Kitaen ti taudan para iti Tao (sebbangan)

{{kahon ti sebbangan
| name = Tao<ref name=msw3>{{MSW3 Groves | pages = | id = 12100795}}</ref>
| pname = Homo sapiens
| image = Akha cropped hires.JPG 
| image_caption = Manakman a tao a lalaki (kanigid) ken babai (kanawan) manipud idiay [[Tailandia]]
| fossil_range = {{Fossil range|0.195|0}} <small>[[Tengnga a Pleistoseno]]</small> – <small>Kinaudi</small>
| taxon = Homo sapiens
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = [[Subsebbangan]]
| subdivision =
[[Awanen|{{extinct}}]]''[[Homo sapiens idaltu]]'' <small>White ''et al.'', 2003</small><br />
''[[Homo sapiens sapiens]]''
| range_map = World human population density map.png
| range_map_caption = Densidad ti populasion ti ''Homo sapiens'' 
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref = <ref name=IUCN>{{IUCN|id=136584 |title=''Homo sapiens'' |assessor=<nowiki></nowiki>Global Mammal Assessment Team |version=2013.2 |year=2008 |accessdate=6 Abril 2014}}</ref>
|synonyms =
{{Marebba a listaan|bullets = true
 |title=<small>Sinonimo ti sebbangan</small><ref name=msw3 />
 |''aethiopicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''americanus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''arabicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''aurignacensis''<br><small>Klaatsch & Hauser, 1910</small>
 |''australasicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''cafer''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''capensis''<br><small>Broom, 1917</small>
 |''columbicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''cro-magnonensis''<br><small>Gregory, 1921</small>
 |''drennani''<br><small>Kleinschmidt, 1931</small>
 |''eurafricanus''<br><small>(Sergi, 1911)</small>
 |''grimaldiensis''<br><small>Gregory, 1921</small>
 |''grimaldii''<br><small>Lapouge, 1906</small>
 |''hottentotus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''hyperboreus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''indicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''japeticus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''melaninus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''monstrosus''<br><small>Linnaeus, 1758</small>
 |''neptunianus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''palestinus''<br><small>McCown & Keith, 1932</small>
 |''patagonus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''priscus''<br><small>Lapouge, 1899</small>
 |''proto-aethiopicus''<br><small>Giuffrida-Ruggeri, 1915</small>
 |''scythicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''sinicus''<br><small>Bory de St. Vincent, 1825</small>
 |''spelaeus''<br><small>Lapouge, 1899</small>
 |''troglodytes''<br><small>Linnaeus, 1758</small>
 |''wadjakensis''<br><small>Dubois, 1921</small>
 }}
}}

Ti '''tao''' ('''''Homo sapiens'''''<ref>{{cite journal |author=Goodman M |author2= Tagle D |author3= Fitch D |author4= Bailey W |author5= Czelusniak J |author6= Koop B |author7= Benson P |author8= Slightom J |title=Ti ebolusion ti primado ti lessaad ti DNA ken ti panakaidasig dagiti hominido |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260–266 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995}}</ref><ref>{{cite web |title=Hominidae Classification |work=Website ti Dibersidad dagiti Ayup @ UMich |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |accessdate=2006-09-25}}</ref><ref>{{L&S|homo|hŏmo}} {{L&S|sapiens|săpĭens}}, {{L&S|sapio|săpĭo|ref}}</ref>), ti is-isu a sibibiag a kamkameng dahiti henero a ''[[Homo]]'', ket dagiti [[mamalia]] iti [[primado]] nga urnos a nagtaud manipud idiay [[Aprika]], a dagitoy ket nakaabotda ti [[Anatomiko a moderno a tattao|anatomiko a modernidad]]  idi agarup a 200,000 tawtawen ken nangipakiatta ti napno a [[moderno a panagkukua]] idi agarup a 50,000 tawtawen.<ref name="evolutionthe1st4billionyears">{{cite book|title=Ebolusion: Dagiti Immuna nga Uppat a Bilion a Tawtawen |author=McHenry, H.M|chapter=Ebolusion ti Tao|editor=Michael Ruse & Joseph Travis|year=2009|publisher=The Belknap Press of Harvard University Press|location=Cambridge, Massachusetts|isbn=978-0-674-03175-3|page=265}}</ref>

