Imperio a Romano

Imperio a Romano
Senatvs PopvlvsQve Romanvs (SPQR)
"Ti Senado ken dagiti Tattao iti Roma" ^{[nb 1]}
Imperio a Romano Senatvs PopvlvsQve Romanvs (SPQR); "Ti Senado ken dagiti Tattao iti Roma"
27 BC–AD 476/1453
	Ti Vexillum nga adda tiaquila ken panagkauna a Romano nga estado
	Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.
Kapitolio	Ti Roma ket isu laeng idi ti politikal a kapitolio aginggana idi AD 286; Adda pay dagiti nadumaduma a polikal a sentro idi panawen ti Tetrakia bayat a ti Roma ket agnaynayon a ti nominal, kultural, ken ideolohikal a kapitolio.; Ni Konstantino pinatakder ken binagonna manen ti siudad iti Konstantinopla a kas ti baro a kapitolio iti imperio idi 330.; Ti Mediolanum (Milan) ket isu idi ti lumaud a kapadana idi agdama nga agnanayon a panagbingbingay ti Daya/Laud. Ti lumaud nga imperial a husgado ket naiyalis idi idiay Ravenna.
Sapasap a sasao	Latin – opisial laeng aginggana idi 620 AD,; Griego – opisial idiay Dumaya nga Imperio kalpasan idi 620 AD
Relihion	Romano a paganismo – aginggana idi 380 AD,; Kristianidad – estado a relihion kalpasan idi 380 AD
Gobierno	Autokrasia
Emperador
• 27 BC–AD 14	Augustus
• 378–395	Teodosio I
• 475–476 / 1449–1453	Romulus Augustus / Konstantino XI
Konsul
Lehislatura	Romano a Senado
Historikal a panawen	Klasiko nga antigo
• Gubat iti Actium	2 Septiembre 31 BC
• Oktabio naiproklama Augustus	27 BC
• Ti Dioklesiano ket ginuduana ti Imperial nga administrasion iti Daya ken Laud	285
• Konstantino ti Natan-ok nangibangon ti Konstantinopla a kas ti baro nga imperial a kapitolio	330
• Ipupusay ni Teodosio ti Natan-ok, sinarunuan babaen ti panagbingbingay iti Imperio iti dumaya ken lumaud a gudua	395
• Panakaikkat iti Lumaud nga Emperador Romulus Augustus/Fall of Constantinople *	AD 476/1453
Kalawa
25 BC	2,750,000 km2 (1,060,000 sq mi)
50	4,200,000 km2 (1,600,000 sq mi)
117	6,500,000 km2 (2,500,000 sq mi)
390	4,400,000 km2 (1,700,000 sq mi)
Populasion
• 25 BC	56800000
• 117	88000000
Kuarta	(a) 27 BC – AD 212: 1 a balitok aureus (1/40 lb. iti balitok, napalaka iti 1/50 lb. babaen 212) = 25 a pirak denarii = 100 a gambang sesterces = 400 kobre asses.; (b) 294–312: 1 a balitok aureus solidus (1/60 lb. iti balitok) = 10 a pirak argentei = 40 a gambang folles = 1,000 nadegrado a metal denarii; (c) 312 ken dagiti sumaganad: 1 a balitok solidus (1/72 lb.) = 24 a pirak siliquae = 180 a gambang folles
Sinaruno	Simmaruno
	Republika a Romano
Lumaud nga Imperio a Romano
Imperio a Bisantino
Parte ita nga aldaw ti	Pagpagilian Albania; Arhelia; Andorra; Armenia; Austria; Azerbaijan; Bélga; Bosnia and Herzegovina; Bulgaria; Kroasia; Cyprus; Ehípto; Pransia; Georgia; Alemania; Gresia; Hungary; Iran; Irak; Israel; Italia; Jordan; Kosovo; Kuwait; Lebanon; Liechtenstein; Libya; Luxembourg; Amianan a Macedonia; Malta; Moldova; Monaco; Montenegro; Morocco; Olánda; Portugal; Palestinian Territories; Romania; Rusia; San Marino; Saudi Arabia; Serbia; Eslobenia; Espania; Suisa; Siria; Tunisia; Turkia; Nagkaykaysa a Pagarian; Ukrania; Vatican City;
	* Dagitoy a napasamak ket nagmarka ti gibus iti Lumaud nga Imperio a Romano (286–476) ken iti Dumaya nga Imperio a Romano (330–1453).

