Kitaen ti taudan para iti Biag

{{automatic taxobox
|name=Biag
|image=Ruwenpflanzen.jpg
|image_upright=1.2
|image_caption=Mulmula iti [[Banbantay Rwenzori]], Uganda
|taxon = Biag
|subdivision_ranks=Dagiti [[Dominio (biolohia)|dominio]] ken dagiti [[Pagarian (biolohia)#Dagiti pagarian ti Eukaryota|supergrupo]]
|subdivision=Biag iti [[Daga (planeta)|Daga]]:
* [[Saan a selular a biag]]<ref group="nota">Ti 'ebolusion' dagiti birus ken dagiti kapada a porma ket di pay ammo. Isunga, daytoy a pannakaidasig ket mabalin a [[Parapilia|parapiletiko]] gapu ta ti selular a biag ket mabalin a nagtaud manipud iti saan a selular a biag, wenno [[Polipili|polipiletikio]] gapu ti kinaudi a sapasap a tinaudan ket mabalin a saan a nairaman.</ref>
** [[Birus]]es<ref group="nota">Ti naisangayan nga espesipiko nga organismo a maiyasping kadagiti organiko nga estruktura ket mabalin a maikeddeg a kas dagiti subbirus nga ehente, a mairaman dagiti entidad nga agkamkammatalek iti birus: dagiti [[satelite (biolohia)|satelite]] ken dagiti [[depektibo a mangsinga a partikula]], nga isuda a duaket makasapul iti [[katulong a birus|sabali a birus]] para iti panagpaaduda</ref>
** [[Viroid]]e
* [[Selular a biag]]
** Dominio ti [[Bakteria]]
** Dominio ti [[Archaea]]
** Dominio ti [[Eukarya]]
*** [[Archaeplastida]]
*** [[Supergrupo ti SAR|SAR]]
*** [[Excavata]]
*** [[Amoebozoa]]
*** [[Opisthokonta]]
}}

Ti '''biag''' ket maysa a nakailasinan a mangisalumina dagiti [[pisikal a bagi|banag]] nga adda kadagiti [[biolohiko a pamay-an|panangisenial ken bukod a panagsaranay a pamay-an]] manipud kadagiti saan a kastoy,<ref name=Koshland>{{Cite journal |title=Dagiti Pito nga Adigi ti Biag|journal=Siensia |date=Marso 22, 2002 |first=Daniel E. |last=Koshland Jr |volume=295 |issue=5563 |pages=2215–2216 |doi= 10.1126/science.1068489 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/295/5563/2215 |accessdate=2009-05-25 |pmid=11910092}}</ref><ref name=AHDLife>Ti Tawidan a Diksionario ti Amerikano iti pagsasao nga Ingles, maika-4 nga edision, inpablaak babaen ti Houghton Mifflin Company, babaen ti [http://www.answers.com/topic/life Answers.com]:
* "Ti tagikua wenno kababalin a mangisalsalumina kadagiti sibibiag nga organismo manipud kadagiti natay nga organismo ken inanimado a banag, a nipakpakita kadagiti opisio a kas ti [[metabolismo]], panagdakkel, reproduksion, ken ti sungbat iti panagtignay wenno ti pangampon iti enbironmento a nagtaud ti kaunegan ti organismo."
* "Ti pannakailasinan a kasasaad wenno kasasaad ti sibibiag nga organismo."</ref> no gapu ta dagiti kastoy nga opisio ket nagsardengen ([[patay]]), wenno gapu ta awananda kadagiti kastoy nga opisio ken nailasinda a kas [[wiktionary:inanimate|inanimado]].<ref>[http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=inanimate Panangilawlawag iti ''inanimado''.] WordNet a Panagbiruk babaen ti Unibersidad ti Princeton.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/life |title=Diksionario ti Merriam-Webster |accessdate=2009-06-21 |publisher=Diksionario ti Merriam-Webster}}</ref> Ti [[biolohia]] ket isu ti siensia a maipanggep ti panagadal ti biag.

Ti ania man a kasigkay  a sibibiag a sistema ket tinawtawagan ti maysa nga [[organismo]]. Dagiti organismo ket mapanda kadagiti metabolismo, agtartaripatoda kadagiti [[homeostasis]], agtagikuada kadagiti kapasidad nga [[panagpadakkel ti selula|agpadakkel]], sumongbat kadagiti [[panagtignay (pisiolohia)|panagtignay]], [[reproduce|agpaadu]] ken, babaen ti [[masna a panagpili]], makaampon kadagiti enbironmentoda kadagiti agsasaruno a kaputotan. Dagiti ad-adu pay a narikut nga organismo ket mabalinda ti makisinnarita babaen kadagiti nadumaduma pamay-an.<ref name=Koshland /><ref name=Chambers>{{cite encyclopedia |encyclopedia=Maika-21 a Siglo a Diksionario ti Chambers |publisher=Chambers Publishers Ltd |edition=online |year=1999 |title=organismo |url=http://www.chambersharrap.co.uk/chambers/features/chref/chref.py/main?query=organism |accessdate=2012-05-26}}</ref> Dagiti nadumaduma a kita ti organismo ken mabirukan iti [[biospera]] iti [[Daga (planeta)|Daga]], ken dagiti tagikua a sapasap kadagitoy nga organismo— ti [[mula|mulmula]], [[ayup|ay-ayup]], dagiti [[fungus|hongo]], dagiti [[protista]], [[archaea]], ken [[bakteria]]—ket maysa a naibatay ti [[naibatay ti karbon a biag|karbon]]- ken [[Danum ken biag|danum]] a porma ti [[selula (biolohia)|selula]] nga adda ti narikut nga [[organisasion]] ken ti matawid a [[Henero (biolohia)|henetiko]] a pakaammo.

