kadagiti bilbilin, wenno suuko. Adda dagiti nagbilbilin a simmuko, a nakagun-od ti nagato nga opisina iti tirtiris a gobierno, ngem dagiti dadduma nakilabanda kadgiti nagparparmek. Dagiti puersa a binibilinda ket isu dagityo ti immuna a buyot dagiti boluntario}}</ref>

[[Papeles:HitlerMussolini1934Venice.jpg|thumb| Ni [[Adolf Hitler]] (kanigid) ken [[Benito Mussolini]] (kanawan)]]
Ni Adolf Hitler, a kalpasan ti maysa a [[Beer Hall Putsch|saan anagballigi a panagpadas a panagipalladaw ti gobierno ti Alemania]] idi 1923, ket nagbalin a ti [[Panagpangato ti bileg ni Hitler|Kanselor ti Alemania idi 1933]]. Isu ket nagikkat ti demokrasia, a nagitakder ti [[Baro nga Urnos (Nasismo)|radikal, napaayatan ti maipapan ti puli a panagbaliw ti urnos ti lubong]], ken nagrugi ti nawatiwat a [[Panagarmas manen ti Alemania|panagarmas manen akampania]].<ref>{{harvnb|Brody|1999|p=4}}</ref> Ti kabayatan, ti Pransia, tapno makagun-od kadagiti kumaduaanna, ket [[Pranko–Italiano a Tulag|pinalubosanna ti Italia idiay Ethiopia]], a kinaykayat ti Italia a tagikuen. Daytoy apasamak ket napakaro idi nasapa a 1935 iditi [[Saar (Liga iti Pagpagilian)|Teritorio iti Saar Basin]] ket legado idi a naitipon iti Alemania kenni Hitler ken sinuppiatna ti Tulag iti Versailles, pinardasanna ti panagarmasna manen a programa ken nagipanguna ti [[konskripsion]].<ref>{{harvnb|Zalampas|1989|p=62}}</ref>

Iti panagnamnama a mapasardeng ti Alemania, ti nagkaykaysa a Pagarian, Pransia ken Italia ket nagporma ti [[Stresa a Sanguanan]]. Ti Kappon ti Sobiet, ket nadanagan gapu ti [[Drang nach Osten|dagiti gandat ti Alemania a panagtiliw ti nawatiwat a luglugar ti dumaya a Europa]], ket nagsurat ti maysa a tulagan iti agsinnaranay a panagtulong ti Pransia. Sakbay daytoy a nagrugi, ti [[Pranko-Sobiet a Tulag iti Agsinnaranay a Panagtulong|Pranko-Sobiet a tulag]] ket nasken idi a mapan ti burokrasia iti [[Liga iti Pagpagilian]], a nakaaramid daytoy nga awan ti kagatna.<ref>{{harvnb|Record|2005|p=50}}</ref><ref>{{harvnb|Mandelbaum|1988|p=96}}</ref> Nupay kasta, idi Hunio 1935, ti Nagkaykaysa a Pagarian ket nagaramid ti maysa a [[Anglo-Aleman a Tulagan ti Marina|nawaya a tulagan ti marina]] nga adda ti Alemania, a nagpasayaat dagiti dati a gawidan. Ti Estados Unidos, ket nagdandanag kadagiti napaspasamak idiay Europa ken Asia, ket nangipasa ti [[Panagmangngamangnga a Tignay ti 1930|Neutralidad a Tignay]] idi Agosto.<ref>{{Cite book|last=Schmitz|first=David F|title=Ti Immuna a nasirib a Tao|publisher=Rowman & Littlefield|year=2001|isbn=0-8420-2632-0|page=124}}</ref> Idi Oktubre, ti Italia ket rinautna ti Ethiopia, ken ti Alemania ket isisu laengen idi ti kangrunaan a Europeano a pagilian nga agsupsuporta ti panagraut. Ti Italia nangikkat ti panagsuppiatna ti gandat ti Alemania nga agsagepsep ti [[Austria]].<ref>{{harvnb|Kitson|2001|p=231}}</ref>