Ti Imperio a Romano (Latin: IMPERIVM ROMANVM) ket isu ti kalpasan a Republikano a paset ti panawen iti taga-ugma a sibilisasion iti Romano, a naipakadumaan babaen ti maysa a autokratiko a porma iti gobierno ken dakkel a teritorio a tinengtengngel idiay Europa ken ti Mediterraneano.^[6]

Ti 500 nga agtawen a Repubika a Romano, a sinarunuanna, ket napakapsot ti yaalsa babaen dagiti nadumaduma a sibil a gubat.^{[nb 2]} Adda dagiti nadumaduma a napaspasamak a kadawyan naidarirag anga agmarka ti panaglasat manipud iti Repaublika iti Imperio, a mairamnan ti pannakaidutok ni Julius Caesar a kas ti agnanayon a diktador (44 BC), ti Gubat iti Actium (2 Septiembre 31 BC), ken ti panagited ti Roman Senado iti Octabion ti honoripiko Augustus (16 Enero 27 BC).^{[nb 3]}

Ti Romano panagpadakkel ket nangrugi kadagiti aldaw iti Republika, ngem ti Imperio ket nagawatna ti kalatakan a gay-at babaen ni Emperador Trajan: itipanawen ti panagturayna (98 aginggana idi 117 AD) ti Imperio a Romano ket nagtengngel kadagiti agarup a 6.5 riwriw km²^[7] iti rabaw tidaga. Gapu ti kadakkel ti panaggay-at ti Imperio ken ti kaatiddog panag-ibtur, dagiti pagadalan kenkultura iti Roma ket adda dagiti nauneg ken nabayag nga impluensia iti panagrangrang-ay iti pagsasao, relihionn, arkitektura, pilosopia, linteg, ken dagiti porma ti gobierno kadagiti tinurayanna a teritorio, a naisangsangayan ti Europa, ken babaen ti kaibuksilan iti Europeano a panagpadakkel iti dagup ti moderno a lubong.

Iti naladaw a maikatlo a siglo AD, ni Dioklesiano ket nagipatakder ti pannakasanay iti panagbingbingay ti turay a nagbaetan dagiti uppat a kumaduaan nga emperadopr (makunkuna a kas ti tetrakia) tapno mapasayaat ti panaksalaknib kadagiti nawatiwat a teritorio, a nagpakabael daytoy ti panagtatingga iti Didigra iti Maikatlo a Siglo. Iti panawen dagiti sumaganad a dekada ti Imperio ket agnanayon a nabingbingay iti Daya/Laud a pagtayyekan. Kalpasan ti ipupusay ni Teodosio I idi 395 naminsan pay daytoy a nabingbingay.^[8]

Ti marmarba a Lumaud nga Imperio a Romano ket nalpas idi 476 idi napilit ni Romulus Augustus nga agibbet babaen ti Hermaniko daulo ti gubat a ni Odoakro.^[9] Ti Dumaya a Romano wenno Imperio a Bisantino ket nalpas idi 1453 iti ipupusay ni Konstantino XI ken ti pannakatiliw iti Konstantinopla babaen ni Mehmed II, daulo dagiti Otomano a Turko.^[10]