Dagiti sientipiko nga ebidensia ket nangisingsingasing a ti [[Abiohenesis|biag ket nangrugi]] iti Daga idi agarup a3.5&nbsp;[[bilion a tawtawen]].<ref>{{cite web | title=3.5 bilion tawen a deposito ti organiko ket nakaipakpakita ti taudan ti biag |url=http://arstechnica.com/science/2012/09/3-5-billion-year-old-organic-deposts-show-signs-of-life/ | accessdate=2012-09-04 }}</ref> Iti maysa a panagadal ti [[Dagiti Nailian nga Instituto ti Salun-at]], dagiti mannurat ket nagpanpanunotda a no ti biolohiko a karikut ket umado unay iti las-ud ti [[ebolusion]], ti biag ti [[law-ang]] ket mabalin a nangrugi idi "10 bilion a tawtawen"<ref name="NIH-20060612">{{cite journal |last=Sharov |first=Alexei A. |title=Ti Genome ket umad-adu a kas maysa a pagurasan para iti nagtaudan ken ti ebolusion ti biag |journal=Biology Direct |volume=1 |pages=1–17 |date=12 Hunio 2006 |issue=  |doi=10.1186/1745-6150-1-17|pmc=1526419}}</ref> – ti ad-adu ngem 5 bilion a tawtawen sakbay a rimsua ti [[Daga (planeta)|Daga]]. Nupay kasta, ti mekanismo babaen ti irurumsua ti biag ditoy Daga ket di ammo urayno [[Abiohenesis|adu dagiti hipotesis]] a napagannurotan. Manipud idin, ti biag ket nagbalin ti maysa nga adu ti panagdumadumaanna iti porma, a dagiti biologo ket [[biolohiko a pannakaidasig|nangidasig]] kadagiti pagsasarunuan iti [[Taxon|taxa]]. Ti biag ket makaungar ket rumang-ay kadagiti nawatiwat a sakup kadagiti kasasaad. Ti [[kaibuksilan ti biag]]—ti kinapangrunana, taudan, panggep, ken ti dumtengan a nakaikarian—ket maysa a sentaral a konsepto ken salusod iti [[pilosopia]] ken [[relihion]]. Ti pilosopia ken relihion ket ket nangidatonda kadagiti panangipatpatarus no kasano ti pakainaigan ti biag iti [[existence|pannkaparsua]] ken ti [[consciousness|kinaadda iti rikna]], ken kadagiti pakainaigan a banag a kas ti [[takder ti biag]], panggep, ti [[Dagiti konsepto ti dios|konsepto ti maysa adios wenno dagiti dios]], ti maysa a [[Kararua (espiritu)|kararua]] wenno ti maysa a [[biag kalpasan ti ipupusay]]. Dagiti nadumaduma a kultura iti amin a pakasaritaan ket addaanda iti nadumaduma nga arngian kadagitoy a banag.

Urayno ti kaadda ti biag ket napasingkedan laeng ditoy Daga, adu kadagiti sientista ket namatmati a ti [[nainlangitan a biag]] ket saan a makaguyugoy, ngem mabalin. Dagiti sabali a planeta ken dagiti bulan iti [[Sistema a Solar]] ket nasuksukisoken para kadagiti ebidensia ti panagsuporta idi ti simple a biag, ken dagiti gandat a kas ti [[SETI]] ket nangpadas a mangkita kadagiti panangirangarang manipud kadagiti mabalin a sibilisasion dagiti taga sabali a daga. Segun ti [[panspermia]] a hipotesis, ti biag iti Daga ket mabalin a nagtaud manipud kadagiti layap a nagiwarwaras kadagiti organiko a molekula wenno ti simple a biag nga immuna a rimsua iti sabali a lugar.

== Dagiti nasapa a teoria ==
=== Materialismo ===
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| width     = 220

<!-- Ladawan 1 -->
| image1    = Hoh rain forest trees.jpg
| alt1      = 
| caption1  = Ti panagtubo ti [[mula]] idiay [[Katuduan a bakir ti Hoh]]

<!-- Ladawan 2 -->
<!--| image2    = Herds Maasi Mara (cropped and straightened).jpg
| alt2      = 
| caption2  = Dagiti sangaarbanan iti zebra ken impala idiay tanap ti [[Maasai Mara]]-->

<!-- Ladawan 3 -->
| image3    = Aerial image of Grand Prismatic Spring (view from the south).jpg
| alt3      = 
| caption3  =Ti naala iti tangatang a ladawan ti kamen ti mikrobio idiay kaarrubayan ti [[Nalatak a Prismatiko nga Ubbog]] iti [[Nailian a Parke ti Yellowstone]]
}}

Adda dagiti kasapaan a teoria iti biag ket dagidi [[materialista]], a nagtengtengngel a ti amin nga adda ket banaga banag, ken ti biag ket isu laeng ti narikut a porma wenno pannakaurnos iti banag. Ni [[Empedocles]] (430 BC) ket nangsuppiat a ti amin a banag iti law-ang ket naaramid kadagiti panagtitipon dagiti [[Klasiko nga elemento|uppat nga eternal nga "elemento"]] wenno "dagiti ramut ti amin": daga, danum, angin, ken apuy. Amin a pangbalbaliw ket naipalplawag babaen ti pannakaurnos ket pannakaurnos manen kadagitoy nga uppat nga elemento. Dagiti nadumaduma a porma iti biag ket gapuanan babaen ti maysa a nasayaat a panaglalaok dagiti elemento.<ref>{{cite web | first1=Richard | last1=Parry | date=Marso 4, 2005
 | title=Empedocles | work=Ensiklopedia ti Pilosopia ti Stanford
 | url=http://plato.stanford.edu/entries/empedocles/ | accessdate=2012-05-25 }}</ref>

