Jump to content

Estados Unidos iti Amerika

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia

Nagsasabtan: 40°N 100°W / 40°N 100°W / 40; -100

Estados Unidos iti Amerika
United States of America
Napili a pagsasao: In God We Trust  (opisial)
(Ilokano: Ni Apo Dios iti pagtalekanmi)
E Pluribus Unum  (tinawtawid)
(Latin)
(Ilokano: Aggapu iti Adu, Maymaysa)
Nailian a kanta: "Ti Nabituenan a Wagayway"

Lokasion ti Estados Unidos
KapitolioWashington, D.C.
38°53′N 77°01′W / 38.883°N 77.017°W / 38.883; -77.017
Kadakkelan a siudadSiudad ti New York
40°43′N 74°00′W / 40.717°N 74.000°W / 40.717; -74.000
Opisial a sasaoAwan iti pederal nga agpang[a]
Nailian a pagsasaoIngles (de facto)[b]
Nagan dagiti umiliAmerikano/Amerikana
GobiernoPederal a presidensial a batay-linteg a republika
Joe Biden (D)
Kamala Harris (D)
Nancy Pelosi (D)
John Roberts
LehislaturaKongreso
• Akinngato a kamara
Senado
• Akinbaba a kamara
Kamara dagiti Pannakabagi
Panagwaywayas 
manipud iti Pagarian ti Nalatak a Britania
Hulio 4, 1776
Septiembre 3, 1783
Hunio 21, 1788
Kalawa
• Dagup
9,826,675 km2 (3,794,100 sq mi)[c] (Maika-3/Maika-4)
• Danum (%)
6.76
Populasion
• Karkulo idi 2011
340,505,000[1] (Maika-3)
• Densidad
33.7/km2 (87.3/sq mi)
GDP (PPP)Karkulo idi 2011
• Dagup
$15.065 trillion[2] (Umuna)
• Tunggal maysa a tao
$48,147[2] (Maika-8)
GDP (nominal)Karkulo idi 2011
• Dagup
$15.065 trilion[2] (Umuna)
• Tunggal maysa a tao
$48,147[2] (Maika-15)
Gini (2013)38.0[3][4][5]
kalalainganna
HDI (2013)steady 0.914[6]
nangato unay · Maika-5
KuartaDoliar ti Estados Unidos ($) (USD)
Sona ti orasUTC−5 aginggana ti −10
• Kalgaw (DST)
UTC−4 aginggana ti −10
Pormat ti petsam/d/yy (AD)
Pagmanehuankanawan
Kodigo ti panagtawag+1
Kodigo ti ISO 3166US
TLD ti internet.us .gov .mil .edu
^ a. Ti Ingles ket opisial a pagsasao kadagiti 28 nga estado—adu pay dagiti nagtaudan ng agit-ited ti nangatngato a karkulo, a naibatay iti sabsabali a panagipalpalawag iti "opisial". Ti Ingglés ken Hawayano dagitoy dua ket opisial a pagsasao ti estado iti Hawaii.

^ b.Ti Ingles ket isu ti de facto a pagsasao ti gobierno ti Amerika ken isu laeng ti pagsasao ti sangkabalayan babaen ti 80% kadagiti Amerikano nga agtawen iti lima ken nangatngato. Ti Españiol ket isu ti maikadua a kaaduan a bilang a pagsasao.

^ c. Wenno saan a ti Estados Unidos wenno ti Tsina ket dakdakel ket naisuppiat. Ti bilang ket manipud iti Central Intelligence Agency it Estados Unidos World Factbook. Ti sabsabali a pagtaudan ket nagited ti basbassit a bilang. Dagiti naturayan a bilang iti kaddakkel iti daytoy a pagilian ket kadagiti 50 nga estado ken Distrito iti Columbia laeng, saan a naited dagiti territorio.

^ d. Ti karkulo kadagiti bilang ti umili ket nairaman dagiti tattao a kadawyan a nagtaeng kadagiti 50 nga estado ken ti Distrito iti Columbia, a nairaman dagiti saan nga umili. Saan a nairaman dagiti nagtaeng kadagiti territorio, nga addaan iti sumurok a  riwriw nga umili iti Estados Unidos (kaaduan idiay Puerto Rico), wenno dagiti umili ti Estados Unidos a nagtaeng iti ruar ti Estados Unidos.

Ti Estados Unidos iti Amerika (Ingles: United States of America), wenno kaadduan ket masao nga "Amerika" laeng, ket pagilian a pederal a naibatay ti linteg a republika, mabirukan iti tengnga ti kontinente ti Amianan nga Amerika, a naisadagan dagiti 48 a kontinental nga estado ken Washington, D.C., a kapitoliona, ket naisadagan pay a nagbaetan ti Taaw Pasipiko ken Taaw Atlantiko, nabeddengan ti Kanada iti amianan ken Méhiko iti abagatan. Ti estado iti Alaska ket adda idiay amianan a laud iti kontinente, nga addaan iti Kanada iti daya ken Rusia iti laud, iti ballasiw ti Nailet a Baybay Bering. Ti estado iti Hawaii ket maysa a purpuro idiay tennga a Pasipiko. Daytoy a pagilian ket addaan pay kadagiti territoriona idiay Pasipiko ken Karibe. Limapulo nga estado ti mangbukbukel daytoy a pagilian, saan a nairaman kadagiti dadduma a teritoriona.

Iti 3.79 kuadrado milia (9.83 riwriw km2) ken addaan iti sumurok a 312 riwriw a tattao, ti Estados Unidos ket isu ti maika-3 wenno maika-4 a kadakkelan a pagilian iti dagup a kalawa ti dagana, ken ti maika-3 a kadakkelan baben ti kalawa ti daga ken bilang dagiti umili. Daytoy ket maysa kadagiti kaaduan ti sabsabali nga etnisidad ket sabsabali a kultura a pagilian, ti nagbanagan daytoy ti kaaduan a panag-imigrasion manipud kadagiti sabsabali a pagilian.[7]Ti ekonomia ti Estados Unidos ket isu ti kadakkelan a nailian nga ekonomia iti lubong, nga addan ti nakarkulo a 2011GDP iti $15.1 trilion.