Dagiti pakaammo

^ Ta dagiti klasiko ken moderno a konsepto iti estado ket saan nga agpada, dagiti dadduma pay a mabalin ket mairaman ti Res publica Romana, Imperium Romanum wenno Romanorum (iti pay Griego: Βασιλείᾱ τῶν Ῥωμαίων – Basileíā tôn Rhōmaíōn – ["Dominion (Literal a ti 'pagarian') dagiti Romano"]) ken Romania. Res publica, a kas ti termino a mangitudtudo ti Romano a "mankomunidad" iti sapasap, ket mabalin a mangitudo iti Republikano ken ti Imperial a panawen, bayat a ti Imperium Romanum (wenno, sagpaminsan, Romanorum) ket maus-usar a mangitudo ti teritorio nga igayatan ti Romano a turay. Ti Populus Romanus, "t Tattao a Romano", ket kanayon a maus-usar par aiti Romano nga estado maitulag kadagiti dadduma a pagilian. Ti termino a Romania, ket naipakauna a lokal a termino para iti teritorio ti imperio ken dagiti para dagiti pay agtaeng, ket agparang iti Griego ken Latin a nagtaudan manipud iti maikapat a siglo ken dagiti sumaganada ken daytoy ket naiyawit iti Imperio a Bisantino. (Kitaen ti Wolff, R.L. "Romania: Ti Latin Imperio iti Konstantinopla". Iti: Speculum, 23 (1948), pp. 1–34 (pp. 2–3).)
^ Iti panawen ti panagsagsagaba iti Naladaw a Republika adda dagiti ginasot a napatay wenno natay a senador, ken ti Romano a Senado ket nasukatan kadagitipasurot iti Umuna a Triunbirato ken kalpasan daytoy ket dagiti Maikadua a Triunbirato.
^ Oktabio/Augustus opisial a nangirangarang nga isu ket nagisalakan ti Republika a Romano ken nagannad a nagpanglimo ti kabileganna babaen ti republikano a porma; dagiti konsul ket agtultuloyda a nabutosan, dagiti tribuna dagiti plebeio ket agtultoloyda nga agidaton kadagiti lehislasion, ken dagiti senador ket agsupsuppiatda pay laeng idiay Romano a Kuria. Nupay kasta, ni Oktabio, ken dagiti epektibo nga emperador a simmaruno, a nakaimpluensia kadagiti amin ken nagtengngel kadagiti nalpas a keddeng, ken iti nalpas a panagusig, adda dagiti sangaarbanan a makatulong kaniana, no nasken datoy.

Dagiti nagibasaran

^ Bennett, J. Trajan: Optimus Princeps. 1997. Fig. 1
^ Konstantino I (306–337 AD) babaen ni Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Naisurat idi 2004-1-8. Naala idi 2007-3-20.
^ ^a ^b ^c ^d Taagepera, Rein (1979). "Kadakkel ken Kabayag dagiti Imperio: Dagiti Panagrang-ay ken Panagapday a Killo, 600 B.C. aginggana idi 600 A.D.". Siensia Sosial a Pakasaritaan. Unibersidad a Pagmalditan ti Duke. 3 (3/4): 125. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
^ John D. Durand, Naipakasaritaan a Karkulo iti Populasion ti Lubong: Maysa nga Ebaluasion, 1977, pp. 253–296.
^ "Roman Empire – Britannica Online Encyclopedia". www.britannica.com. Naala idi 2008-07-09.
^ "Imperio a Romano", Microsoft Encarta Online nga Ensiklopedia 2008
^ Parker, Philip, "Ti Imperio ket Agsardeng Ditoy". p.2.
^ Chester G. Starr, Ti Pakasaritaan ti Taga-ugma a Lubong, Maikadu a nga Edision. Oxford Unibersidad a Pagmalditan, 1974. pp. 670–678.
^ Isaac Asimov. Kronolohia iti Lubong ni Asimov. Harper Collins, 1989. p. 110.
^ Asimov, p. 198.