Ni [[Democritus]] (460 BC) ket nagpanpanunot a ti kamamsapulan a pannakailasin ti biag ket isu ti kaadda ti kararua. Kasla met laeng dagiti taga-ugma a mannurat, isu ket nangpadpadas a nangipalpalawag ti pannakaaramid ti maysa a ''sibibiag'' a banag. Ti panangipalpalawagna idi ket dagiti naapuyan nga atomo ket isu ti mangaramid ti kararua iti isu met laeng a pamay-an a dagiti atomo ken kodapis a pakabilangan para kadagiti sabali a banag. Isu ket nangiyunay-unay iti apuy gapu ti makitkita a pannakainaigan ti baetan ti biag ken pudot, ken gapu ta ti apuy ket aggunay.<ref name=democritus>{{cite web | first1=Richard | last1=Parry | date=Agosto 25, 2010 | title=Democritus | work=Ensiklopedia ti Pilosopia ti Stanford | url=http://plato.stanford.edu/entries/democritus/#4 | accessdate=2012-05-25 }}</ref>

{{quote|Ti eternal ken saan nga agbalbaliw a balikas dagiti [[Teoria dagiti Porma|Porma]] ni Plato, ket saan a nasayaat a nairepresentar iti banag babaen ti maysa a nainlangitan nga [[demiurgo|Artisano]], ket nakaro a maigiddiat kadagiti nadumaduma a mekanistiko a [[Weltanschauungen]], a kas idi ti [[atomismo]], babaen idi maikapat a siglo, ti kaaduan a prominente... Daytoy a panagsuppiat ket nagtultuloy iti amin a paset ti panawen ti taga-ugma lubong. Ti atomistiko a mekanismo ket napasayaat idi manipud kenni [[Epicuro]]... bayat a dagiti [[Istoiko]] ket nagamponda iti maysa a nainlangitan a teleolohia... Daytoy a pagpilian ket kasla nalaka: iti panangipakita no kasano ti naysa a naestriktura, a kadawyan a lubong ket rumsua kadagiti saan a naiturong a proseso, wenno mangikabil ti kasaririt iti sistema.<ref>{{cite book |title=Gapuanan ken Pannkaipalplawag iti Panunot ti Taga-ugma a Griego |last=Hankinson |first=R. J. |publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan |year=1997 |isbn=978-0-19-924656-4 |url=http://books.google.com/books?id=iwfy-n5IWL8C |page=125}}</ref>|R. J. Hankinson|''Gapuanan ken Pannkaipalplawag iti Panunot ti Taga-ugma a Griego''}}

Ti mekanistiko a materialismo a nagtaud iti taga-ugma a Gresia ket napaungar idi ken binaliwan babaen ti maysa a Pranses a pilosopo a ni [[René Descartes]], nga isu ket nagtengtengngel idi a dagiti ayup ken tattao ket naaramid dagiti parte a no agtitiponda ket agannongda a kas maysa a makina. Idi maika-19 a siglo, ti panagpasayaat iti [[selula a teoria]] iti bilolohiko a siensia ket nangaw-awis iti daytoy a panirigan. Ti [[ebolusion|ebolutionario]] a teoria ni [[Charles Darwin]] (1859) ket maysa a mekanistiko a panangipalplawag para iti taudan dagiti sebbangan babaen ti pamay-an ti [[masna a panagpili]].<ref>{{cite book | first1=Paul | last1=Thagard | title=Ti Kognitibo a Siensia iti Siensia: Pannakaipalplawag, Pannakaduktal, ken maipapan ti Konsepto a Panagbalbaliw | publisher=MIT Press | year=2012 | isbn=0-262-01728-8 | pages=204–205 | url=http://books.google.com/books?id=HrJIV19_nZYC&pg=PA204 }}</ref>

=== Hilomorpismo ===
Ti [[Hilomorpismo]] ket teoria (nagtaud kenni [[Aristoteles]] (322 SK)) a dagiti amin a biag ket panaglalaok ti banag ken porma.  Ti biolohia idi ket maysa kadagiti nangruna nga interesado, ken adda idi dagiti adu a material iti biolohia kadagiti sinursuratna a maipanggep ti sibibiag a parsua. Iti daytoy a panirigan, amin a banag iti material nga uniberso ket addaan dagitoy ti banag ken porma, ken ti porma ti sibibiag a parsua ket ti [[Kararua (espiritu)|kararuana]] (Griego ''psyche'', Latin ''anima''). Adda dagiti tallo a kita ti kararua: ti ''kararua ti mula'' ti mulmula, a gapuanan ti idadakkelda ken panaglungsot ket bukbukodanda a pakataraonan, ngem saan a gapu ti panagkuti ken panagrikna; ti ''kararua ti ayup,'' a gapuanan dagiti ayup nga agkuti ken makarikna; ken ti ''kararu a rasional,'' nga isu daytoy ti taudan ti pakinakem ken panagrason, a (namatmatian ni Aristoteles) mabirukan laeng iti tao.<ref>Aristoteles, ''De Anima'', Libro II</ref> Ti tunggal maysa a nangatngato a kararua ket adda dagiti gupitna manipud iti nabab-baba. Namatmati ni Aristoteles a bayat a rumsua dagiti banag nga awan pormana, saan a rumsua ti porma nga awan banagna, ken isunga ti kararua ket saan a mabalin a rumsua nga awan bagina.<ref>{{cite book | first1=Don | last1=Marietta | page=104 | title=Pangyuna ti taga-ugma a pilosopia | publisher=M. E. Sharpe | year=1998 | isbn=0-7656-0216-4 | url=http://books.google.com/books/about/Introduction_to_Ancient_Philosophy.html?id=Gz-8PsrT32AC }}</ref>

