Sistema a Solar
 Dagiti planeta ken dagiti ansisit a planeta iti Sistema a Solar. Dagiti kadakkelan ket naigantingan. Ti kaadayo iti Init ket saan a naigantingan. | |
| Tawen | 4.568 bilion a tawtawen |
|---|---|
| Lokasion | Lokal ng Interestelar nga Ulep, Lokal a Labutab, Orion–Cygnus nga Ima, Nagririmpuok a Bitbituen |
| Masa ti sistema | 1.0014 kadagiti solar a masa |
| Kaasitgan a bituen | Proxima Centauri (4.22 ly), Alpha Centauri a sistema (4.37 ly) |
| Kaasitgan a naamammoan a planetario a sistema | Epsilon Eridani system (10.49 ly) |
| Planetario a sistema | |
| Semi-mayor nga aksis ti akin-ruar a a planeta (Neptuno) | 4.503 bilion km (30.10 AU) |
| Kaadayo ti Kuiper derraas | 50 AU |
| Bilang dagiti a bituen | 1 |
| Bilang dagiti a planeta | 8 |
| Bilang dagiti naamammoan nga ansisit a planeta | 5 (adda pay dagiti sangadosena nga agururay ti panapasingkedda,mabalin a ginasut) |
| Bilang dagiti naamammoan a masna a satelite | 401 (176 kadagiti planeta[1] ken 225 kadagiti menor a planeta[2]) |
| Bilang dagiti naamammoan a menor a planeta | 587,527[1] |
| Bilang dagiti naamammoan a bandus | 3,155[1] |
| Bilang dagiti nainaganan a nagtitimbukel a satelite | 19 |
| Panagtayyek a maipanggep ti Galaktiko a Sentro | |
| Inklinasion ti di-mabalbaliwan a dalumpinas iti galaktiko a dalumpinas | 60.19° (ekliptiko) |
| Kaadayo manipud ti Galaktiko a Sentro | 27,000±1,000 ly |
| Kapardas ti panagtayyek | 220 km/s |
| Panagtayyek a paset ti panawen | 225–250 Myr |
| Panakaikabagian ti bituen a tagikua | |
| Espektral a kita | G2V |
| Linia ti linaaw a nagbalay | 2.7 AU |
| Kaadayo manipud ti heliopause | ~120 AU |
| Turod a nagbukel a rayus | ~1–2 ly |
| Dagiti banbanag iti Sistema a Solar |
|---|
| Dagiti kategoria |
Ti Sistema a Solar[a] ket buklen iti Init ken dagiti astronomiko a banbanag a gumuyguyod a naibedbed iti pagliklikmutan ti lawlawna, amin dagitoy ket naporma manipud iti panagrebba ti maysa a higante a molekular nga ulep idi agarup a 4.6 a bilion a tawtawen. Ti kawatiwatan a kaaduan a masa ti sistema ket adda idiay Init. Kadagiti adu a banbanag a pagliklikmutan ti Init, kaaduan kadagiti masa ket nailaon kadagiti walo a minaig a solitario a planeta[e] a dagiti pagliklikmutanda ket gangani a nagtitimbukel ken naisanglad iti gangani a dalumpinas a disko a tinawtawagan ti ekliptiko a plano. Dagiti uppat nga akinuneg a babassit a planeta, Merkurio, Benus, Daga ken Márte, ken makunkuna pay dagitoy a naindagaan a planeta, ket naipangrunaan a binuklan iti bato ken metal. Dagiti uppat nga akin ruar a planeta, dagiti alingasaw a higante, dagitoy ket ad-adu a dakdakkel ngem dagiti naindagaan. Dagiti dua a kadakkelan, ti Hupiter ken Saturno, ket naipangrunaan a binuklan iti hidrohenio ken helio; dagiti dua a karuaran unay, ti Urano ken Neptuno, ket kaaduan a buklan dagiti yelo, a kas ti danum, amoniako ken metano, ken dagitoy ket nailasin a tinawtawagan a kas dagiti "higante a yelo".