Dagiti patneng a tattao ket nagtaudda manipud kadagiti dagiti Paleo nga Indio nga asino dagitoy ket naggapuda idiay Asia a nagnaedanda iti ribribo a taw-tawen nga ti tattan ket ti kangrunaan a daga ti Estados Unidos. Daytoy a bilang dagiti umili a patneng nga Amerikano ket nalatak a nakissayan babaen kadagiti saksakit ket gubgubat kalpasan ti panagkolonia ti Europa. Ti Estados Unidos ket naibangon babaen kadagiti Sangapulo ket tallo a Kolonia a mabirukan iti Daya nga Aplaya iti Estados Unidos. Idi Hulio 4, 1776 ket nagisayasay da ti Panagyebkas ti Estados Unidos iti Panagwaywayas, a daytoy ket nagparangarang ti kinabukod a panagturay ken ti pannakaipatakder ti panagtintinnulongan a kappon. Dagiti nagsuppiat nga estado ket inabakda ti Imperio a Britaniko iti Rebolusionario a Gubat ti Amerika, daytoy ti immuna a nagballigi iti kolonia a gubat iti panagwaywayas.[8] Ti agdama a Batay-linteg ti Estados Unidos ket naampon idid Septiembre 17, 1787; ti panakatalgedan na iti sumaganad a tawen ket pinakabaelan na dagiti estado a paset iti nagkaykaysa a republika nga addaan iti napigsa a tengnga a gobierno. Ti Pateg dagiti Karbengan, ket naglaon kadagiti sangapulo a a pannakapasayaatan ti Batay-linteg nga ag-garantia kadagiti kaaduan a nakaisugud ken naikalintegan a karbengan, ket napatalgedan idi 1791.

Lumapus iti maika-19 a siglo ti Estados Unidos ket inyallatyiw na dagiti patneng a tribu, naala na ti territorio ti Louisiana manipud iti Pransia, Florida manipud iti Espania ken paset ti Pagilian nga Oregon manipud iti Nagkaykaysa a Pagarian, Alta California ken New Mexico manipud iti Méhiko, ken Alaska manipud iti Russia, ken innala na ti Republika iti Texas ken ti Republika iti Hawaii. Ti suppiatan a baetan ti Abagatan nga Amerika ken ti Amianan nga Amerika iti panag-padakkel ti patakder iti pannakaadipen ken dagiti karbengan ti estado napungtoten na ti Sibil a Gubat iti panawen nga 1860. Ti panangabak ti Amianan ket napawilan na ti agnayon a panaggudua iti daytoy a pagilian ken nagbanagan ti pannakagibus ti nailintegan a panagtagabu idiay Estados Unidos. Babaen ti panawennga 1870, ti nailian nga ekonomia na ket isun ti kadakkelan iti sangalubongan.[9]Ti Kastila-Amerikano a Gubat ken Umuna a Sangalubongan a Gubat ket nagpasingked iti daytoy a pagilian ti kasasaadna a kas maysa a napigsa a militar. Rimmuar manipud iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat nga isu ti immuna a pagilian nga addaan iti nuklear nga armas ken agnanayon a kameng iti Talinaay a Konsilo Dagiti Nagkaykaysa a Pagilian, ken kultural a puersa iti sangalubongan.[10]

Etimolohia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Idi 1507, maysa nga Aleman a managararamid ti mapa nga agnagan ti Martin Waldseemüller ket nagaramid ti mapa iti lubong nga nainagananna ti Akinlaud a Hemisperio iti "Amerika" nainaganan daytoy iti maysa nag Italino a managsukisuk ken managararamid ti mapa a ni Amerigo Vespucci.[11]Ti akinsakbay kadagiti kolonia ti Britania ket inus-usar da daytoy baro a nagan ti pagilian idi 1776 a panagirangarang ti panagwaywayas, "ti nagtutunos a Panagyebkas kadagiti sangapulo ket tallo a nakkaykysa nag Estado iti Amerika".[12]Idi Nobiembre 15, 1777, ti Maikadua a Kontinental a Kongreso ket inampon na ti Dagiti Artikulo iti Konpederasion, a nangisao, "Ti Patakder iti daytoy a Konpedarasion ket isunto ti "Ti Estados Unidos iti Amerika". Ti Pranko-Amerikano a tul-tulag iti 1778 ket nag-usar ti "Estados Unidos iti Amianan nga Amerika", ngem manipud idi Hunio 11, 1778, ti "Estados Unidos iti Amerika" ket ti nausar kadagiti kuenta iti pannagsukat iti daytoy a pagilian, ken nagbalin nga opisial daytoy manipud idin.[13]

Ti nababa a porma "Estados Unidos"(United States) ket maysa pay a pagalagadan. Dagiti sabbali pay a porma ket ti "E.U." (U.S), ti "EUA" (USA), ken "Amerika". Ti pangsarsarita pay a nagan ket mairaman ti "E.U. iti A" (U.S. of A) ken, it sabsabali a lugar iti lubong, ti "States" (dagiti estado). Ti "Columbia", idi ket maysa a nasikat a nagan para iti Estados Unidos, a nainaganan kenni Christopher Columbus; apparang daytoy iti nagan a "Distrito iti Columbia".