Ni Hitler ket kinaritna ti Versailles ken [[Dagiti Tulag ti Locarno]] a tultulag babaen ti [[Remilitarisasion iti Rhineland|remilitarisasion]] ti [[Rhineland]] idi Marso1936. Isu ket nakaawat ti bassit a panagsungbat manipud kadagiti dadduma a bileg ti Europa.<ref>{{harvnb|Adamthwaite|1992|p=52}}</ref> Idi nangrugi ti [[Sibil a Gubat ti Espania]] idi Hulio, ni Hitler ken Mussolini ket nagsuporta ti pasista ken autoritariano a [[Nationalista nga Espana|puersa ti nationalista]] kadagiti sibil a gubatda a sumuppiat ti sinupurtaran ti Sobiet a [[Maikadu a Republika ti Espania|Spaniol Republika]]. Dagitoy dua a bangir ket nagusar iti daytoy a suppiat ti mangpadas kadagiti baro nga armas ken pamay-an ti pannakigubat,<ref>{{harvnb|Graham|2005|p=110}}</ref> a dagiti Nationalista ket nangabakda ti gubat idi nasap a 939. Idi Oktubre 1936, ti Alemania ken Italia ket nagporma ti [[Roma-Berlin nga Aksis]]. Kalpasan ti maysa a bulan, ti Alemania ken Hapon ket nagpirmada ti [[Kontra-Komintern a Tulag]], a tiniponan ti Italia ti simmaruno a tawen. Idiay Tsina, kalpasan ti [[Xi'an a Pasamak]] ti Kuomintang ken dagiti puersa ti komunista ket nakitinnulagda ti panagsardeng ti suppiat tapno mairepresentada ti maysa a [[Maikadua a Nagkaykaysa a Sanguanan|nagkaykaysa a sanguanan]] a mangsuppiat ti Hapon.<ref>{{harvnb|Busky|2002|p=10}}</ref>

== Dagiti pasamak sakbay ti gubat ==
=== Panagraut iti Etiopia ===
{{Nangruna|Maikadua nga Italo-Abisinio a Gubat}}

Ti Maikasua nga Italo–Abisinio a Gubat ket maysa idi a nabiit a [[kolonial agubat]] a nangrugi idi Oktubre 1935ken nalpas idi Mayo 1936. Ti gubat ket naglabanan a nagbaetan dagiti siiigam a puersa ti [[Pagarian iti Italia (1861–1946)|Pagarian iti Italia]] (''Regno d'Italia'') ken dagiti siiigam a puersa iti [[Etiopiano nga Imperio]] (a naam-amm-an pay a ti [[Etiopia|Abisinio]]). Ti gubat ket nagbanagan ti [[milisia a panagsakup]] iti Etiopia ken ti [[panakaikapet]] kadagiti baro a napartuat a kolonia ti [[Italiano a Daya nga Aprika]] (''Africa Orientale Italiana'', wenno AOI); iti maipatinayon, daytoy ket nakaiparang ti kakapsut iti [[Liga dagiti Pagpagilian]] a kas maysa a puersa ti panagpreserba ti kappia. Ti Italia ken Etiopia ket kameng idi dagitoy a dua a pagpagilian, ngem ti Liga ket awan ti inaramidna nga idi ti naudi ket nalawag a naglabsing ti bukod nga [[Artikulo X a Katulagan iti Liga dagiti Pagpagilian|Artikulo X]] ti Liga.<ref name=Barker-159>{{Cite book|last=Barker|first=A. J|title=Invasion of Ethiopia 1936|publisher=Ballantine Books|year=1971|isbn=0-345-02462-1|pages=131–2}}</ref>

=== Sibil a Gubat ti Españia ===
{{nangruna|Sibil a Gubat ti Espania}}
[[Papeles:Bundesarchiv Bild 183-H25224, Guernica, Ruinen.jpg|thumb|Dagiti nadaddadael a tidda idiay Guernica kalpasan ti panakbombana.]]

Ti Alemania ken Italia ket nangipabulod ti suporta ti [[Espaniol nga Estado|Nationalista nga insureksion]] lnga indauloan babaen ni heneral [[Francisco Franco]] idiay Espania. Ti Kappon ti Sobiet ket nagsuporta ti pannakaikapet ti adda a gobierno, ti [[Maikadua nga Espaniol a Republika|Espaniol a REpublika]], a nakapakpakita ti kumanigid a kakaykayatanna. Ti Alemani ken USSR inusarda daytoy a [[palikud a gubat]] a kas maysa nga opurtunidad a mangsubok kadagiti napasayaat nga armas ken taktika. Ti naigagara a [[Panagbomba iti Guernica]] babaen ti Aleman a [[Condor a Sangaarbanan]] idi Abril 1937 ket nagiparawad ti nawatiwat a panagdandanag a ti sumaruno a nangruna a gubat ket agiraman ti nakaro nga aligaget a panagraut a panabomba dagiti paisano.<ref>{{cite book|last=Beevor|first=Antony|title=Ti Gubat par aiti Espania: Ti Sibil a Gubat ti Espania 1936–1939|year=2006|publisher=Phoenix|isbn=0-7538-2165-6|pages=258–260|location=Londres}}</ref><ref>{{cite book|last=Budiansky|first=Stephen|title=Bileg ti Angin : Dagiti lallaki, Dagiti Makina, ken dagiti Kapanunotan a Nangrebulosionario ti Gubat, manipud ti Kitty Hawk aginggana ti Golpo a GubatII|year=2004|publisher=Viking|location=Londres|isbn=0-670-03285-9|pages=209–211}}</ref>