Ti Sistema a Solar ket pagtaengan kadgiti adu a bilang ti rehion nga adda ti populasion babaen dagiti babbabassit a banbanag. Ti asteroid a barikes, a naisanglad ti nagbaetan ti Marte ken Hupiter, ket kapadpada dagiti naindgaan a planeta a kaaduana binuklan iti bato ken metal. Iti labes ti pagliklikmutan ti Neptuno ket naisanglad ti Kuiper a barikes ket naiwarakiwak a disko; dagiti naisilpo a populasion dagiti trans-Neptuniko a banbanag a kaaduana buklan iti yelo a kas iti danum, amoniuako ken metano. Iti kaunegan kadagitoy a populasion, dagiti lima nga agmaymaysa a banbanag, ti Ceres, Pluto, Haumea, Makemake ken Eris, ket mabigbigan dagitoy a dakkelen ken binukel babaen ti bukodda a grabidad, ken isu ngarod a dagitoy ket natermino a kas dagiti ansisit a planeta.[e] Iti patinayon kadagiti ribribo a babassit a bagbagi[e] iti dagitoy dua a rehion, adda dagiti sangadosena a dagitoy ket naipanunutan a kandidato dagiti ansisit a planeta, dagiti nadumaduma a populasion ti babassit a bagbagi a mairaman dagiti bandust, centaurs ken interplanetario a tapok ket nawaya dagitoy nga agdaliasat ti baetan dagiti rehion. Innem kadagiti planeta ken tallo kadagiti ansisit a planeta ket pagliklikmutan babaen dagiti masna a satelite,[b] a kadawyan a natermino a kas dagiti "bulan" manipud iti Bulan ti daga. Tunggal maysa kadagitoy nga akin ruar a planeta ket palpalikmutan babaen dagiti planetario a sinsing iti tapok ken dagiti nadumaduma a partikula.
Ti solar nga angin, ti maysa a panagayos iti plasma manipud iti Init, ket agpartuat ti maysa a labutab idiay interstelar a medio a naamammoan a ti heliospera, a gumay-at iti ruar nga igid iti naiwarakiwak a disko. Ti Oort nga ulep, a napammatian a nagtaudan para dagiti atiddog a paset ti panawen a bandus, baka adda pay dagitoy iti kaadayo nga agarup ti mamin ribo a kaadayo ngen ti heliospera. Ti heliopause ket isu ti puntos a ti presion manipud iti solar nga angin ket kapadpada ti sumupiat a presion iti interstelar nga angin. Ti Sistema a Solar ket mabirukan iti uneg ti maysa kadagiti akin ruar nga ima iti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas, a naglaon iti agarup a 200 bilion a bitbituen.
Panagduktal ken panagsukisok
[urnosen | urnosen ti taudan]Para kadagiti napalabas a ribribo a tawen, ti nagtagitaon, nga adda dagiti bassit a malaksid a naisangayan, ket saan a nakabigbig ti kaadda ti Sistema a Solar. Dagiti tattao ket namatmatida a ti Daga ket saan nga agguygunay iti tengnga ti law-ang ken naikategoria a sabali manipud kadagiti nadiosan wenno nailangitan a banbanag nga agguygunay iti langit. Urayno a ti Griego a pilosopo a ni Aristarko iti Samos ket naisipanna iti maysa a heliosentriko a panakaurno sti kosmos,[3] Ni Nikolas Koperniko ket isu idi ti immuna a nagparang-ay ti matematiko a panagpadto ti heliosentriko a sistema.[4] Dagiti simmaruno kaniana iti maika-17 a siglo, a ni Galileo Galilei, Johannes Kepler ken Isaac Newton, ket nagparany-ayda ti panakaawat iti pisika a nangiturong ti nagininut a panakaawat iti kapanunutan a ti Daga ketpalpalikmutenna ti Init ken dagiti planeta ket naturayanda babaen dagiti isu met laeng a maipapan ti bagi a linteg a mangituray ti Daga. Ti patinayon, ti panakainbento ti teleskopio ket nangiturong ti panakaduktal kadagiti adadayo pay a planeta ket dagiti bulan. Kasdagiti kaasitgan a napalabas a panawen, ti panakaparang-ay ti teleskopio ken ti panagusar iti saan a namaneho a pagluganan ti limbang ket nagpakabael ti panagusig iti heolohiko penomena a kas dagiti banbantay ken dagiti abut, ken meteorolohiko a penomena ti tiempo a kas dagiti ulep, dagiti tapok a bagio ken dagiti yelo a gora kadagiti sabsabali a planeta.