Ti pagalagadan a panagtawag kadagiti umili iti Estados Unidos ket ka ti "Amerikano". Nupay a ti "Estados Unidos" ket isu ti opisial a panagsuppiat a termino, ti "Amerikano" ken "U.S." ket kadawyan a maus-usar a panagitudo a pangilasin ti pagilian ("Dagiti Amerikano a kapategan", "dagiti puersa ti U.S."). Ti "Amerikano" ket saan unay a maus-usar iti Ingles a mangitudo kadagiti tattao a saana naikonekta iti Estados Unidos.[14]

Ti panangisao nga "Estados Unidos" ket kasisigud idi a natrato a kas ad-adu ngem maysa a kas ti, "dagiti Estados Unidos ket"—a nairaman iti Maikasangapulo ket tallo a Panagpasayaat ti Batay-linteg ti Estados Unidos, a napasingkedan idi 1865. Daytoy ket kadaywan a nagbalin a natrato a kas maymaysa laeng a ks ti, "ti Estados Unidos ket"—kalpasan ti gibus iti Sibil a Gubat. Ti maymaysa a porma ket pagalagadan tattan; ti ad-adu ngem maysa a porma ket naibati iti idioma a "dagitoy Estados Unidos".[15]

Heograpia ken enbironmento

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga ar-artikulo: Heograpia iti Estados Unidos, Klima iti Estados Unidos, ken Enbironmento iti Estados Unidos

Ti kalawa ti daga iti kasigkay nga Estados Unidos ket agarup a 1,900 riwriw acre (7,700,000 km2). Ti Alaska, a nailasin manipud iti kasigkay nga Estados Unidos babaen ti Kanada, ket isu ti kadakkelan nga estado iti 365 riwriw acre (1,480,000 km2). Ti Hawaii, a sumaksakop ti maysa a purpuro idiay tengnga a Pasipiko, nga abagatan a laud ti Amianan nga Amerika, ket adda ti sumurok a 4 riwriw acre (16,000 km2).[16] Ti Estados Unidos ket isu ti maikatlo wenno maikapat a kadakkelen a pagilian babaen ti dagup a kalawa iti lubong (daga ken danum), a nairanggo daytoy iti likud ti Rusia ken Kanada ken nangatngato bassit ngem wenno ti baba ti Tsina. Ti pannakairanggo ket agdumaduma segun ti panagibilang kadagiti dua a teritorio a supsupiaten babaen ti Tsina ken India ken kasano ti panagrukod ti dagup a kadakkel ti Estados Unidos: ti panagkarkulo ket sumakop manipud iti 3,676,486 kuadrado milia (9,522,055 km2)[17] aginggana iti 3,717,813 kuadrado milia (9,629,091 km2)[18] aginggana ti 3,794,101 kuadrado milia (9,826,676 km2).[19] No mairaman laeng ti kadakkel ti daga, ti Estados Unidos ket isu ti maikatlo a likudan ti Rusia ken Tsina, ken sango bassit ti Kanada.[20]

Ti Pultak nga Agila, ti nailian a billit iti Estados Unidos manipud idi 1782

Ti aplaya a tanap iti Atlantiko a pantar ket agpastrek kadagiti ada-dayo a dagdaga dagiti agtintinnag ti bulongna a kabakiran ken dagiti agtultulatid a turod iti Piedmont. Ti Banbantay Appalachia ket bingayenna ti dumaya a pantar manipud iti Nalatak a Danaw ken dagiti karuotan iti tenga a laud. Ti Mississippi–Karayan Missouri, ti maikapat a kaatiddogan sistema ti karayan iti lubong, ket kangrunaan nga agayos ti amianan-abagatan babaen ti pusod daytoy a pagilian. Ti nadalumpinas, nalames a tay-ak iti Nalatak a Tanap ket maibistrad iti laud, a tubngaren babaen ti rehion a kabanbantayan iti abagatan adaya. Ti Kabatbatuan a Kabanbantayan, iti lumaud nga igid iti Nlatak a Tanap, ket gumay-ay iti amianan aginggana ti abagatan iti ballasiw daytoy a pagilian, nga umababot ti kanagto a nagatngato ngem 14,000 a pié (4,300 m) idiay Colorado.Iti pay adadayo a laud ket dagiti kabatbatuan a Nalatak a labneng ken dagiti desierto a kas ti Chihuahua ken Mojave. Ti Sierra Nevada ken Cascade a kabanbantayan ket umasideg ti aplaya ti Pasipiko. Nga iti 20,320 pié (6,194 m), ti Bantay McKinley ti Alaska ket isu ti katayagan a tuktok iti pagilian ken ti Amianan nga Amerika. Dagiti aktibo a bulkan ket kadaywan kadagiti Alehandro ti Alaska ken Is-isla ti Aleutia, ken ti Hawaii ket buklen dagiti isla ti bulkan. Ti nalatak a bulkan a pinasirokan ti Nailian a Parke ti Yellowstone idiay Rockies ket daytoy ti kadagkelan a langa ti bulkan iti kontinente.[21]

Ti Estados Unidos, nga adda ti nawatiwat a kadakkelna ken ti nadumaduma a heograpiko, ket mangiraman kadagiti adu a kita ti klima. Ti daya iti maika-100 a meridiano, ti klima ket sumakop manipud iti nadag-eg a kontinental iti amianan aginggana ti nadam-eg a subtropikal iti abagatan. Ti akin-abagatan nga ungto iti Florida ket tropikal, ken kasta met ti Hawaii. Ti Nalatak a Tanap a laud ti maika-100 a meridiano ket namaga bassit. Kaaduan kadagiti Lumaud a kabanbantayan ken alpino. Ti klima ti Nalatak a Labneng ket namaga,ti desierto idiay Abagatn a luad, ti Mediteraneo idiay aplaya ti California, ken naintaawan idiay aplaya ti Oregon ken Washington ken abagatan nga Alaska. Kaaduan ti Alaska ket subartiko wenno polar. Ti nakaro a tiempo ket kadaywan kadagiti naibeddeng nga estado iti Golpo ti Mehiko ken daytoy ket kanayon a makasansanay kadagiti alawig, ken kaaduan kadagiti alipugpog iti lubong ket rumsua iti uneg iti daytoy a pagilian, a nagnangruna idiay Bettang ti alipuglog ti Tengnga a laud.[22]

