Tonga

Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Darsen a mapan iti pagdaliasatan Darsen a mapan agbiruk

Nagsasabtan: 20°S 175°W / 20°S 175°W / -20; -175

Pagarian ti Tonga
Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga  (Tongano)
Kingdom of Tonga  (Ingles)
Wagayway ti Tonga
Wagayway
Eskudo ti Tonga
Eskudo
Napili a pagsasao: "Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa"
"Tawidko ti Dios ken Tonga"
Nailian a kanta: "Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga"
"Ti Kanta ti Ari ti Is-isla ti Tonga"
Lokasion ti Tonga
Kapitolio
ken kadakkelan a siudad
Nukuʻalofa
21°08′S 175°12′W / 21.133°S 175.200°W / -21.133; -175.200
Opisial a sasao
Grupgrupo ti etniko
(2018[1])
  • 97% Tongano
  • 0.7% Euronesiano
  • 2.3% Dadduma
Relihion
(2011)[2][3]
  • 98% Kristianidad
  • —54% Methodismo
  • —18% Mormonismo]
  • —15% Katolisismo
  • —11% Dadduma a Kristiano
  • 1% Awan relihion
  • 1% Dadduma
Nagan dagiti umiliTongan
Gobierno Unitario a parlamentario
a batay-linteg a monarkia
• Monarko
Tupou VI
• Kangrunaan a Minsitro
Siaosi Sovaleni
• Tagabitla ti Asemblia
Fatafehi Fakafanua
LehislaturaLehislatibo nga Asemblia
Wayawaya
• manipud iti protektorado ti Reino Unido
4 Hunio 1970
Kalawa
• Dagup
748 km2 (289 sq mi) (Maika-175)
• Danum (%)
4.0
Populasion
• Senso idi 2016
100,651[4] (Maika-199)
• Densidad
139/km2 (360.0/sq mi) (Maika-76a)
GDP (PPP)Karkulo idi 2019
• Dagup
$655 a riwriw
• Tunggal maysa a tao
$6,496[5]
GDP (nominal)Karkulo idi 2019
• Dagup
$493 a riwriw
• Tunggal maysa a tao
$4,888[5]
Gini (2015)steady 37.6[6]
kalalainganna
HDI (2019)increase 0.725[7]
nangato · Maika-104
KuartaPaʻanga (TOP)
Sona ti orasUTC+13
Pagmanehuankanigid
Kodigo ti panagtawag+676
Kodigo ti ISO 3166TO
TLD ti internet.to
  1. Naibatay kadagiti pigura idi 2005.

Ti Tonga (/ˈtɒŋ(ɡ)ə/, lokal: [ˈtoŋa][8]), opisial a nanaganan ti Pagarian ti Tonga (Tongano: Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga), ket ti maysa a pagilian iti Polinesia, ken maysa pay a purpuro a buklen dagiti 169 nga isla, a kadagitoy ket 36 dagiti natagtagitao.[1] Ti dagup a kalawa ti purpuro ket agarup a 750 kuadrado kilometro (290 sq mi) a naiwarwaras kadagiti 700,000 kuadrado kilometro (270,000 sq mi) iti akin-abagatan a Taaw Pasipiko. Manipud idi 2016, ti Tonga ket addaan it ipopulasion iti 100,651,[9][10][11] 70% kadagitoy ket agnanaed iti nangruna nga isla ti Tongatapu.

Sakupen ti Tonga iti agarup a 800 kilometro (500 mi) iti maysa a linia ti amianan–abagatan. Palikmutan daytoy babaen ti Fiji ken Wallis ken Futuna (Pransia) iti amianan a laud; ti Samoa iti amianan a daya; ti Baro a Caledonia (Pransia) ken Vanuatu iti laud; ti Niue (ti kaasitgan a gangganaet a teritorio) iti daya; ken ti Kermadec (Baro a Selanda) iti abagatan a laud. Ti Tonga ket agarup a 1,800 kilometro (1,100 mi) manipud iti Isla Amianan ti Baro a Selanda.