Patakder
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti kangrunaan a mangbukel ti Sistema a Solar ket ti Init, ti maysa a nangruna a panagsarsaruno a G2 a bituen a mangbukel ti 99.86 a porsiento iti naamammoan a a masa ti sistema ken iturayanna ti bukodna a grabidad.[5] Dagiti uppat a kadakkelan a bagbagi nga agpalpalikmut ti Init, dagiti higante nga alingasaw, ket mangbuket ti 99 a porsiento iti nabati a masa, a ti Hupiter ken Saturno ket mangbukel iti 90 a porsiento.[c]
Kaaduan kadagiti dadakkel a banbanag nga agpalpalikmut iti Init ti sumangladdda ti asideg a dalumpinas ti pagliklikmutan ti Daga, a makunkuna a ti ekliptiko. Dagiti planeta ket asidegda iti ekliptiko, bayat a dagiti bandus ken dagiti banbanag a Kuiper a barikes ket kanayonda iti ad-adu nga anggulo.[6][7] Amin dagiti planeta ken kaaduan kadagiti banbanag ket palikmutenda ti Init iti agpapada a turong iti panagpalpalikmut iti Init (agpakanigid, a kas makita manipud iti ngato ti amianan nga ungto ti Init).[8] Adda dagiti malaksid, a kas ti Bandus ni Halley.
Kaaduan ti patakder dagiti nadokumento a rehion iti Sistema a Solar ket buklen ti Init, dagiti uppat a bassit a planeta a napalawlawan dagiti barikes iti kabatbatuan nga asteroid, ken dagiti uppat a higante nga alingasaw a nalawlawan babaen ti Kuiper a barikes dagiti yelo a banbanag. Dagiti astronomo ket sagpaminsanda a biningbingay daytoy a patakder kadagiti sabsabali a rehion. Ti akin-uneg a Sistema a Solar a mairaman dagiti uppat a nailangitan a planeta ken ti asteroid a barikes. Ti akin-ruar a Sistema a Solar ket adda iti labes dagiti asteroid, a mairaman dagiti uppat a higante nga alingasaw.[9] Manipud idi naduktalan ti Kuiper a barikes, dagiti akin-ruar unay a paset iti Sistema a Solar ket naipanunutan a maysa a naisangsangayan a rehion a mangbukel kadagiti banbanag iti labes ti Neptuno.[10]
Kaaduan kadagiti planet aiti Sistema a Solar ket agtagikuada kadagiti maikadua a bukodda a sistema, a pinalpalikmutan dagiti planetario a banbanag a makunkuna a dagiti masna a satelite, wenno bulbulan (dua kadagitoy ket dakdakkel ngem ti planeta a Merkurio), wenno, iti kaso dagiti uppat a higante nga alingasaw, babaen dagiti planetario a sinsing; dagiti naingpis a bedbed dagiti babassit a partikula nga agpapaparis nga agpalpalikmut kaniada. Kaaduan kadagiti kadakkelan a masna asatelite ket addadda iti agpapada a panagtayyek, nga adda iti maysa a rupa anga agnanayon a naiturong iti inada.
Ti linteg ti planetario a panaggunay ni Kepler ket mangipalpalawag kadagiti panagpalpalikmut dagiti banbanag iti Init. Ti panagsurot ti linteg ni Kepler, ti tunggal maysa a banag ket agbanbaniaga iti igid ti maysa a basikaw nga immitlog a ti Init ket adda iti maysa a pakapatengngaan. Dagiti banbanag nga asasideg iti Init (nga adda ti basbassit a semi-mayor a pagtayyekan) ket naparpardas nga agbaniaga, ngaminket kadawyanda a maapektaran ti grabidad ti Init. Iti basikaw nga immitlog a panagpalikmut, ti kaadayo ti maysa a bagi manipud iti Init ket agdumaduma kadagiti mapalpalabas a paset iti tawen. Ti kaasitgan nga iyaasideg ti maysa a bagi iti Init ket makunkuna a ti bukodna a perihelion, a ti kaadywana puntos manipud iti Inity ket makunkuna a ti bukodna nga aphelion. Dagiti panagliklikmut kadagiti planeta ket gangani nga agtitimbukel, ngem adu kadagiti bandus, dagiti asteroid ken banbanag a Kuiper a barikes ket surotenda ti nangato a basikaw nga immitlog a panagpalpalikmut. Dagiti pueto dagiti bagbagi iti Sistema a Solar ket mabalin a maipadto babaen ti panagusar dagiti numeriko a modelo.