Ti ekolohia ti Estados Unidos ket naikapnunotan a "megadibersio": agarup a 17,000 a sebbangan dagiti vascular a mulmula oket rumsua iti kasigkay nga Estados Unidos ken Alaska, ken sumurok a 1,800 a sebbangan dagiti agsabsabong a mula ket mabirukan idiay Hawaii, ken bassit kadagitoy ti rumsua idiay kangrunaan a daga.[23] Ti Estados Unidos ket pagtaengan kadagiti ad-adu ngem 400 a sebbangan ti mamalia, 750 billit, ken 500 reptilia ken ampibio.[24] Agarup a 91,000 a sebbangan ti insekto ket nainagananen.[25] Ti Tignay ti Nadangran a Sebbangan iti 1973 ket mangsalaknib kadagiti naipangta ken nadangran a sebbangan ken dagiti pagtaenganda, a dagitoy ket palpaliiwen ti Serbiso ti Ikan ken Kaatapan ti Estados Unidos. Adda dagiti sangapulo ket walo a nailian aparke ken ginasot kadagiti sabali pay a tinartarapato ti pederal a parke, kabakiran, ken langalang a luglugar.[26] No mairaman amin dagitoy, ti gobierno ket agtagikua iti 28.8% iti kadakkel a lugar ti pagilian.[27] Kaaduan kadagitoy ket nasalakniban, ngem adda dagiti naipaupa para iti panagkulukol ti lana, panagmina, panagtarikayo, wenno panagrantso ti baka; Ti 2.4% ket maus-usar para kadagiti militar a kapanggepan.[27]

Politiko a panakabingbingay

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Estado ti Estados Unidos
Adu pay a pakaammo: Teritorio nga ebolusion iti Estados Unidos ken Dagiti panagala ti teriorio iti Estados Unidos

Ti Estados Unidos ket maysa a pederal a kappon kadagiti limapulo nga estdo. Dagiti kasisigud a sangapulo ket tallo nga estado ket dagiti simmaruno kadagiti sangapulo ket tallo a kolonia a nagrebelde iti Britaniko a panagturay. Iti nasapa a pakasaritaan iti daytoy a pagilian, adda dagiti tallo a baro nga estado a naurnong iti teritorio a naisina para kadagiti panagtunton kadagiti addan nga estado: ti Kentucky manipud iti Virginia; Tennessee manipud iti North Carolina; ken Maine manipud iti Massachusetts. Kaaduan kadagiti dadduma nga estado ket naukiran manipud kadagiti teritorio a naala babaen ti gubat wenno panaggatang babaen ti gobierno ti Estados Unidos. Maysa kadagiti malaksid nga agasmang ket buklen ti Vermont, Texas, ken Hawaii: tunggal maysa kadagitoy ket nawaya a republika sakbayda a timmipon iti kappon. Idi panawen ti Sibil a Gubat ti Amerikano, ti West Virginia ket nakisina manipud iti Virginia. Ti kabaroan nga estado ti Hawaii ket nakagun-od ti panagestado idi Agosto 21, 1959.[28] Dagti estado ket awananda ti karnegan a sumina manipud iti kappon.

Dagiti estado ket buklen ti nawatiwat a masa ti daga ti Estados Unidos; dagiti sabali pay a dua a lugar a naipanunotan nga importante a paset iti daytoy a pagilian ket dagiti Distrito iti Columbia, ti pederal a distrito nga adda ditoy ti pakabirukan ti kapitolio ti Washington; ken ti Palmyra Atol, a daytoy ket awan dagiti agtaeng ngem nainkorporado a teritorio idiay taaw Pasipiko. Ti Estados Unidos ket agtagikua pay kadagiti nagruna a teritorio ti ballasiw-taaw: ti Puerto Rico ken ti Is-isla ti Birhen ti Estados Unidos idiay Karibe; ken Amerikano a Samoa, Guam, ken ti Akin-amianan nga Is-isla ti Mariana idiay Pasipiko.[29] Dagiti naipasngay kadagiti nangruna a teritorio (malaksid ti Amerikano a Samoa) ket agtagikuada ti pannakaumili iti Estados Unidos.[30] Dagiti umili ti Amerika nga agtaeng kadagitoy a teritorio ket adda dagiti karbengan ken responsibilidad a kapadpada dagiti umili nga agteng kadagiti estado; nupay kasta, isuda ket malaksid kadagiti pederal a panagbuis ti matgedan, saan a makabutos para iti presidente, ken adda laeng ti saan a makabutos a pannakabagi iti Kongreso ti Estados Unidos.[31]

AlabamaAlaskaArizonaArkansasCaliforniaColoradoConnecticutDelawareFloridaGeorgiaHawaiiIdahoIllinoisIndianaIowaKansasKentuckyLouisianaMaineMarylandMassachusettsMichiganMinnesotaMississippiMissouriMontanaNebraskaNevadaNew HampshireNew JerseyNew MexicoNew YorkNorth CarolinaNorth DakotaOhioOklahomaOregonPennsylvaniaRhode IslandSouth CarolinaSouth DakotaTennesseeTexasUtahVermontVirginiaWashingtonWest VirginiaWisconsinWyomingDelawareMarylandNew HampshireNew JerseyMassachusettsConnecticutWest VirginiaVermontRhode Island

Pakasaritaan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan iti Estados Unidos

Patneng nga Amerikano ken Europeano a pagtaengan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti patneng a tatto iti kangrunaan a daga ti Estados Unidos, a mairanan dagiti patneng ti Alaska, ket naipammati a dagitoy ket immakar manipud iti Asia, a nagrugi ti nagbaetan ti 40,000 ken 12,000 a tawtawen.[32] Adda dagiti, a kas dagiti sakbay ti Columbia a kultura ti Mississippi, ket nakaparang-ay dagitoy ti masakbayan nga agrikultura, grande nga arkitektura, ken estado a lessaad ti kagimongan. Kalpasan ti panagrugi a panagtalinaed dagiti Europeano ti Kaamerikaan, adu dagiti riwriw a patneng a tattao ti Kaamerikaan ket natay manipud kadagiti peste a kas ti burtong.[33]