Manipud idi 1900 aginggana idi 1970, ti Tonga ket addaan idi iti kasasaad a protektorado nga estado ti Britaniko. Tinartaripato idi ti Reino Unido dagiti gangganaet a pannakibiang ti Tonga babaen ti maysa a Tulag ti Pannakigayyem, ngem ti Tonga ket saan a nagibbet ti kinaturayna iti ania man a gangganaet a bileg. Idi 2010, nangala ti Tonga ti maysa a napateg nga addang nga umadayo iti bukodna a tradisional nga absoluto a monarkia ken iti ipapanna nga agbalin a maysa a napno nga agannong a batay-linteg a monarkia, kalpasan dagiti reporma ti lehislatibo a nakaiturongan ti waya para iti immuna a sangkapaset a representatibo a panagbubutosna.

Etimolohia[urnosen | urnosen ti taudan]

Kadagiti adu a sasao a Polinesio, a mairaman ti Tongano, ti balikas a tonga ket agtaud manipud iti fakatonga, a ti kayatna a sawen ket "agpaabagatan", ken kastoy a nanaganan ti purpuro gapu ta daytoy ti akin-abagatan unay a grupo kadagiti grupo ti isla ti tengnga a Polinesia.[12] Ti balikas a tonga ket maipada iti Hawayano a balikas ti “kona,” a ti kayatna a sawen ket “papanan a turong ti angin,” a daytoy ti kasisigud a nagan para iti Distrito ti Kona iti Hawai’i.[13]

Nagbalin nga ammo ti Tonga iti Laud kas ti "Friendly Islands" (Mannakigayyem nga Is-isla) gapu ti nasayaat a resepsion ken ni Kapitan James Cook iti immuna panagbisitana idi 1773. Simmangpet isuna iti panawen ti tinawen a piesta ti ʻinasi, a maipapan iti donasion iti Umuna a Bungbunga iti Tuʻi Tonga (ti monarko ti is-isla), ken isunaket nakaawat iti imbitasion kadagiti rambakan. Ngem iti met mabalin a mapasamak, segun ti mannurat a ni William Mariner, dagiti daulo ti politiko ket kayatda kano a patayen ni Cook iti lasud ti rambakan, ngem saanda met nga inaramid daytoy gapu ta saanda a nagtunos iti maysa a plano ti aksion a mangbanag iti daytoy.[14]

Dagiti nagibasaran[urnosen | urnosen ti taudan]

  1. ^ a b "The World Factbook: Tonga: Geography" (iti Ingles). Naala idi 16 Nobiembre 2018.
  2. ^ "Mormons surpass Catholics in Tonga" (iti Ingles). Matangi Tonga. 2 Oktubre 2014. Naala idi 26 Hunio 2021.
  3. ^ Census Report 2011 Vol.1 rev., Tonga Department of Statistics, 11/07/2013, page 39
  4. ^ Tonga National Population and Housing Census 2016: Preliminary Result (PDF) (iti Ingles). Nukuʻalofa: Statistics Department Tonga. Enero 2017. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 27 Pebrero 2018.
  5. ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org (iti Ingles). Naala idi 8 Abril 2020.
  6. ^ "Gini Index coefficient" (iti Ingles). CIA World Factbook. Naala idi 16 Hulio 2021.
  7. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (iti Ingles). United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naala idi 16 Disiembre 2020.
  8. ^ Churchward, C.M. (1985) Tongan grammar, Oxford University Press, ISBN 0-908717-05-9
  9. ^ "Population Statistics | Tonga Statistics Department" (iti Ingles). Naala idi 2020-06-10.
  10. ^ ""World Population prospects – Population division"". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
  11. ^ ""Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). population.un.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
  12. ^ "Search | English – Tongan Translator". www.tongantranslator.com (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 29 Abril 2018. Naala idi 2018-04-29.
  13. ^ Jolliffe, Lee, ed. (2010). Coffee Culture, Destinations and Tourism (iti Ingles). Channel View Publications. p. 112. ISBN 978-1-84541-192-3.
  14. ^ Mariner, William and Martin, John (1817). An account of the natives of the Tonga islands in the south Pacific Ocean: With an original grammar and vocabulary of their language. Compiled and arranged from the extensive communications of Mr. William Mariner, several years' resident in those islands, Volume 2, pp. 64–65 Naiyarkibo 12 Abril 2016 iti Wayback Machine. Naala idi 3 Nobiembre 2010.

Bibliograpia[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti akinruar a silpo[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Tonga iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Tonga manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Tonga&oldid=390093"