Gapu kadagiti panakairaman dagiti nawatiwat a kaadayo, adu kadagiti panakairepresenti iti Sistema a Solar ket agipakita kadagiti agpapada a kaadayo a panagpalpalikmut. Iti kinaagpayso, nga adda bassit a malaksid , no adadayo ti maysa a planeta wenno barikes manipud iti Init, ti kaadayo ket dakdakkel ti paggiddiatanda ken ti napalabas a panagpalikmut. Kas pagarigan, ti Benus ket agarup a 0.33 astronomiko a paset (AU)[d] nga adadayo manipud iti Init ngen ti Merkurio, bayat a ti Saturno ket 4.3 AU nga adadayo ngen ti Hupiter, ken ti Neptuno ket naisanglad iti 10.5 AU manipud iti Urano. Adda dagiti panagpadas a panagikeddeng ti maysa relasion ti nagbaetan kadagitoy a kaadayo ti panakpalikmut (kas pagarigan, ti Titius–Bode a linteg),[11] ngem awan pay kadagitoy a teoria ti naawat.
Adda dagiti bilang dagiti Modelo ti Sistema a Solar ditoy Daga a a mangpadas a mangipan kadagiti minaig a gantingan a pakairamanan ti Sistema a Solar iti nagtagitaoan a termino. Adda dagiti modelo a mekaniko — a makunkuna a dagiti planetario — bayat a dagiti dadduma ket ket gumayatda kadagiti ballasiw ti siudad ken rehional a luglugar.[12] Daytoy ti kadakkelan a gantingan a modelo, ti Suesia a Sistema a Solar, ket agus-usar ti 110-metro a Ericsson a Globo idiay Estokolmo a kas ti sabali nga Initna, ken, sursurotenna ti gantingan, ti Hupiter ket maysa a 7.5 metro a nagtimbukel idiay Sangalubongan nga Eropuerto ti Arlanda, iti 40 km a kaadayo, bayat a ti agdama kaadaywan a nbanag, ti Sedna, ket maysa a 10-sentimetro a nagtimbuket idiay Luleå, iti 912 km a kaadayo.[13][14]
Sakup dagiti napili a bagi iti Sistema a Solar manipud ti tengnga ti Init. Dagiti igid ti kanawan ken kanigid iti tunggal maysa a baras ketsurotenna ti perihelion ken aphelion dagita a bagbagi. Dagiti atiddog a baras ket mangitudo ti naisangsangayan a panagpalpalikmut.
Pakabuklan
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Init, a gangani a mangbukel kadagiti amain a banag iti Sistema a Solar, ket buklen ti gangani a 98% hidrohenio ken helio.[15] Ti Hupiter ken Saturno, a mangbukel kadagiti amin a nabati a banag, ket agtagikua ti tangatang a mangbukel ti gangani a 99% kadagita nga isu met laeng nga elemento.[16][17] Ti pannakabuklan a gradiente ket adda iti Sistema Solar, a pinartuat babaent pudot ken presion ti lawag manipud iti Init; dagita a banbanag nga asasideg iti Init, a maapektaran babaen ti pudot ken presion ti lawag, ket buklen dagiti elemento nga adda kadagiti nagato a punto s ti panakalunag. Dagiti banag nga adadayo manipud iti Init ket kaaduan abuklen dagiti materiales nga adda ti nababba a puntos ti panakalunag.[18] Ti pagbeddengan ti Sistema a Solar ti labes dagiti nalaka nga agbalbaliw a sustansia a mabalin a maipababaan ket makunkuna a ti linia ti linaaw a nagbalay, ken naisanglad ti agarup a 4 AU manipud iti Init.[19]
Dagiti banag ti akin-uneg a Sistema a Solar ket kaaduan a buklen kadagiti bato,[20] ti naurnong a nagan para kadagiti kompuesto nga adda ti nagato a puntos ti pannakalunag, a kas dagiti silikato, landok wenno nikel, a nagbatbati a natangken babaen kadagiti gangani nga amin a kasasaad idiay protoplanetario a nebulosa.[21] Ti Hupiter ken Saturno ket kaaduan a buklen dagiti alingasaw, ti astronomiko a termino para kadagiti materiales nga adda kadagiti patingga a nababa a puntos ti pannakalunag ken nangato a presion ti sengngaw a kas ti molekular a hidrohenio, helio, ken neon, a dagitoy ket kankanayon idi nga adda ti alingasaw a paset idiay nebulosa.