Daytoy a naibagbaga ket maitunos iti [[teleolohiko]] a panangipalpalawag iti biag, a pakaibilangan ti penomena kadagiti termino ti panggep wenno kadagusan ti gandat. Isunga ti kinapuraw ti dutdot ti polar nga uso ket naipalawag babaen ti ''panggepna'' iti parawpaw. Ti turong ti gapuanan (manipud timasakbayan ken napalabas) ket maisuppiat iti sientipiko nga ebidensia para ti masna a panagpili, a mangipalplawag kadagiti pagbanagan kadagiti termino iti napalabas a gapuanan. Dagiti biolohiko a langa ket naipalplawag babaen ti panagkita kadagiti kasayaatan a resulta ti masakbayan, ngem babaen ti panagkita kadagiti napalabas nga ebolusionario a pakasaritaan ti sebbangan, a nakaiturongan ti masna a panagpili kadagiti langa a nasalsalusod.<ref name=stewert_williams2010>{{Cite book | first1=Steve | last1=Stewart-Williams | year=2010 | title=Darwin, Dios ken ti kaibuksilan ti biag: kasano a mangisuppiat kadagiti amin ti ebolusionario a teoria a napanunot nga ammom iti biag | publisher=Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan | isbn=0-521-76278-2 | pages=193–194 | url=http://books.google.com/books?id=KBp69los_-oC&pg=PA193 | postscript= }}</ref>

=== Bitalismo ===
Ti [[bitalismo]] ket isu ti pammati a ti pamunganayan ti biag ken saan a material. Daytoy ket nagtaud kenni [[Georg Ernst Stahl|Stahl]] (maika-17 a siglo), ket nagtengtengngel ti daytoy a panirigan aginggana idi tengnga ti maika-19 a siglo. Daytoy ket kinaynayat dagiti pilosopo a kas kenni [[Henri Bergson]], [[Nietzsche]], [[Wilhelm Dilthey]],<ref>{{cite book | first1=Sanford | last1=Schwartz | title=C. S. Lewis iti Kinaudi a Prontera: Siensia ken Supernatural iti Trilohia ti Limbang | publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan| year=2009 | isbn=0-19-988839-6 | page=56 | url=http://books.google.com/books?id=4hQLdPtJe9EC&pg=PA56 }}</ref> dagiti anatomo a kas kenni [[Marie François Xavier Bichat|Bichat]], ken kimiko a kas kenni [[Justus von Liebig|Liebig]].<ref name=wilkinson>{{cite journal | first1=Ian | last1=Wilkinson | title=Pakasaritaan ti Klinikal a Kimika&nbsp;– Ni Wöhler ken ti Pannkaipasngay ti Klinikal a Kimika | journal=Ti Warnakan ti Internasional a Pederasion ti Klinikal a Kimika ken Laboratorio a Medisina | volume=13 | issue=4 | year=1998 | url=http://ifcc.nassaro.com/index.asp?cat=Publications&scat=eJIFCC_&suba=Vol_13_No_4&subx=History_of_Clinical_Chemistry_W%C3%B6hler_and_the_Birth_of_Clinical_Chemistry_&zip=1&dove=1&zona=full&numero=&aq=1 | accessdate=2012-06-12 }}{{Natay a silpo|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Ti bitalismo ket nangiramraman ti kapanunotan nga adda idi ti kammasapulan a paggiddiatan ti organiko ken inorganiko a material, ken ti pammati a ti organiko a material ket mabalin laeng a maala manipud kadagiti sibibiag a banag. Daytoy ket naisupapak idi 1828, idi ni [[Friedrich Wöhler]] ket insaganana ti [[urea]] manipud kadagiti inorganiko a materiales.<ref>{{cite journal
 | title = Ueber künstliche Bildung des Harnstoffs
 | author = Friedrich Wöhler
 | journal = Annalen der Physik und Chemie
 | volume = 88
 | issue = 2
 | pages = 253–256
 | year = 1828
 | doi = 10.1002/andp.18280880206
 | url = http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k15097k/f261.chemindefer|bibcode = 1828AnP....88..253W }}</ref> Daytoy [[Wöhler a sintesis]] ket naikedkeddeng a ti nangrugian ti moderno nga [[organiko a kimika]]. Daytoy ket nangruna iti pakasaritaan gapu ta immuna a napataud ti [[organiko a kompuesto manipud ]] kadagiti [[inorganiko a kompuesto|inorganiko]] a reaktibo<ref name=wilkinson />

Idi las-ud ti tawtawen ti 1850, ni [[Hermann von Helmholtz|Helmholtz]], nga inpakpakauna babaen ni [[Julius Robert von Mayer|Mayer]], ket nangipakpakita nga awan ti mapukaw nga enerhia iti panaggunay ti piskel, nangisingasing daytoy nga awan dagiti "nangruna a puersa" a naken a mangkuti ti maysa a piskel.<ref>{{cite book | first1=Anson | last1=Rabinbach | title=Ti Motor ti Tao: Enerhia, Bannog, ken dagiti Taudan ti Modernidad| publisher=Unibersidad ti California a Pagmalditan | year=1992 | isbn=0-520-07827-6 | pages=124–125 | url=http://books.google.com/books?id=e5ZBNv-zTlQC&pg=PA124&lpg=PA124 }}</ref> Isu dagitoy a resulta ti panagbaybayan ti sientipiko a panagay-ayat kadagiti teoria ti bitalismo, ngem daytoy a pammati ket nagtultuloy kadagiti [[pospolipido|pseudosientipiko]] a teoria a kas ti [[homeopatia]], a nagipatpatarus kadagiti sakit ken dagiti kirokiro a kas gapuanan babaen dagiti disturbo iti maysa a naipagpagarup a nangruna a puersa wenno peursa ti biag.<ref>{{cite web | title=Puesto a papel ti NCAHF iti Homeopatia | date=Pebrero 1994| publisher=National Council Against Health Fraud | url=http://www.ncahf.org/pp/homeop.html | accessdate=2012-06-12 }}</ref>