Ti Mayflower a nagitransporta dagiti Peregrino iti Baro a Lubong idi 1620, a kas inladawan ti Ti Mayflower idiay Plymouth a Sangladan ni William Halsall idi 1882

Idi 1492, ti Henobes nga ekplorador a ni Christopher Columbus, nga adda ti kontrata ti balangat ti Kastila, ket nakaabut kadagiti adu nga is-isla ti Karibe, a makaaramid daytoy ti immuna a panaginnasideg kadagiti patneng a tattao. Idi April 2, 1513, ti maysa aKastila a kongkistador a ni Juan Ponce de León ket simmanglad ti tinawtawaganna a ti "La Florida"—ti immuna a nadokumentuan a isasangpet ti agbalinton a ti kangrunaan nga adda iti Estados Unidos. Dagiti natalinaedan ti Kastila a rehion ket sinaruno babaen dagiti tatta nga aldawen a abagatan a laud ti Estados Unidos a nakaawis kadagiti rinibo manipud iti Mehiko. Dagiti Pranses nga agkomkomersio ti nalamuyot a dutdot ket nangibangonda kadagiti baro a pagpuestuan ti Baro a Pransia ti lawlaw ti Nalatak a Danaw; Ti Pransia ket timmunton kadagiti kaaduan a kaunegan ti Amianan nga Amerika, aginggana idiay Golpo iti Mehiko. Dagiti immuna a nagballigi a nagtalinaedan dagiti Ingles ket dagiti Kolonia iti Virginia idiay Jamestown idi 1607 ken ti Plymouth a Kolonia dagiti Peregrino idi 1620. Ti 1628 a panagdokumento babaen ti linteg ti Luek ti Massachusetts a Kolonia ket nagbanagan kadagiti adu nga allon ti panagakar; babaen idi 1634, ti New England ket pagtaenganen babaen dagiti 10,000 a kaadu dagiti Puritano. Ti nagbaetan ti naladaw a panawen ti 1610 ken ti Amerikano a Rebolusion, agarup a 50,000 a naibalbalud ket naipan kadagiti Amerikano a kolonia ti Britania. Iti rugi ti 1614, dagiti Danes ket tinalinaedanda ti baba ti Karayan Hudson, a mairaman ti Baro nga Amsterdam idiay Isla ti Manhattan.

Idi 1674, dagiti Danes ket insinada dagiti teritorioda nga Amerikano iti Inglatera; ti probinsia iti Baro nga Olanda ket pinanaganan idi ti New York. Adu kadagiti baro nga imigrante, nangnangruna ti Abagatan, ket nakontrato nga agserserbi a dagitoy ket dua a pagkatlo kadagiti amin nga imigrante ti Virginia ti nagbaetan ti 1630 ken 1680.[34] Babaen idi buelta ti maika-18 a siglo, dagiti Aprikano a tagabu ket nagbalbalinen a ti kangrunaan a taudan iti napiansaan a panagtrabaho. Iti 1729 a panagbingbingay dagiti Carolina ken ti 1732 a panagkolonia iti Georgia, dagiti sangapulo ket tallo a kolonia ti Britaniko a dagitoy ket ti nagbalin nga Estados Unidos ket napabangonda. Amin dagitoy ket adda ti lokal a gobierno a mabalin ti agbutos para kadagiti kaaduana anawaya a tao, ti panagpaadu to panaruknoy iti taga-ugma a karbengan dagiti Ingles a tao ken ti maysa a kapanunutan iti bukod a panagturay ket nagparugso ti panagsuporta ti republikanismo. Amin dagitoy ket nanglegado ti komersio ti Aprikano a tagabo. Ti kaadu ti gatad dagiti naipasngay, nababa agatad ti pnakatay, ken ti agtaltalinaed nga imigrasion, ti populasion ti kolonia ket napardas a dimakkel. Ti tignay a Kristiano a panagpabaro iti panawen ti 1730 ken 1740s a naamammoan a kas ti Nalatak a Panagriing ket nagsungrod ti panagayat iti relihion ken relihioso a panagwaya. Iti Pranses ken Indiano a Gubat, dagiti puersa ti Britaniko ket tiniliwda ti Kanada manipud kadagiti Pranses, ngem ti prankopono a populasion ket nabati a naisina babaen ti politiko manipud kadagiti akin-abagatan a kolonia. No saan a mairaman dagiti Patmeng nga Amerikano (nadayeg nga ammo kas dagiti "Ameriko nga Indiano"), a dagitoy ket naipatpatalaw, dagita a sangapulo ket tallo a kolonia ket adda idi ti populasion iti2.6 a riwriw idi 1770, agarup a maysa a pagkatlo iti Britania; gangani maysa iti lima nga Amerikano ket dagiti nangisit a tagabu.[35] Ngen ngem suheto ti Britaniko a panagbuisn, dagiti kolonia nga Amerikano ket awananda ti pannakabagi iti Parlamento iti Gran Britania.

Gobierno ken dagiti politiko

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti laud a sango ti Kapitolio ti Estados Unidos, a balayan daytoy ti Kongreso ti Estados Unidos
Nangruna nga ar-artikulo: Pederal a gobierno iti Estados Unidos, dagiti estado a gobierno iti Estados Unidos, ken panagbutos iti Estados Unidos

Ti Estados Unidos ket isu ti kadaanan a sibibiag a pederasion iti lubong. Daytoy ket maysa a batay-linteg a republika ken representatibo a demokrasia, "a ti pangturay ti kaaduan ket timnemplado babaen ti karbengan dagiti minoridad a sinalakniban babaen ti linteg".[36] Ti gobierno ket timtimbengan babaen ti sistema a panagkita ken gantingan nga inpalpalawagan babaen ti Batay-linteg nti Estados unidos, a daytoy ket agserbi a kas ti kangatuan a legado a dokumento iti daytoy a pagilian.[37] Iti Amerikano a pederalista a sistema, dagiti umili ket kadawyan a suheto dagiti tallo nga lessaaad iti gobierno, pederal, estado, ken lokal; dagiti rebbeng ti lokal a gobierno ket kadawyan a a biningbingay ti nagbaetan ti kondado ken ti munisipio a gobierno. Iti gangani amin a kaso, dagiti ehekutibo ken lehislatibo nga opisial ket mabutosan babaen ti maysa nga ad-adu ngem maysa a panagbubutos dagiti umili babaen dagiti distrito. Awan ti maibagay a pannakabagi iti lessaad a pederal, ken wan unay kadagiti nababbaba a lessaad.