[21] Dagiti Yelo, a kas ti danuym, metano, amoniako, hidrohenio sulpuro ken karbon dioksido,[20] ket adda kadagiti panaglunag a puntos ti mabalin a kangato ti ginasut a kelvins, bayat a dagiti pasetda ket agtaltalek iti ambiente a presion ken temperatura.[21] Dagitoy ket mabalin a mabirukan kadagiti yelo, dagiti likido, wenno alingasaw a luglugar isiay Sistema a Solar, bayat nga idiay nebulosa ti paset sagitoy ket mabalin a likido wenno alingasaw.[21] Dagiti yelo a sustansia ti kaaduan a mangbukel kadagiti satelite dagiti higante a planeta, ken kaaduan pay ti Urano ken Neptuno (dagiti makunkuna a "higante nga alingasaw") ken dagiti adu a babassit a banag a naisanglad ti labes a pagtayyekan ti Neptuno.[20][22] No maitipon, dagiti alingasaw ken dagiti yelo ket makunkuna a nalak nga agbalbaliw.[23]
Init
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Init ket isu ti bituen ti Sistema a Solar, ken isu ti kangrunaan a pakabuklanna. Ti dakkel a masana ket (332,900 ket a masa ti Daga)[24] ket agpataud kadagiti temperatura ken dagiti densidad idiay bugasna a nalataken nga agtalinaay ti nuklear a panaglunag,[25] a daytoy ket agibet ti nawatiwat a kaadu nga enerhia, a kaaduan kadagitoy ket agraniag idiay limbang a kas ti elektromagnetiko a radiasion, a ngumatngato iti 400–700 nm a banda iti makitkita a lawag.[26]
Ti Init ket naidasig a kas maysa a G2 a tipo ti duyaw nga ansisit, ngem daytoy a nagan ket makaallilaw no, maipada kadagti kaaduan a bituen idiay bukodtayo nga ariwanas, ti Init ket dakkel unay ken naraniag.[27] Dagiti bituen ket naidasig babaen ti Hertzsprung–Russell a diagrama, ti maysa a grapiko a mangipakita ti karaniag dagiti bituen kadagiti temperatura ti rabawda. Iti sapasap, dagiti napudpudot a bituen ket naranraniag. Dagiti bituen a sumursurot iti daytoy a tabas ket makunkunada nga adda ti nangruna a panagsarsaruno, ken ti Init ket naisanglad iti tengngana daytoy. Nupay kasta, dagiti bituen a naranraniag ken napudpudot ngem ti Init ket manmano, bayat a dagiti nakuskusnaw ken nalamlamiis a bituen, a makunkuna akas dagiti nalabbaga nga ansisit, ket ad-adu, a mangaramid kadagiti 85 a porsiento kadagiti bituen idiay ariwanas.[27][28]
Dagiti ebidensia ket agipaltiing a ti puesto ti Init iti nagruna apanagsarsaruno ket mangikabil daytoy idiay "kangrunaa iti biag" para iti maysa a bituen, a daytoy ket saan pay a nakaibus kadagiti naipenpen a hidrohenio ti nuklear a panaglunag. Ti Init ket agranraniag pay laeng; iti nasap a pakasaritaanna adda daytoy ti 70 a porsiento a karaniagna a kas tatta nga aldaw.[29]
Ti Init ket maysa a populasion I a bituen; daytoy ket naipasngay iti naladladaw a paset ti ebolusion ti law-ang, ken isu a daytoy ket aglaon kadagiti ad-adu nga elemento a nadagdagsen ngem hidrohenio ken helio ("dagiti metal" iti panakasaonga astronomiko) ngem dagiti laklakay a polpulasion II a bitbituen.[30] Dagiti elemento a nadagdagsen ngem hidrohenio ken helio ket naporma kadagidiay bugas titaga-ugma ken bimbimtak a bitbituen, nga isu a dagiti immuna akaputtotan ti bitbituen ket naskenda a natay sakbay a ti law-ang ket napabaknang kadagitoy nga atomo. Dagiti kalaklakayan a bituen ket aglaon laeng kadagiti bassit a metal, bayat a dagiti bituen a naududi a naipasngay ket ket aglaonda ti ad-adu. Daytoy a kinagato ti metalisidad ket naipagarup a nagruna ti panagrang-ay ti Init iti maysa a planetario a sistema, gapu ta dagiti planeta ket maporma manipud iti panakapartuat dagiti "metal".[31]
Interplanetario a medio
[urnosen | urnosen ti taudan]