== Dagiti panangipalpalawag ==
Karit kadagiti sientista ken dagiti pilosopo ti mangipalawag ti biag kadagiti nalawag a termino.<ref>{{cite web
 | first1=Leslie | last1=Mullen | date=Hunio 19, 2002
 | title=Defining Life | work=Taudan ti Ebolusion ti Biag | publisher=Astrobiolohia
 | url=http://www.astrobio.net/exclusive/226/defining-life | accessdate=2012-05-25
}}</ref><ref>{{cite web | first1=Claus | last1=Emmeche | year=1997 | title=Panangipalplawag ti Biag, Panangipalplawag ti Irurumsua | publisher=Niels Bohr Institute | url=http://www.nbi.dk/~emmeche/cePubl/97e.defLife.v3f.html | accessdate=2012-05-25 | archive-date=2012-03-14 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120314095044/http://www.nbi.dk/~emmeche/cePubl/97e.defLife.v3f.html | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url= http://artsandsciences.colorado.edu/magazine/2009/03/can-we-define-life/ |title=Maipalwag tayo kadi ti Biag |accessdate=2009-06-22 |year=2009 |publisher=Colorado Arts & Sciences}}</ref> Daytoy ket narigat gapu ta ti biag ket maysa a proseso, ken saan a puro a sustansia.<ref name="DefinitionMotivation">{{Cite journal|last = Mautner |first = Michael N. | title = Naidagus a panspermia. 3. Dagiti estratehia ken motibasion para iti panangimula kadagiti ulep a mangporma ti bituen | journal = Warnakan ti Britaniko nga Interplanetario a KagimonganJ | year = 1997 | volume = 50 | pages = 93–102 | url=http://www.astro-ecology.com/PDFDirectedPanspermia3JBIS1997Paper.pdf|bibcode = 1997JBIS...50...93M }}</ref><ref name="SeedingBook">{{Cite book | last = Mautner | first = Michael N. | title = Panangimula ti Uniberso iti Biag: Panangiseguridad iti Kosmolohiko a Kasakbayan tayo | publisher = Legacy Books (www.amazon.com) | location = Washington D. C. | year = 2000 |  isbn = 0-476-00330-X | url = http://www.astro-ecology.com/PDFSeedingtheUniverse2005Book.pdf }}</ref> Ti ania man a panangipalplawag ket nasken a nalawa a makaanay a mansakop iti amin a biag nga ammo tayo, ken nasken a sapasap a makaanay tapno mangiraman ti biag a mabalin a kammasapulan a maigiddiat manipud iti biag iti Daga.<ref>{{Cite journal |last1=Nealson |first1=K. H. |last2=Conrad |first2=P. G. |title=Biag: napalabas, agdama ken masakbayan |journal=Pilosopiko a Transaksion ti Naarian a Kagimongan dagiti Londres B a Siensia ti Biolohia |volume=354 |issue=1392 |pages=1923–39 |date= Disiembre 1999 |pmid=10670014 |pmc=1692713 |doi=10.1098/rstb.1999.0532 |url=http://journals.royalsociety.org/content/7r10hqn3rp1g1vag/fulltext.pdf}}</ref><ref name=McKay>{{Cite journal |title=Ania kadi ti Biag—ken Kasano a Biruken tayo kadagiti Sabali a Lubong? |journal=Publiko a Biblioteka ti Siensia&nbsp;– Biolohia |date=Septiembre 14, 2004 |first=Chris P. |last=McKay |pmid=15367939 |volume=2 |issue=2(9) |pmc=516796 |page=302 |doi=10.1371/journal.pbio.0020302}}</ref><ref name="Bioethics">{{Cite journal | last = Mautner | first = Michael N. | title =  Dagiti naipatengnga ti biag nga etika, ken ti masakbayan ti tao iti limbang | journal = Bioethics | volume = 23 | pages = 433–440 | year = 2009 | doi = 10.1111/j.1467-8519.2008.00688.x | pmid=19077128 | url = http://www.astro-ecology.com/PDFLifeCenteredBioethics2009Paper.pdf | issue = 8 }}</ref>