Ti abagatan a sanguanan ti White House, pagtaengan ken pagtrabahoan ti Presidente iti Estados Unidos

Ti pederal a gobierno ket buklen dagiti tallo a sangsanga:

Ti laud a sango iti Pasdek ti Kangatuan a Korte iti Estados Unidos

Ti Kamara dagiti Pannakabagi ket addaanda kadagiti 435 nga agbutbutos a kamkamemng, ti tunggal maysa ket agreprepresenta ti maysa a kongresional a distrito para iti dua a tawen a panagturay. Dagiti tugaw ti kamara ket dagiti pannakabingay kadagiti estado babaen ti populasion iti tunggal sangapulo a tawen. A kas ti 2000 a senso, pito kadagiti estado ket addaanda ti kabassitan a maysa a panankabagi, bayat a ti California, ti kaaduan ti populasion nga estado, ket addan ti limapulo ket tallo. Ti Senado ket addaan dagiti 100 a kameng nga titunggal maysa nga estado ket addaan iti dua a senador, a nabutosan iti sapasap iti innem a tawen a panagturay; maysa apgkatlo kadagiti tugaw ti Senado ket agbalin a mabutosan iti tunggal maysa a sabali a tawen. Ti presidente ket agserbi ti uppat a tawen a panagturay ken saa amabalin a mabutosan iti ad-adu ngen dua. Ti presidente ket saan a mabutosan ti dagus a panagbutos, ngem babaen ti saan a dagus elektoral a kolehio a sistema a dagiti mangikeddeng a butos ket mabingbingay kadagiti estado ken ti Distrito iti Columbia. Ti Kangatuan a Korte, nga indauloan babaen ti Pangulo a Hustisia iti Estados Unidos, ket addaan iti siam a kameng, nga asserbi iti amin a panawen ti panagbiagda.

Ekonomia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti kadakkelan a siudad

[urnosen | urnosen ti taudan]
Siudad ti New York, New York
Los Angeles, California

Addaan iti kangrunaan a siudsiudad iti Estados Unidos, mainayon ti tallo a kadakkelan ti pagilian ken lubong: Ciudad ti New York, Los Angeles, ken Chicago. Ti sumagand ket ti tabla dagiti duapulo a kadakkelan a siudad iti Estados Unidos, maibatay iti senso idi 2004:

# Siudad Bilang dagiti umili Rehion
1. Siudad ti New York, New York 8,168,388 Amianan-daya iti E.U.
2. Los Angeles, California 3,845,541 Pasipiko-Laud iti E.U.
3. Chicago, Illinois 2,862,244 Tengnga-laud iti E.U.
4. Houston, Texas 2,012,626 Abagatan-tengnga iti E.U.
5. Philadelphia, Pennsylvania 1,470,151 Amianan-daya iti E.U.
6. Phoenix, Arizona 1,418,041 Abagatan-laud iti E.U.
7. San Diego, California 1,263,756 Laud iti E.U.
8. San Antonio, Texas 1,236,249 Abagatan-tengnga iti E.U.
9. Dallas, Texas 1,210,393 Abagatan-tengnga iti E.U.
10. San José, California 904,522 Laud iti E.U.
11. Detroit, Michigan 900,198 Tengnga-laud iti E.U.
12. Indianapolis, Indiana 784,242 Tengnga-laud iti E.U.
13. Jacksonville, Florida 777,704 Abagatan-daya iti E.U.
14. San Francisco, California 744,230 Laud iti E.U.
15. Columbus, Ohio 730,008 Tengnga-laud iti E.U.
16. Austin, Texas 681,804 Abagatan-tengnga iti E.U.
17. Memphis, Tennessee 671,929 Abagatan iti E.U.
18. Baltimore, Maryland 636,251 Abagatan iti E.U.
19. Fort Worth, Texas 603,337 Abagatan-tengnga iti E.U.
20. Milwaukee, Wisconsin 596,974 Tengnga-laud iti E.U.


Kataoan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Puli

[urnosen | urnosen ti taudan]

Relehion

[urnosen | urnosen ti taudan]

Mapattapatta nga 85 porsiento dagiti Amerikano ket maibilang a Kristiano iti nadumaduma nga klase. Ti mabatbati nga kinse porsiento ket aggapu kadagiti Kinahudio, Islam, Budismo, ken kadagiti awan relihionna.

Kuna ti 2004 nga Gallup poll, kas 44 porsiento dagiti Amerikano ket minagsimba uray maminsan laeng iti lawas. Daytoy ket kadkadaywan kadagiti agnaed ti makuna nga "bible belt" iti umabagatan ken agpatengnga nga es-estado iti E.U.A. Dagiti Baptista ket kadakkelan nga grupo idiay abagatan, santo dagiti Metodista. Dagiti Romano Katoliko ket kaaduan idiay amianan-daya.