No mairaman ti lawag, ti Init ket agisilnag ti agtultuloy nga ayos dagiti nakarga a patikula (a plasma) a naamammoan a kas ti solar nga angin. Daytoyy a panagyos ti partikula ket agparuar a maiwarwaras ti agarup a 1.5 a riwriw a kilometro ti tungngal maysa nga oras,[32] nga agparpartuat ti nakaro a tangatang (ti helioesperioe) a mangipasagepsep ti Sistema a Solar iti 100 AU (kitaen ti heliopause).[33]Daytoy ket makunkuna akas ti interplanetario a medio. Ti panagtigtignay ti rabaw ti Init, a kas dagiti solar a gilayab ken dagiti koronal a masa a panagipalsut, ket riruenna ti helioesperio, nga agparpartuat ti limbanga tiempo ken gapuanan dagitiheomagnetiko a bagio.[34] Ti kadakkelan a patakder iti uneg ti helioesperio ket ti helioespriko nga agdama a sabanas, ti maysa nga agkuskusikos a porma a pinartuat babaen ti aksion ti panagtaytayyek ti magnetiko a lugara ti Init idiay interplanetario a medio.[35][36]
Ti magnetiko a lugar ti Daga ket pasardenganna ti bukodna atangatang manipud iti panakaikkatan babaen ti slar nga angin. Ti Benus ken Marte ket awan dagitoy ti magnetiko a lugar, ken kas ti pagbanagana, ti solar nga angin ket mangipataud kadagiti bukodda a tangatang ti agininut a maikkat idiay limbang.[37] Dagiti koronal a masa a panakapalsut ken dagiti kapadpadana pasamak ket mangpuyot ti maysa amagnetiko a lugar ken adu a bilang dagiti materiales manipud iti rabaw ti Init. Ti panagitignay iti daytoy a magnetiko a lugar ken ti materiales ket dagiti magnetiko a lugar ket mangimbudo kadagiti nakarga apartikula iti ngato a tangatang ti Daga, a dagitoy a panagitignay ket agpartuat ti aurorae a makita idiay asideg kadagiti magnetiko nga ungto.
Dagiti kosmiko a rayus ket tumaud idiay ruar ti Sistema a Solar. Ti helioesperio ket ladpedanna bassit ti Sistema a Solar, ken dagiti magnetiko a lugar (para kadagiti nga adda kadagitoy) ket mangited pay kadagitoy ti panagsalaknib. Ti densidad dagitikosmiko a rayus idiay interestelar a medio ken ti kapigsa ti magnetiko a lugar ti Init ket agbalbaliw ti atiddog unay a gantingan ti panawen, tapno ti lessaad tikosmiko a radiasion idiay Sistema a Solar ket agdumaduma, ngemno kasano ti kaaduna ket saan a naamammoan.[38]
Ti interplanetario a medio ket pagtaengan ti dua a kasla disko a rehion ti kosmiko a tapok. Ti umuna, ti zodiacal a tapok nga ulep, ket naisanglad idiay uneg ti Sistema a Solar ken gapuanan ti zodiacal a lawag. Daytoy ket kasla ti panakaporma babaen ti panagdungpar idiay uneg ti asteroid a barikes nga indagas babaen ti panagtignay kadagiti planeta.[39] Ti maikadua ket maiagayat manipud iti agarup a 10 AU aginggan ti agarup a 40 AU, ken mabalin a napartuat babaen ti nmaipadpada a panagdungpar ti uneg ti Kuiper a barikes.[40][41]
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ a b c "Mano ngata dagiti Babagi ti Sistema a Solar?". NASA/JPL Solar System Dynamics. Naala idi 2012-07-22.
- ^ Wm. Robert Johnston (2012-07-21). "Dagiti asteroid nga adda kadagiti Satelite". Arkibo ni Johnston. Naala idi 2012-07-22.
- ^ WC Rufus (1923). "Ti astronomiko a sistema ni Koperniko". Nadayeg nga Astronomia. 31: 510. Bibcode:1923PA.....31..510R.
- ^ Weinert, Friedel (2009). Koperniko, Darwin, ken Freud: dagiti rebolusion iti pakasaritaan ken pilosopia iti siensia. Wiley-Blackwell. p. 21. ISBN 978-1-4051-8183-9.
- ^ M Woolfson (2000). "Ti taudad ken ebolusion ti Sistema a Solar". Astronomia ken Heopisika. 41 (1): 1.12. doi:10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x.
- ^ Levison, H. F.; Morbidelli, A. (2003-11-27). "Ti panakaporma ti Kuiper a barikes babaen ti agparuar a panagbaniaga dagiti bagbagi idi panawen ti panag-akar iti Neptuno". Katutubo. 426: 419–421. doi:10.1038/nature02120. PMID 14647375. Naala idi 2012-05-26.