== Taudan ==
Ti ebidensia ket mangisingasing a ti biag iti Daga ket ket mabalin a rimsua idi 3.7&nbsp;[[bya|bilion a tawtawen]],<ref>{{cite book | first1=Clare | last1=Milsom | first2=Sue | last2=Rigby | title=Pannagitaldiap kadagiti posil | edition=Maika-2 nga | publisher=John Wiley & Sons | year=2009 | isbn=1-4051-9336-0 | page=134 | url=http://books.google.com/books?id=OdrCdxr7QdgC&pg=PA134 }}</ref> a dagiti kaduogan a tugot ti biag a nabirukan kadagiti posil a napetsaan manipud idi 3.4 bilion a tawtawen.<ref>{{Cite journal | last1 = Wacey | first1 = D. | last2 = Kilburn | first2 = M. R. | last3 = Saunders | first3 = M. | last4 = Cliff | first4 = J. | last5 = Brasier | first5 = M. D.| title = Microfossils of sulphur-metabolizing cells in 3.4-billion-year-old rocks of Western Australia | doi = 10.1038/ngeo1238 | journal = Nature Geoscience | volume = 4 | issue = 10 | pages = 698 | year = 2011 | pmid =  | pmc = }}</ref> Iti maysa nga inadal babaen ti [[Dagiti Nailian a Patakder ti Salun-at]], dagiti mannurat ket [[Panspermia#CKarikut|nangipagpagarup]] a no ti biolohiko a karikut ket umadu unay iti las-ud ti [[ebolusion]], ti biag iti [[law-ang]] ket mabalin a ganganai a nangrugi idi 10 bilion a tawtawen<ref name="arXiv-20130328">{{cite journal |last1=Sharov |first1=Alexei A. |last2=Gordon| first2=Richard |title=BIag Sakbay ti Daga| url=http://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1304/1304.3381.pdf |date=28 Marso 2013 |journal=[[arXiv]]|arxiv=1304.3381v1 |accessdate=16 Abril 2013 }}</ref><ref name="NIH-20060612" /> – dagiti bilion a tawen sakbay a rimsua ti [[Daga (planeta)|Daga]], a nagisingasing a ti Daga ket minulaan babaen ti [[panspermia]] wenno [[naidagusan a panspermia]]. Amin a naam-ammuan a porma ti biag ket makibinningay kadagiti kammasapulan a mekanismo ti molekula, a mangipakpakita ti [[sapasap a tinaudan]]; naibatay kadgitoy a panagpalpalaiiw, hipotesis iti tinaudan ti biag ket mangpadas a mangbiruk ti mekanismo a mangipalawag ti pannakaporma ti maysa a [[unibersal a sapasap a tinaudan]], manipud kadagiti simple nga [[organiko a molekula]] babaen ti kasakbayan ti selula a biag aginggana kadagiti protoselula ken metabolismo. Nabingbingayen dagiti modelo a katkategoria ti "immuna ti gene" ken "immuna ti metabolismo", ngem ti kinaudi a pagduyosan ket ti irurumsua kadagiti hibrido a modelo a mangitipon kadagitoy dua a kategoria.<ref>{{cite journal | last1=Coveney | first1=Peter V. | first2=Philip W. | last2=Fowler | title=Panagmodelo ti karikut ti biolohia: ti maysa a perspektibo ti sientista | journal=Warnakan ti INterface ti Naarian a Kagimongan | year=2005 | volume=2 | issue=4 | pages=267–280 | doi=10.1098/rsif.2005.0045 }}</ref>

Awan dagiti agdama a sientipiko a konsenso no kasano a nangrugi ti biag. NUpay kasta, kaaduan kadagiti naaw-awat a sientipiko a modelo ket mangitakder kadagiti sumaganad a panagpalpaliiw:
* Ti [[eksperimento Miller-Urey]], ken ti obra ni [[Sidney W. Fox|Sidney Fox]], ket mangipakpakita kadagiti kasasaad ti primitibo a Daga ket nagparabor kadagiti kimiko a reaksion a nangsintesado kadagiti [[amino asiso]] ken dagiti organiko a kompuesto manipud kadagiti inorganiko a tinaudan.<ref>{{cite web | url = http://phoenix.lpl.arizona.edu/mars145.php | title = Habitabilidad ken Biolohia: Ania kadi dagiti Tagikua ti Biag? | accessdate = 2013-06-06 | work = Mision ti Phoenix Mars | publisher = Ti Unibersidad ti Arizona | archive-date = 2014-04-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20140417155949/http://phoenix.lpl.arizona.edu/mars145.php | url-status = dead }}</ref>
* Dagiti [[Phospholipid]] ken kellaatda a nangporma kadagiti [[dua a tuon ti lipido]], ti batayan nga estruktura ti maysa a [[kulanit ti selula]].

Dagiti sibibiag nga organismo ket agsintesadoda kadagiti [[protina]], ken dagitoy ket dagiti [[polimero]] dagiti amino asido nga agus-usar kadagiti panangiyammo a naikodigo babaen ti [[deoksiribonukleiko nga asido]] (DNA). Ti [[sintesis ti protina]] ket buklen dagiti intermediario a [[ribonucleiko asido ]] (RNA) a polimero. Ti maysa a posibilidad no kasano a nangrugi ti biag ket ti pannakaiyuna dagiti gene, ken sinaruno dagiti protina;<ref>{{cite book | last1=Senapathy | first1=Periannan | authorlink= | title=Nawaya pannkaipasangay dagiti organismo| location=Madison, WI | publisher=Genome Press | year=1994 | isbn=0-9641304-0-8 | url=http://books.google.com/books?id=3hJFAQAAIAAJ }}</ref> ti alternatibo ket maibaga nga immuna dagiti protina kalpasanna dagiti gene.<ref>{{cite book | last1=Eigen | first1=Manfred | first2=Ruthild | last2=Winkler | title=Dagiti addang para iti biag: ti perpektibo iti ebolusion (Aleman nga edision, 1987) | publisher=Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan | year=1992 | page=31 | isbn=0-19-854751-X | url=http://books.google.com/books/about/Steps_towards_life.html?id=R7QTAQAAIAAJ }}</ref>

Nupay kasta, gapu ta dagiti gene ken dagiti protina ket nasken tapno mapataud ti tunggal maysa kadagitoy, ti parikut a panangikeddeng no ania ti immuna ket kasla ti [[manok wenno ti itlog]]. Kaaduan kadagiti sientista ket nangampon ti hipotesis a gapu iti daytoy, saan a mabalin a dagiti gene ken dagiti protina ket nawayada a rimsua.<ref name="Barazesh, Solmaz 2009">{{cite journal | last1=Barazesh | first1=Solmaz | title=Kasano a nangrugi ti RNA: Agbirbiruk dagiti Sientista kadagiti Tinaudan ti Biag | journal=Science News | date=Mayo 13, 2009 | url=http://www.usnews.com/science/articles/2009/05/13/how-rna-got-started-scientists-examine-the-origins-of-life | accessdate=2012-05-25 }}</ref>