=== Panagraut ti Hapon iti Tsina ===
{{nangruna|Maikadua a Sino-Hapon a Gubat War}}
[[Papeles:Shanghai1937KMT machine gun nest.jpg|thumb|Ti Insik nga umok ti masinggan idiay [[Gubat iti Shanghai]], 1937.]]
Idi Hulio&nbsp;1937, ti hapon ket tiniliwna ti dati nag imperial nga Insik a kapitolio iti Beijing kalpasan a nagidurog ti [[Rangtay Marco Polo a Pasamak]], a nagpatinggaan ti Hapon a kampania a mangraut ti amin a Tsina.<ref>{{Cite book|last1=Fairbank|first1=John King|last2=Feuerwerker|first2=Albert|last3=Twitchett|first3=Denis Crispin|title=Ti Cambridge a pakasaritaan iti Tsina|publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan|year=1986|isbn=0-521-24338-6|pages=547–551}}</ref> Dagiti Sobiet ket pinardasanda apinirmaan ti maysa a [[Sino-Sobiet Di-Naranggas a Tulag|di-naranggas atulag iti Tsina]] tapno mangipabulod ti suporta a [[materiales]], a nagpataud ti pannakapalpas ti dati a [[Sino-Alemania pagtitinnulongan (1911–1941)|pagtitinnulongan ti Alemania]] ken Tsina. Ni [[Heneralissimo]] [[Chiang Kai-shek]] nangibaniaga dagii bukodna a [[Dagiti insuro ti Aleman a dibision iti Buyot ti Nailian a Rebolusionario|kalaingan a buyot]] tapno [[Gubat iti Shanghai|agsalaknib ti Shanghai]], ngem kalpasan ti tallo a bulan a panakilablaban, ti Shanghai ket natnag. Dagiti Hapon ket nagtultuloyda a nagidurduron kadagiti puersa ti Insik, ti [[Gubat iti Nanking|panakatiliw ti kapitolio ti Nanking]] idi Disiembre 1937 ket nagitalek ti [[Nanking a Nadawen apanagpapatay]].

Idi Hunio&nbsp;1938, dagiti puersa ti Insik pinasardengda dagiti panagiduron ti Hapon babaen ti [[1938 a layos ti Duyaw a Karayan|panaglayos ti Duyaw a Karayan]]; daytoy a namayan ket nakaited ti panawen para iti panagisagana dagiti Insik kadagiti panagsalaknibda idiay [[Wuhan]], ngem ti [[Gubat iti Wuhan|siudad ket natiliw]] idi Oktubre.<ref>{{Cite book|last1=Fairbank|first1=John King|last2=Feuerwerker|first2=Albert|last3=Twitchett|first3=Denis Crispin|title=Ti Cambridge a pakasaritaan iti Tsina|publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan|year=1986|isbn=0-521-24338-6|page=566}}</ref> Dagiti panagballigi ti milisia ti Hapon ket saan a nagyeg ti panakarebba iti Insika resitansia a ninamnama a magun-od ti Hapon, embes ket ti gobierno ti Tsina ket immalis idiay kaunegan ti [[Chongqing]] ken nagtultuloy a nakigubat.<ref>{{Cite book|last1=Taylor|first1=Jay|title=Ti Heneralissimo: Ni Chiang Kai-shek ken ti panagsagsagaba para iti moderno a Tsina|publisher=Unibersidad ti Harvard a Pagmalditan|year=2009|isbn=978-0-674-03338-2|pages=150–152}}</ref>

== Paammo ==
{{Reflist|group=nb}}
== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

[[Kategoria:Maikadua a Sangalubongan a Gubat]]
[[Kategoria:Dagiti sangalubongan a suppiat]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]