- ^ Harold F. Levison, Martin J Duncan (1997). "Manipud ti Kuiper a Barikes aginggana dagiti Bandus a Pamilia ti Hupiter Ti Nailimbang a Panakaiwarwaras dagiit Ekliptiko a Bandus". Ikarus. 127 (1): 13–32. Bibcode:1997Icar..127...13L. doi:10.1006/icar.1996.5637.
- ^ Grossman, Lisa (13 Agosto 2009). "Immuna a nakita ti maysa a paneta nga agsansanud nga agpalpalikmut iti bituenna". NewScientist. Naala idi 10 Oktubre 2009.
- ^ nineplanets.org. "Ti Bassit a Panakakita ti Sistema a Solar". Naala idi 2007-02-15.
- ^ Amir Alexander (2006). "Ti New Horizons ket Maipatuodto iti 9-a tawen a Panagbaniaga ti Pluto ken ti Kuiper a Barikes". TiPlanetario a Kagimongan. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-02-22. Naala idi 2006-11-08.
- ^ "Parbangon: Ti Panagbaniaga ti Irurugi iti Sistema a Solar". Sentro ti Pisika ti Law-ang: UCLA. 2005. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-05-24. Naala idi 2007-11-03.
- ^ Guy Ottewell (1989). "Ti Sangaribo nga Anet a Modelo". NOAO Educational Outreach Office. Naala idi Mayo 10, 2012.
- ^ "Panagbanniaga kadagiti Modelo ti Sistema a Solar". Unibersidad iti Illinois. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-04-12. Naala idi Mayo 10, 2012.
- ^ "Luleå är Sedna. I alla fall om vår sol motsvaras av Globen i Estokolmo". Norrbotten Kuriren (iti Pagsasao a Suéko). Naala idi Mayo 5, 2010.
- ^ "Dagiti Nagruna nga Estadistika ti Init". Solara Sentro ti Stanford. Naala idi 2008-07-29., citing Eddy, J. (1979). Ti Baro nga Init: Dagiti Solar a Nagbanagan manipud iti Skylab. NASA. p. 37. NASA SP-402. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-01-13. Naala idi 2012-07-29.
- ^ Williams, Dr. David R. (Septiembre 7, 2006). "Dagiti Kinpudno a Sabanas ti Saturno". NASA. Naala idi 2007-07-31.
- ^ Williams, Dr. David R. (Nobiembre 16, 2004). "Jupiter Fact Sheet". NASA. Naala idi 2007-08-08.
- ^ Paul Robert Weissman, Torrence V. Johnson (2007). Ensiklopedia ti sistema a solar. Academic Press. p. 615. ISBN 0-12-088589-1.
- ^ "Pormasion ti Planeta (idiay Sistema a Solar)" (PDF). Unibersidad ti Toronto. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2011-09-28. Naala idi 2011-07-11.
- ^ a b c Podolak, M.; Weizman, A.; Marley, M. (Disiembre 1995). "Comparative models of Uranus and Neptune". Planetary and Space Science. 43 (12): 1517–1522. Bibcode:1995P&SS...43.1517P. doi:10.1016/0032-0633(95)00061-5.
- ^ a b c d Podolak, M.; Podolak, J. I.; Marley, M. S. (Pebrero 2000). "Further investigations of random models of Uranus and Neptune". Planetary and Space Science. 48 (2–3): 143–151. Bibcode:2000P&SS...48..143P. doi:10.1016/S0032-0633(99)00088-4.
- ^ Michael Zellik (2002). Astronomia: Ti Agbalbaliw a Law-ang (maika-9 nga ed.). Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. p. 240. ISBN 0-521-80090-0. OCLC 223304585.
- ^ Placxo, Kevin W.; Gross, Michael (2006). Astrobiolohia: ti ababa a pangyuna. JHU Press. p. 66. ISBN 978-0-8018-8367-5.
- ^ "Init: Dagiti Kinapudno ken dagiti Bilang". NASA. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-01-02. Naala idi 2009-05-14.
- ^ Zirker, Jack B. (2002). Ti Panagbaniaga ti Sentro ti Init. Unibersidad ti Princeton a Pagmalditan. pp. 120–127. ISBN 978-0-691-05781-1.
- ^ "Apay a ti makitkita a lawag ket makiata, ngem saan a dagiti sabali a paset ti espektro?". The Straight Dome. 2003. Naala idi 2009-05-14.
- ^ a b Ngem, Ker (Enero 30, 2006). "Dagiti astronomo ket saanda a Napudnoan: Kaaduan kadagiti Bituen ket Agmaymaysa". SPACE.com. Naala idi 2007-08-01.