Pinagilaksid ti Relihion dagiti Nataengan nga Tattao iti Estados Unidos: 1990 ken 2001 [1] Naiyarkibo 2007-03-20 iti Wayback Machine

Amin nga porsiento ket nai-adjust kadagiti tattao nga saan manginagan iti relihionna, manipud 2.3% idi 1990 ket 5.4% idi 2001

Senso ti E.U.A [2]
1990 2001 Paggiddiatan
iti porsiento
 Pinagsabali (%)
Kadagupan a Kristiano 88.3% 79.8% -8.5% +5.3%
Romano Katoliko 26.8% 25.9% -1.0% +10.6%
Nadumaduma nga Kristiano 61.4% 54.0% -7.5% +0.8%
Baptista 19.8% 17.2% -2.6% -0.4%
Metodista 8.3% 7.2% -1.1% -0.2%
Kristiano – saan naginagan iti simbaan 4.7% 7.2% +2.5% +75.3%
Luterano 5.3% 4.9% -0.4% +5.2%
Presbiteriano 2.9% 2.8% -0.1% +12.3%
Protestante – saan naginagan ti simbaan 10.0% 2.4% -7.7% -73.0%
Pentekostal/Karismatiko 1.9% 2.2% +0.4% +38.1%
Episkopaliano/Anglikano 1.8% 1.8% -- +13.4%
Mormon 1.5% 1.4% -- +12.1%
Simsimbaan ni Kristo 1.0% 1.3% +0.3% +46.6%
Nagtipon nga Simbaan ni Kristo 0.3% 0.7% +0.4% +130.1%
Saksi ni Yehoba 0.8% 0.7% -0.1% -3.6%
Um-ummong ni Apo Dios 0.4% 0.6% +0.2% +67.6%
Ebanhelikal 0.1% 0.5% +0.4% +326.4%
Simbaan ni Apo Dios 0.3% 0.5% +0.2% +77.8%
Simbaan ti Adbentista ti Maikapito nga Aldaw 0.4% 0.4% -- +8.4%
Akindaya nga Ortodokso 0.3% 0.3% -- +28.5%
Dadduma pay a Kristiano (kas 0.3% da wenno nababbaba) 1.6% 1.9% +0.3% +40.2%
Dagup ti nadumaduma nga relihion 3.5% 5.2% +1.7% +69.1%
Hudio 1.8% 1.4% -0.4% -9.8%
Saan naginagan 0.1% 1.3% +1.2% +1,176.4%
Muslim 0.3% 0.6% +0.3 +109.5%
Budista 0.2% 0.5% +0.3% +169.8%
Hindu 0.1% 0.4% +0.3% +237.4%
Unitarian Unibersalista 0.3% 0.3% -- +25.3%
Dadduma pay (kas 0.07% da wenno nababbaba) 0.6% 0.7% +0.1% +25.4%
Awan relihion/Ateista/Agnostiko 8.4% 15.0% +6.6% +105.7%


Pagsasao

[urnosen | urnosen ti taudan]

Awan ti ofisial a pagsasao iti Estados Unidos nga ikalintegan ti gobierno a pederal. Maipagarup laeng nga Ingles wenno Ingles ti Amerika ti umuna wenno agmaymaysa a pagsasao ti kaaduan a katatao iti pagilian. Isu ti maar-aramat a pagsasao ti gobierno, korte, eskuelaan, midia, ken dadduma pay.

Duapulo ket pito (27) nga estado ket nagpataud iti Ingles kas opisial a lengguaheda, ngem tallo kaniada ti naginagan iti maikadua nga opisial nga pagsasaoda — Hawaii, Louisiana, ken Baro a Mexico, masurot ti Hawayano, Pranses, ken Espaniol ti napili.

Ti Espaniol ket kadakkelan a minoridad a pagsasao, aggapu gamin kadagiti managbaniaga iti Latin nga Amerika ken iti pakasaritaan a dakkel a paset ti Amerika idi, kas agpaabagatan ken agpalaud, ta isuda idi ket bagi ti Mehiko (a nagbagi ti Espania). Sa maysa pay, Espaniol iti umuna nga pagsasao ti Puerto Rico, teritorio ti Estados Unidos.

Ti kangrunaan a pagsasao nga insenial ket Senial a Pagsasao ti Estados Unidos (ASL).

Manipud idi 2004, adda ag-336 nga lengguahe iti Estados Unidos, 176 kaniada ket patneng nga pagsasao iti Amerika, idiay pagsasao dagiti Patneng nga Amerikano.

Edukasion

[urnosen | urnosen ti taudan]