[1] Ta dagiti klasiko ken moderno a konsepto iti estado ket saan nga agpada, dagiti dadduma pay a mabalin ket mairaman ti Res publica Romana, Imperium Romanum wenno Romanorum (iti pay Griego: Βασιλείᾱ τῶν Ῥωμαίων – Basileíā tôn Rhōmaíōn – ["Dominion (Literal a ti 'pagarian') dagiti Romano"]) ken Romania. Res publica, a kas ti termino a mangitudtudo ti Romano a "mankomunidad" iti sapasap, ket mabalin a mangitudo iti Republikano ken ti Imperial a panawen, bayat a ti Imperium Romanum (wenno, sagpaminsan, Romanorum) ket maus-usar a mangitudo ti teritorio nga igayatan ti Romano a turay. Ti Populus Romanus, "t Tattao a Romano", ket kanayon a maus-usar par aiti Romano nga estado maitulag kadagiti dadduma a pagilian. Ti termino a Romania, ket naipakauna a lokal a termino para iti teritorio ti imperio ken dagiti para dagiti pay agtaeng, ket agparang iti Griego ken Latin a nagtaudan manipud iti maikapat a siglo ken dagiti sumaganada ken daytoy ket naiyawit iti Imperio a Bisantino. (Kitaen ti Wolff, R.L. "Romania: Ti Latin Imperio iti Konstantinopla". Iti: Speculum, 23 (1948), pp. 1–34 (pp. 2–3).)

[8] Iti panawen ti panagsagsagaba iti Naladaw a Republika adda dagiti ginasot a napatay wenno natay a senador, ken ti Romano a Senado ket nasukatan kadagitipasurot iti Umuna a Triunbirato ken kalpasan daytoy ket dagiti Maikadua a Triunbirato.

[9] Oktabio/Augustus opisial a nangirangarang nga isu ket nagisalakan ti Republika a Romano ken nagannad a nagpanglimo ti kabileganna babaen ti republikano a porma; dagiti konsul ket agtultuloyda a nabutosan, dagiti tribuna dagiti plebeio ket agtultoloyda nga agidaton kadagiti lehislasion, ken dagiti senador ket agsupsuppiatda pay laeng idiay Romano a Kuria. Nupay kasta, ni Oktabio, ken dagiti epektibo nga emperador a simmaruno, a nakaimpluensia kadagiti amin ken nagtengngel kadagiti nalpas a keddeng, ken iti nalpas a panagusig, adda dagiti sangaarbanan a makatulong kaniana, no nasken datoy.

[2] Bennett, J. Trajan: Optimus Princeps. 1997. Fig. 1

[Constantine_I_306_–_337_AD-3] Konstantino I (306–337 AD) babaen ni Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Naisurat idi 2004-1-8. Naala idi 2007-3-20.

[size-4] Taagepera, Rein (1979). "Kadakkel ken Kabayag dagiti Imperio: Dagiti Panagrang-ay ken Panagapday a Killo, 600 B.C. aginggana idi 600 A.D.". Siensia Sosial a Pakasaritaan. Unibersidad a Pagmalditan ti Duke. 3 (3/4): 125. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.

[5] John D. Durand, Naipakasaritaan a Karkulo iti Populasion ti Lubong: Maysa nga Ebaluasion, 1977, pp. 253–296.

[6] "Roman Empire – Britannica Online Encyclopedia". www.britannica.com. Naala idi 2008-07-09.

[7] "Imperio a Romano", Microsoft Encarta Online nga Ensiklopedia 2008

[10] Parker, Philip, "Ti Imperio ket Agsardeng Ditoy". p.2.

[11] Chester G. Starr, Ti Pakasaritaan ti Taga-ugma a Lubong, Maikadu a nga Edision. Oxford Unibersidad a Pagmalditan, 1974. pp. 670–678.

[12] Isaac Asimov. Kronolohia iti Lubong ni Asimov. Harper Collins, 1989. p. 110.

[13] Asimov, p. 198.

[nb 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[6]

[nb 2]

[nb 3]

[7]

[8]

[9]

[10]