- ^ Smart, R. L.; Carollo, D.; Lattanzi, M. G.; McLean, B.; Spagna, A. (2001). "Ti Maikadua a Pagsurotan a katologo ti Bituen ken dagiti Nalimiis a Bituen". Iti Hugh R. A. Jones; Iain A. Steele (dagiti ed.). Dagiti Nalamiis Unay nga Ansisist: Dagiti Baro nga Espektro a tipo ti L ken T. Springer. p. 119. Bibcode:2001udns.conf..119S.
{{cite conference}}: Di naikaskaso ti di ammo a parametro ti|booktitle=(maisingasing ti|book-title=) (tulong) - ^ Nir J. Shaviv (2003). "Ti Panakapapan ti Pagbanagan ti Nasapa a Paradokso ti Nakusnaw nga Init: Ti Nababbaba a Kosmiko a Rayus manipud iti maysa a Napigpigsa a Solar nga Angin". Warnakan iti Heopisikal a Panagsukisok. 108 (A12): 1437. arXiv:astroph/0306477. Bibcode:2003JGRA..108.1437S. doi:10.1029/2003JA009997.
- ^ T. S. van Albada, Norman Baker (1973). "Kadagidiay dua nga Oosterhoff a Grupo ti Nagtitimbukel a Rimpuok". Astropisikal a Warnakanl. 185: 477–498. Bibcode:1973ApJ...185..477V. doi:10.1086/152434.
- ^ Charles H. Lineweaver (2001-03-09). "Ti maysa a Karkulo ti Tawen a Panakaiwarwaras dagiti Naindagaan a Planeta iti Law-ang: Ti Panakaibilang ti Metalisidad a kas ti Panagpili a Pataud". Icarus. 151 (2): 307–313. arXiv:astro-ph/0012399. Bibcode:2001Icar..151..307L. doi:10.1006/icar.2001.6607.
- ^ "Solar a Pisika: Ti Solar nga Angin". Marshall Space Flight Center. 2006-07-16. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-08-13. Naala idi 2006-10-03.
- ^ "Voyager Enters Solar System's Final Frontier". NASA. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-05-16. Naala idi 2007-04-02.
- ^ Phillips, Tony (2001-02-15). "TI Init ket Bimmaliktad". Science@NASA. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-05-12. Naala idi 2007-02-04.
- ^ Ti Bituen nga adda dagiti dua nga Aminana nga Ungto Naiyarkibo 2009-07-18 iti Wayback Machine, Abril 22, 2003, Siensia idiay NASA
- ^ Riley, Pete (2002). "Panagmodelo ti helioesperiko nga agdama a sabanas: Dagiti Panagdumaduma a Siklo ti Solar" (PDF). Warnakan ti Heopisikal a Panagsukisok. 107. Bibcode:2002JGRA..107.1136R. doi:10.1029/2001JA000299. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2009-08-14. Naala idi 2012-07-29.
- ^ Lundin, Rickard (2001-03-09). "Manurunor babaen ti Solar nga Angin". Siensia. 291 (5510): 1909. doi:10.1126/science.1059763. PMID 11245195.
- ^ Langner, U. W.; M. S. Potgieter (2005). "Dagiti Pagbanagan ti puesto ti solar nga angin a panakasiddaw a pagpatinggaan ken ti heliopause idiay helioesperio a modulasion ti kosmiko a rayus". Dagiti Panagrang-ay ti Limbang a Panagsukisok. 35 (12): 2084–2090. Bibcode:2005AdSpR..35.2084L. doi:10.1016/j.asr.2004.12.005.
- ^ "Atiddog a termino nga Ebolusion iti odiacal nga Ulep". 1998. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-09-29. Naala idi 2007-02-03.
- ^ "Dagiti ESA a sientista ket nakaduktalda ti pamay-an ti ababa a panakailista dagiti bituen a mabilin nga adda kadagiti planeta". ESA a Siensia ken Teknolohia. 2003. Naala idi 2007-02-03.
- ^ Landgraf, M.; Liou, J.-C.; Zook, H. A.; Grün, E. (May 2002). "Ti Taudan ti Sistema a Solar a Tapok ti labes ti Hupiter" (PDF). Ti Astronomiko a Warnakan. 123 (5): 2857–2861. Bibcode:2002AJ....123.2857L. doi:10.1086/339704. Naala idi 2007-02-09.
 | |