Isu a ti posibilidad nga immuna nga insingasing babaen ni [[Francis Crick]],<ref>{{cite book | last1=Watson | first1=James D. | title=Prologo: dagiti nasapa pannagipagpgarup ken dagiti kinapudno a maipanggep kadagiti plantilia ti RNA | pages=xv–xxiii | work=The RNA World | editor1-first=R. F. | editor1-last=Gesteland | editor2-first=J. F. | editor2-last=Atkins | publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press | location=Cold Spring Harbor, New York | year=1993 }}</ref> ket isu ti biaga a naibatay iti [[RNA]],<ref name="Barazesh, Solmaz 2009" /> nga addaan kadagiti kasla DNA a tagikua ti panagipenpen ti pakaammo ken dagiti [[katalisis|kataliktiko]] a tagikua dagiti dadduma a protina. Daytoy ket tinawtawagan ti [[RNA a hipotesis ti lubong]], ken daytoy ket sinuportaran babaen ti panagpalplaiiw nga adu kadagiti kritikal a komponente dagiti selulaa (dagiti kabuntogan a [[Ebolusion|nagbaliw]]) ket kaaduan a buklen dagitoy ti RNA. Ken dagiti pay kritikal a kumaduaan a banag ti  ([[Adenosine triphosphate|ATP]], [[Acetyl-CoA]], [[NADH]], kdpy.) ket mabalin dagitoy a nukleotides wenno dagiti sustansia a nalawag a maikabagian kaniada. Dagiti kataliktiko a tagikua ti RNA ket saan pay idi a naipakpakita idi immuna a naisingasing ti hipotesis,<ref>{{cite journal | first1=Walter | last1=Gilbert | title=Ti Taudan ti Biag: Ti lubong ti RNA| journal=Nature | volume=319 | issue=618 | date=Pebrero 20, 1986 | doi=10.1038/319618a0 |bibcode = 1986Natur.319..618G | pages=618 }}</ref> ngem pinasingkedan daytoy babaen ni [[Thomas Cech]] idi 1986.<ref>{{cite journal | last1=Cech | first1=Thomas R. | title=Ti modelo ti nakatalisado nga RNA a replikasion ti RNA | pages=4360–4363 | volume=83 | journal=Dagiti Nagbanagan ti Nailian nga Akademia ti Siensia ti Estados Unidos| year=1986 | url=http://www.pnas.org/content/83/12/4360.abstract | accessdate=2012-05-25 | issue=12 | bibcode=1986PNAS...83.4360C | doi=10.1073/pnas.83.12.4360}}</ref>

Ti maysa a parikut ti lubong ti RNA a hipotesis ket ti sisntesis ti RNA manipud iti simple nga inorganiko a tinaudan ket narigrigat ngem kadagiti organiko a molekula. Ti maysa arason ti daytoy ket dagiti tinaudan ti RNA ket natalinaayda unay ken nabuntogda a makitinnignay iti tunggal maysa babaen kadagiti ambiente a kasasaad, ken naisingasingen a dagiti sibibiag nga organismo ket mangbukel kadagitoy iti tunggal maysa a molekula sakbay ti RNA.<ref name=Cech>Cech, T.R. (2011). Dagiti Lubong ti RNA iti KOntesto. Source: Departamento ti Kimika ken Biokimika, Unibersidad ti Colorado, Boulder, Colorado 80309-0215. Cold Spring Harb Perspect Biol. 2011 Peb 16. pii: cshperspect.a006742v1. {{DOI|10.1101/cshperspect.a006742}}.</ref> Nupay kasta, ti nagballigi a sintesis dagiti dadduma a molekula ti RNA babaen kadagitoy nga adda a kasasaad sakbay ti biag iti Daga ket nagun-oden babaen ti pananginayon kadagiti alternatibo a tinaudan iti naisangayan ngaurnos iti tinaudan ti [[pospato]] nga adda kadagiti amin a reaksion.<ref>{{cite journal | last1=Powner | first1=Matthew W. | first2=Béatrice | last2=Gerland | first3=John D. | last3=Sutherland | title=Sintesis ti matignay a pirimidine ribonukleotides kadagiti mabalin a kasasaad ti prebiotiko | journal=Nature | volume=459 | pages=239–242 | date=Mayo 14, 2009 | doi=10.1038/nature08013 | pmid=19444213|bibcode = 2009Natur.459..239P | issue=7244 }}</ref> Daytoy a panagadal ket mangpabalin ti hipotesis ti lubong ti RNA.<ref>{{cite journal | last1=Szostak | first1=Jack W. | title=Dagiti Taudan ti Biag: Dagiti sistema ti kimika iti nasapa a Daga | journal=Nature | volume=459 | pages=171–172 | date=Mayo 14, 2009 | doi=10.1038/459171a |bibcode = 2009Natur.459..171S | issue=7244 | pmid=19444196 }}</ref>

Dagiti heolohiko a natakuatan idi 2013 ket nangipakpakita a ti reaktibo a sebbangan ti [[posporo]] (kasla ti [[pospito]]) ket adu dagitoy iti taaw sakbay idi 3.5 Ga, ken ti [[Schreibersita]] ket nalaka a makitinnignay iti naibatay ti danum a [[glycerol]] tapno agpataud ti pospito ken [[glycerol 3-pospito]].<ref name=Pasek>{{cite journal|last=Pasek|first=Matthew A.|title=Ebidensia para iti reaktibo a napabassit a sebbangan ti posporo iti nasapa nga Archaea a taaw|journal=PNAS|date=Hunio 18, 2013|volume=110|issue=25|pages=10089-10094|doi=10.1073/pnas.1303904110|url=http://www.pnas.org/content/110/25/10089|accessdate=16 Hulio 2013}}</ref> Daytoy ket naipagpagarup a ti aglaon ti [[Schreibersita]] a [[meteorites]] manipud iti [[Naladaw a Nakaro a Panagbomba]] ket mabalin a nakaited ti nasapa a napabassit a posporo, a mabalin nga agtignay kadagiti prebiotiko nga organiko a molekula tapno mangporma kadagiti [[posporilasion|posporilado]] a biomolekula, a kasla ti [[RNA]].