Ti linia ti tao ket nagtaud manipud iti kinaudi a sapasap a kaputotan iti [[tsimpanse]] idi agarup a 5 a riwriw a tawtawen idiay Aprika, a nagbalin iti [[Australopithecines|Australopitekus]] ken dimteng iti henero a ''Homo''.<ref>Tattersall, Ian & Jeffrey Schwartz. 2009. Ebolusion iti Henero a Homo. Tinawen a Panagrepaso iti Daga ken Planetario a Siensia. Tom. 37: 67-92.  DOI: 10.1146/annurev.earth.031208.100202</ref> Dagiti immuna a sebbangan ti tao a rimmuar idiay Aprika ket ti ''[[Homo erectus]]'', ti [[Homo ergaster|Aprikano a pannakaiduma a]], kimadduaan ti ''[[Homo heidelbergensis]]'', ket naikapanunotan nga isu ti kaasitgan a kaputotan iti moderno a tattao.<ref>Antón, Susan C. & Carl C. Swisher, III. 2004. Ti Nasapa a Pannakaiwarwaras iti homo manipud idiay Aprika. Tinawen a Panagrepaso ti Antropolohia. Tom. 33: 271-296. DOI: 10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024</ref><ref>Trinkaus, Erik. 2005. Nasapa Moderno a Tattao. Tinawen a Panagrepaso ti Antropolohia. Tom. 34: 207-30 DOI: 10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913</ref> Dagiti ''Homo sapiens'' ket nagrugida a nangtagtagitao kadgiti kontinente, simmangpetda idiay [[Australia]] idi agarup a 40,000 tawtawen, ti [[Kaamerikaan]] idi agarup a 15,000 a tawtawen, ken dagiti adayo nga is-isla a kas ti [[Hawaii]], [[Rapa Nui]], ken [[Madagascar]] idi nagbaetan ti 300 AD ken 1200 AD a tawtawen. Idi agarup a 10,000 a tawtawen ti tattao ket nagrugida a nagsanay ti sedentario nga agrikultura a nagpaamoda kadgiti mula ken ayup a nangipalubos ti nakaro a panag-adu ti populasion iti lubong. Nupay ti panagrang-ay dagiti pinatary ti [[sungrod]] a teknolohia ken dagiti baro a [[Pakasaritaan iti medisina|pamay-an para iti panagrang-ay ti salun-at]] idi maika-19 ken maika-20 a siglo, ti populasion ti táo ket imadadu pay manen. A adda dagiti agmaymaysa a pannakaiwarwaras kadagiti amin a [[kontinente]] malaksid ti [[Antartika]], ti tattao ket maysa a [[kosmopolita a pannakaiwarwaras|kosmopolitan]] a sebbangan. {{Manipud idi|2011|11}}, ti [[populasion ti lubong|populasion]] ti táo ket nakarkulo idi ti nagbaetan ti 6.97&nbsp;<ref name="popclock">{{cite web|url=http://www.census.gov/population/popclockworld.html|title=Populasion ti Lubong Clock|work=Census.gov|publisher=Opisina ti Senso ti Estados Unidos, Dibision ti Populasion|accessdate=2011-11-02}}</ref> ken
7&nbsp;a bilion.<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2011/11/01/world/united-nations-reports-7-billion-humans-but-others-dont-count-on-it.html?_r=1|title=Ti Nagkaykaysa a Pagpagilian ket Nagireporta kadagiti 7 Bilion a Tattao, ngem dagiti Dadduma ket saanda a Nagnamnama iti Daytoy|last=Roberts|first=Sam|date=31 Oktubre 2011|work=The New York Times|accessdate=2011-11-07}}</ref> 