Kultura

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ "U.S. POPClock Projection". U.S. Census Bureau. automatiko a mapabaro ti karkulo.
  2. ^ a b c d "Estados Unidos". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 2011-10-09.
  3. ^ "OECD Income Distribution Database: Gini, poverty, income, Methods and Concepts". Organisation for Economic Co-operation and Development.
  4. ^ "Global inequality: How the U.S. compares". Pew Research.
  5. ^ "Income Distribution and Poverty : by country – INEQUALITY". OECD. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-04-02. Naala idi 2015-06-25.
  6. ^ "2014 Human Development Report Summary" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. pp. 21–25. Naala idi Hulio 27, 2014.
  7. ^ Adams, J. Q., ken Pearlie Strother-Adams (2001). Dealing with Diversity. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.
  8. ^ Dull, Jonathan R. (2003). "Diplomasia iti Rebolusion, aginggana ti 1783", p. 352, chap. iti Ti Kadua ti Amerikano a Rebolusion, ed. Jack P. Greene and J. R. Pole. Maiden, Mass.: Blackwell, pp. 352–361. ISBN 1-4051-1674-9.
  9. ^ Maddison, Angus (2006). "Pakasaritaan dagiti Estadistika para iti Ekonomia ti Lubong". The Groningen Growth and Development Centre, Economics Department of the University of Groningen. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-12-05. Naala idi 2008-11-06.
  10. ^ Cohen, Eliot A. (Hulio 2004). "History and the Hyperpower". Foreign Affairs. Naala idi 2006-07-14. "Bariweswes ti Pagilian: Estados Unidos iti Amerika". BBC News. 2008-04-22. Naala idi 2008-05-18.
  11. ^ "Dagiti kartograpo ket inkabilda ti 'Amerika' iti Mapa idi napalabas a 500 a tawtawen". USA Today. 2007-04-24. Naala idi 2008-11-30.
  12. ^ "Ti Dokumento ti Linteg ti Wayawaya". Nailian nga Arkibo. Naala idi 2007-06-20.
  13. ^ McClure, James (2008-06-12). "Pangyuna: Ti Suppiat nga 'Umuna a Kapitolio'". YDR.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-07-25. Naala idi 2010-07-26.
  14. ^ Wilson, Kenneth G. (1993). Ti Columbia a Pagsurotan ti Amerikano nga Ingles. New York: Unibersidad ti Columbia a Pagmalditan, pp. 27–28. ISBN 0-231-06989-8.
  15. ^ Zimmer, Benjamin (Nobiembre 24, 2005). "Ti Biag Kadagitoy, Uh, Daytoy Estados Unidos". Unibersidad ti Pennsylvania—Listaan ti Pagsasao. Naala idi Pebrero 22, 2008.
  16. ^ Lubowski, Ruben; Vesterby, Marlow; Bucholtz, Shawn (Hulio 21, 2006). "AREI a Kapitulo 1.1: Panagusar ti Daga". Serbisio ti Panagsukisok ti Ekonomia. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-08-08. Naala idi Marso 9, 2009.
  17. ^ "Estados Unidos". Encyclopædia Britannica. Naala idi Marso 25, 2008.
  18. ^ "Populasion babaen ti sekso, Gatad ti Panagdakkel ti Populasion, Kalawa ti Rabaw ken Densidad" (PDF). Demographic Yearbook 2005. Dibision dagiti Estadistika ti Nagkaykaysa a Pagpagilian. Naala idi Marso 25, 2008.
  19. ^ "Estados Unidos". The World Factbook. CIA. Septiembre 30, 2009. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2018-12-26. Naala idi Enero 5, 2010.
  20. ^ "World Factbook: Tabla a Pagiparisan ti Kalawa ti Pagilian". Yahoo Edukasion. Naala idi Pebrero 28, 2007.
  21. ^ O'Hanlon, Larry. "Nalatak a Bulkan: Ania ti adda ti sirok ti Yellowstone?". Discovery Channel. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-05-25. Naala idi Hunio 13, 2007.
  22. ^ Perkins, Sid (Mayo 11, 2002). "Bettang ti alipugpug, USA". Siensia a Damdamag. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-07-01. Naala idi Septiembre 20, 2006.
  23. ^ Morin, Nancy. "Dagiti vascular a Mulmula iti Estados Unidos" (PDF). Mulmula. Serbiso ti Nailian a Biolohiko. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2013-07-24. Naala idi Oktubre 27, 2008.
  24. ^ "Sangalubongan a Kamudingan dagiti Napilia Patneng a Mula ken Sebbangan ti Ayup iti Estados Unidos". Grupo ti SDI. Pebrero 9, 2001. Naala idi Enero 20, 2009.
  25. ^ "Dagiti Bilang ti Insekto (Dagiti Sebbangan ken Agmaymaysa)". Instituto ti Smithsonia. Naala idi Enero 20, 2009.
  26. ^ "Ti Nailaian a Serbisio ti Parke ket Nagirangarang ti Panakainayon ti Dua a Baro a Unit" (Press release). Nailian aSerbisio ti Parke. Pebrero 28, 2006. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-10-01. Naala idi Hunio 13, 2006.
  27. ^ a b "Pederal a Daga ken dagiti Patakder a Panagtagikua" (PDF). Komite ti Republikano a Panagadal. Mayo 19, 2005. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2009-03-09. Naala idi Marso 9, 2009.
  28. ^ Borreca, Richard (Oktubre 18, 1999). "'Ti Pagtungpalan idi ket Demokrasia para iti Amin". Honolulu Star-Bulletin. Naala idi Pebrero 11, 2012.
  29. ^ Kitaen ti 8 U.S.C. § 1101(a)(36) ken 8 U.S.C. § 1101(a)(38) Pederal a Kodigo ti Estados Unidos, Tignay ti Imigrasion ken Pannakiilian. 8 U.S.C. § 1101a
  30. ^ "Panagbutos ti Presidente idiay Estados Unidos: Maysa a Pangyuna (Panid 7)" (PDF). Serbiso ti Kongresional a Panagsukisok ti Estados Unidos. Abril 17, 2000. Naala idi Enero 18, 2010.
  31. ^ Raskin, James B. (2003). Pangsuppiat ti Demokrasia: Ti Kangatuan a Korte Vs. ti Amerikano a Tattao. Londres ken Nueva York: Routledge, pp. 36–38. ISBN 0-415-93439-7.
  32. ^ "Dagiti Tattao ti Kaamerikaan". Intituto ti Smithsonian, Nailian a l Museo iti Masna a Pakasaritaan. Hunio 2004. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-11-28. Naala idi Hunio 19, 2007.
  33. ^ Meltzer, D.J. (1992). "Kasano a Pinasakit ni Columbus ti Baro a Lubong: No Apay a dagiti Patneng nga Amerikano ket Madanarda kadagiti Sakit nga insangpet dagiti Europeano a Nagtalinaed?". Baro a Sientista: 38.
  34. ^ Russell, David Lee (2005). Ti Amerikano a Rebolusion kadagidiay Akin-abagatan a Kolonia. Jefferson, N.C., ken Londres: McFarland, p. 12. ISBN 0-7864-0783-2.
  35. ^ Blackburn, Robin (1998). Ti Panagaramid ti Baro a Lubong ti Panagtagabu: Manipud ti Barok aginggana ti Moderno, 1492–1800. Londre ken Nueva York: Verso, p. 460. ISBN 1-85984-195-3.
  36. ^ Scheb, John M., ken John M. Scheb II (2002). Pangyuna ti Amerikano a Sistema ti Legado. Florence, KY: Delmar, p. 6. ISBN 0-7668-2759-3.
  37. ^ Killian, Johnny H. "Batay-linteg iti Estados Unidos". Ti Opisina iti Sekretario iti Senado. Ti Opisina iti Sekretario iti Senado. Naala idi Pebrero 11, 2012.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Estados Unidos iti Wikimedia Commons


Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Estados_Unidos_iti_Amerika&oldid=401274"