Idi 2009, dagiti eksperimento ket nangipakita ti [[Darwinio nga ebolusion]] iti maysa a dua ti komponente a sistema dagiti ensima ti RNA ([[ribosima]]) ''in vitro''.<ref>{{cite journal | last1=Lincoln | first1=Tracey A. | first2=Gerald F. | last2=Joyce | title=Bukod a Natalinaay a Replikasion ti maysa nga Ensima ti RNA| journal=Science | date=Pebrero 27, 2009 | volume=323 | issue=5918 | pages=1229–1232 | doi=10.1126/science.1167856 | pmid=19131595 | pmc=2652413|bibcode = 2009Sci...323.1229L }}</ref> Ti obra ket naaramid iti laboratorio ni [[Gerald Joyce]], a nangibagbaga, "Daytoy ti immuna a kas pagarigan, iti ruar ti biolohia, ti ebolusionario a panagampon ti maysa a sistema ti molekular a henetiko."<ref>{{cite journal | last1=Joyce | first1=Gerald F. | title=Ebolusion ti maysa a lubong ti RNA | journal=Cold Spring Harbor Symposium on Quantitative Biology | pmc=2891321 | doi=10.1101/sqb.2009.74.004 | pmid=19667013 | volume=74 | year=2009 | pages=17–23}}</ref>

Dagiti prebiotiko a kompuesto ket mabalin nga adda kadagiti ekstraterestial a tinaudan. Dagiti natakuatan ti [[NASA]] idi 2011, a naibatay kadagiti panagadal kadagiti [[meteorite]] a mabirukan iti [[Daga (planeta)|Daga]], ket mangisingasing a dagiti kompuesto ti [[DNA]] ken RNA  ([[adenine]], [[guanine]] ken dagiti maikabagian nga organiko a molekula) ket mabalin a naporna iti [[akinruar a limbang]].<ref name="Callahan">{{cite web |last1=Callahan |last2=Smith |first2=K.E. |last3=Cleaves |first3=H.J. |last4=Ruzica |first4=J. |last5=Stern |first5=J.C. |last6=Glavin |first6=D.P. |last7=House |first7=C.H. |last8=Dworkin |first8=J.P. |date=11 Agosto 2011 |title=Carbonaceous meteorites contain a wide range of extraterrestrial nucleobases |url=http://www.pnas.org/content/early/2011/08/10/1106493108 |publisher=[[PNAS]] |doi=10.1073/pnas.1106493108 |accessdate=15 Agosto 2011 |archive-date=2011-09-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110918104518/http://www.pnas.org/content/early/2011/08/10/1106493108 |url-status=dead }}</ref><ref name="Steigerwald">{{cite web |last=Steigerwald |first=John |title=NASA Researchers: DNA Building Blocks Can Be Made in Space |url=http://www.nasa.gov/topics/solarsystem/features/dna-meteorites.html |publisher=[[NASA]] |date=Agosto 8, 2011 |accessdate=2011-08-10 |archive-date=2020-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200511192941/https://www.nasa.gov/topics/solarsystem/features/dna-meteorites.html |url-status=dead }}</ref><ref name="DNA">{{cite web |author=ScienceDaily Staff |title=DNA Building Blocks Can Be Made in Space, NASA Evidence Suggests|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2011/08/110808220659.htm |date=Agosto 9, 2011 |publisher=ScienceDaily |accessdate=2011-08-09}}</ref><ref name=Lincei>{{cite journal |last=Gallori |first=Enzo |title=Astrokimika ken ti tinaudan ti henetiko a material |journal=Rendiconti Lincei |date=Nobiembre 2010 |volume=22 |issue=2 |pages=113–118 |id= |url=http://www.springerlink.com/content/x332837483630g24/ |accessdate=2011-08-11 |doi=10.1007/s12210-011-0118-4 }}{{Natay a silpo|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

== Dagiti nota ==
{{Reflist|group=nota}}

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Adu pay a mabasbasa ==
* Kauffman, Stuart. [http://www.edge.org/3rd_culture/kauffman03/kauffman_index.html The Adjacent Possible: A Talk with Stuart Kauffman]
*''[http://www.astro-ecology.com/PDFSeedingtheUniverse2005Book.pdf Seeding the Universe With Life]'' Legacy Books, Washington D. C., 2000, {{ISBN|0-476-00330-X}}
* Walker, Martin G. [http://rationalphilosophy.net/index.php/the-book ''LIFE! Why We Exist...And What We Must Do to Survive''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110724030023/http://rationalphilosophy.net/index.php/the-book |date=2011-07-24 }} Dog Ear Publishing, 2006, {{ISBN|1-59858-243-7}}

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{Commonscat-inline|Tree of life|Puon ti Biag}}
{{Dagiti ranggo ti taksonomia}}

[[Kategoria:Biag| ]]
[[Kategoria:Dagiti biolohiko a sistema]]
[[Kategoria:Biolohia]]
[[Kategoria:Terminolohia ti biolohia]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]