Ti tattao ket naidasig babaen ti kaadda ti maysa a [[ensepalisasion|dakkel]] nga [[utek ti tao|utek]] a maigiddiat ti kadakkel ti bagi, nga adda ti naisangsangayn a nsayyat ti panakarang-ayna a [[neocortex|neokortesa]], [[prefrontal cortex|sakbay ti sango a kortesa]] ken dagiti [[temporal lobe|temporal a rutong]], a makaaramid kaniada a makabael kadagiti narigat a maaw-awatan a  [[panagrason]], [[pagsasao]], [[introspesion]], [[panagpadles ti parikut]] ken [[kultura]] babaen ti sosial a panagadadal. Daytoy a kapasidad ti sirib, a mairaman ti panagampon ti [[bipedal|dua a saka]] a panaggunay a mangwaya dagiti ima para iti panagiggem dagiti banbanag, ket nakapalubos dagiti tao' ti kaaduan a panagusarda kadagiti [[ramit]] kadagiti ania man a sibibiag a sebbangan iti Daga. Ti tattao ket is-isu laeng ti sibibiag a sebbangan nga ammona ti agaramid ti [[apoy]] ken [[agluto|agluto ti makan]], ken ti is-isu pay nga ammo a sebbangan nga [[kawes|agkawes]] ken agpartuat ken agusar kadagiti nadumaduma a [[teknolohia]] ken dagiti [[arte]]. Ti panagadal ti tattao ket ti sientipiko a displina iti [[antropolohia]].

Dagiti tao ket naisangsangayanda nga umampon ti panagusar kadagiti sistema ti simbolo a panagisarita a kas ti pagsasao para iti bukod a panagiyebkas, ti panakisinnukat ti kapanunotan, ken organisasion. Dagiti tao ket makapartuatda kadagiti narigat a maawatan a [[sosial nga estruktura]] a buklen dagiti adu nga agtitinnulong ken agsisinuppiat a grupo, manipud dagiti [[pamilia]] ken dagiti sapot ti [[kinabagian]] aginggana dagiti [[estado]]. Ti [[sosial a panakibiang]] a nagbaetan dagiti tao ket nakapatakder ti nawatiwat a kinaduma dagiti pateg, [[alagad (sosiolohia)|alagaden a sosial]], ken dagiti [[rito]], a no iraman amin dagitoy ket agporma ti batayan ti kagimongan ti tao. Dagiti tao ket naamammon para kadagiti essemda a makaawat ken mangimpluensia ti bukodda nga enbironmento, snga agsuksukisokda ti panagipalpalawag ken mangiturturong ti penomena babaen ti [[siensia]], [[pilosopia]], [[mitolohia]], ken [[relihion]].

==Etimolohia ken panagilawlawagan==
{{Adu pay|Lalaki (balikas)|Listaan dagiti sabali a nagnagan para iti sebbangan a tao}}
Ti panakaduktal ken panagadal iti posil dagiti kaputotan iti moderno a tattao the kayat a sawen ti balikas a "tao" ket nagbalbaliw, a kas ti dati a nalawag a a beddengan a nagbaetan ti tao ken sunggo ket napusasaw, a tattan ket bukbuklen dagiti nadumaduma a [[sebbangan]]. Tatta nga aldaw para iti sientipiko a panagusar ti "tao" ket mabalin a mangitudo ti ania man a kameng ti henero ti  ''Homo''. A maipanayon ti kaunegan ti ''Homo sapiens'', adda dagiti paggiddiatan a nagbaetan ti ''[[Anatomiko a moderno a tattao|anatomiko a moderno a Homo sapiens]]'' ken ''[[Arkaiko a Homo sapiens]]'', ti kasapaan a kameng ti posil iti sebbangan. Sagpaminsan a dagiti grupo a kas ti [[Neandertales]] ket naidasigda a kas maysa a [[subsebbangan]] iti ''Homo sapiens'' - ''Homo sapiens neanderthalensis''. Nupay kasta, iti inaldaw a panagusar, ken iti daytoy nga artikulo, ti balikas a "tao" ket sapasap a mangitudo ti is-isu laeng a sibibiag a sebbangan ti henero ti - anatomiko ken moderno a panagtagtagikua ti '' Homo sapiens''. Ti silulukat a saludsod a maipanggep kadagiti awanen nga subsebbangan ket masakupanto bassit. Dagiti posil ti tao ket nasakupan idiay artikulo ti "[[Homo]]", ken dagiti artikulo a maipanggep ti agmaymaysa a sebbangan ti henero. 

Ti Ingles a panagilasin a ''tao'' ket maysa a [[Tengnga nga Ingles]] a [[binulod a balikas]] manipud ti [[Daan a Pranses]] ''{{lang|fro|humain}}'', a kamaudianan a manipud iti [[Pagsasao a Latin|Latin]] ''{{lang|la|hūmānus}}'', ti panangilasin a porma iti ''{{lang|la|homō}}'' "lalaki". Ti panagusar ti balikas a ka maysa a pagnagan  (ng adda ti ad-adu ngem maysa: ''tattao'') ket napetsaan idi maika-16 a siglo.<ref>OED, s.v. "human".</ref> Ti patneng nga Ingles a termino ''[[Lalaki (balikas)|lalaki]]'' ket mabalin a sapasap a mangitudo ti sebbangan (sinonimo para iti ''sangkataoan''), ken mabalin a dati a mangitudo ti naisangsangayan nga agmaymaysa iti ania man kadagitoy a sekso. Ti kinaudi a panagusar ket nabaak tattan.<ref>Ti OED
maikapanunot a ''baak'' a ti kapanunotan a "ti maysa a pannakaidasig nga agpada a maipakat para iti naisangsangayan nga agmaymaysa iti aniaman kadagitoy a sekso", a dumakamat ti maysa a taudan idi 1597 a kas ti kinaudi a (''Ti Apo ket adda laeng ti maysa paris ti tao idiay Paraiso.'') bayat nga agtultuloy a lumagda ti kapanunotan  "a kas sapasap wenno inganat inggana a pannakaidasig" a kas ti agdama iti Ingles.</ref> Ti sapasap a panagusar ti termino a "lalaki" ket maapapday, a maiparabor a maireserba a mangipatudo para iti maysa a manakman a lallaki. Ti balikas ket manipud iti [[Proto-Hermaniko]] ''{{lang|gem|*[[mannaz]]}}'', manipud iti [[sasao a Proto-Indo-Europeanoo|Proto-Indo-Europeano]] (PIE) a ramut''{{PIE|*man-}}''.

Ti sebbangan a [[binomio]] ''Homo sapiens'' ket inaramid idi babaen ni [[Carl Linnaeus]] iti obrana idi maika-18 a siglo a''[[Systema Naturae]]'', ken isu ti bukodna a [[lektotipo]] a pagkitaan.<ref>{{Cite journal | last1 = Spamer | first1 = E. E. | title = Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758 | journal = Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia | volume = 149 | doi =  | pages = 109–114 | year = 1999 | pmid =  | pmc = }}</ref> Ti [[Nagan ti bilolohiko a henero|sapasap a nagan]] a ''[[Homo (henero)|Homo]]'' ket maysa a naadal a naala manipud iti Latin idi maika-18 a siglo ''{{lang|la|homō}}'' "lalaki", a dimtengan ti "naindagaan a parsua" ([[Daan a Latin]] ''{{lang|la|hemō}}'', maysa a [[kabagian]] ti Daan nga Ingles ''{{lang|ang|guma}}'' "lalaki", manipud ti [[sasao a Proto-Indo-Europeano|PIE]] ''{{PIE|*dʰǵʰ<sub>e</sub>mon-}}'', a kayatna a sawen ket 'daga').<ref>Porkorny (1959) s.v. "g'hðem" pp. 414–416; "Homo." Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. 23 Sep. 2008. {{cite web |url=http://dictionary.reference.com/browse/Homo |publisher=Dictionary.com |title=Homo }}</ref> Ti sebbangan a nagan a ''sapiens'' a kayatna a sawen ket "nasirib" wenno "nasaririt".

==Dagiti nagibasaran==
{{Reflist}}

==Dagiti pay mabasa==
* Freeman, Scott; Jon C. Herron, ''Evolutionary Analysis'' (4th ed.) Pearson Education, Inc., 2007. {{ISBN|0-13-227584-8}} pages 757–761.

[[Kategoria:Tattao (sebbangan)]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]